Jakub Z. LICHAŃSKI. Zakład Retoryki i Mediów Instytut Polonistyki Stosowanej Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

1 Jakub Z. LICHAŃSKI Zakład Retoryki i Mediów Instytut Polonistyki Stosowanej Uniwersytet Warszawski

2 Motto [Dialog to] przywoływanie postaci [ ] różnicuje i pobudza mowę. [ ] w sposób wiarygodny przytaczamy też nasze własne rozmowy z innymi i rozmowy innych pomiędzy sobą. Tworzymy również postacie stosowne do doradzania, ganienia, narzekania, chwalenia i użalania się. QUINT., IX.2.29, tł. K. Bocian.

3 STRUKTURA PREZENTACJI Wstęp: stan badań Dialog należy, zdaniem części badaczy, a także artystów czy filozofów, do jednej z najstarszych a zarazem najbardziej efektownych form wypowiedzi. Może być rozpatrywany, co najmniej, w kilku aspektach. Jest to pewien typ wypowiedzi językowej bądź artystycznej, gatunek literacki, technika argumentacji, czy wreszcie tzw. forma podawcza w dramacie. Postawienie problemu -dialog w teorii retoryki: INVENTIO, ELOCUTIO, ACTIO Propozycja rozwiązań: techniki retoryczne, cz. I - aspekty i funkcje dialogu: cel i gry. Figury myśli [sermocinatio]

4 STRUKTURA PREZENTACJI Propozycje rozwiązań: techniki retoryczne, cz. II - tropy jako schematy rozumowań [sceptycy i stoicy]; Schmalzriedt, Burke, Perelman Praktyka - przykłady: Platon, M.T. Cyceron, Ł. Górnicki-Seneka, C. Norwid, rozmowa polityków Podsumowanie i konkluzje Badanie dialogu w perspektywie teorii retoryki jest zatem konieczne, acz zawsze trzeba mieć na uwadze konkretne przykłady zastosowania tej formy. Tylko wtedy wiadomo, jak i do jakiego celu ta forma argumentacji oraz wypowiedzi została użyta w konkretnym wypadku. Oraz czy zamierzony cel został przez mówcę / autora osiągnięty.

5 WSTĘP: STAN BADAŃ Dialog jedna z najstarszych, najbardziej efektownych form wypowiedzi. Jest to pewien typ wypowiedzi językowej bądź artystycznej, gatunek literacki, technika argumentacji, czy wreszcie tzw. forma podawcza w dramacie. Dialog jest zatem pewną formą literacką (d. dramatyczny i d. diegematyczny), albo formą dysputy filozoficznej.

6 WSTĘP: STAN BADAŃ Tradycja antyczna pozostawiła trzy typy dialogu: * d. sokratejski (szereg pytań, który pomaga w rozwiązywaniu problemu), *d. arystotelesowski (o charakterze moralizatorskim), *d. lukianowski (o cechach satyry). Ale można rozpatrywać dialog jako technikę argumentacji oraz jego związki z teorią retoryki.

7 POSTAWIENIE PROBLEMU Dialog, jako pewna technika prowadzenia dowodzeń, nie pojawia się expressis verbis w wykładach teorii retoryki. Natomiast dialog jako figura myśli oraz element nauki o stylu oczywiście jest elementem elocutio retorycznej. Problem: czy możemy uznać dialog, podobnie jak np. metaforę, porównanie, analogię za technikę dowodzenia w teorii retoryki?

8 POSTAWIENIE PROBLEMU Wynika to z faktu, iż, po pierwsze sermocinatio stwarza sytuację tzw. wymiany argumentów, po drugie seria pytań i odpowiedzi może być wykorzystana przez mówcę do stworzenia sytuacji, w której zachowany zostaje pozór przynajmniej faktycznej wymiany różnych opinii, a jej celem jest dojście do rozwiązania problemu.

9 POSTAWIENIE PROBLEMU Z punktu widzenia teorii retoryki ELOCUTIO Dialog jako jedna z figur myśli, Dialog w konstrukcji periodycznej INVENTIO dialog, jako forma argumentacji, pojawia się, gdy rozważane są sposoby do jakich odwoła się mówca / autor, aby argumentować na rzecz przedstawianej przez siebie hipotezy (lub obalając jej przeciwieństwo).

10 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I CELEM DIALOGU [ ] nie jest walka i zwycięstwo, ale taka prezentacja argumentów, aby były one podstawą dla dyskusji i roztrząsania kwestii spornych. Ma on służyć wymianie opinii i idei wśród ludzi wyznających różne wartości i patrzących na poruszane zagadnienia z różnych perspektyw.

11 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I Przedmiotem niniejszych rozważań jest tylko i wyłącznie dialog taki, jakiego używamy w teorii retoryki. Chodzi zatem o pewien typ figur myśli oraz o pewną cechę konstrukcji składniowych, a raczej kompozycji.

12 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I Sermocinatio jest zmyśleniem stwierdzeń, rozmów, solilokwiów lub niewyrażonych głośno refleksji osób (historycznych albo fikcyjnych), będących przedmiotem wypowiedzi, służy zaś ich lepszej charakteryzacji. [ ] Dialog jest zabiegiem narratio służącym charakteryzacji osób i ożywieniu biegu akcji [ ].

13 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I Dialog w teorii retoryki jest formą argumentowania, której zasady opisane są w części/etapie elocutio, w dwu miejscach: w części poświęconej figurom myśli [pytanie retoryczne, dialogizm/sermocinatio] oraz w nauce o periodzie [tzw. period dialogowy]; Stosuje się dialog rozumiany jako figura myśli w dwu celach: dla przytłoczenia przeciwnika (postawienie go w sytuacji bez wyjścia), albo dla przeprowadzenia wywodu, szczególnie w kwestiach budzących silne namiętności;

14 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I W każdym z tych wypadków dialog spełnia cztery funkcje: charakteryzacyjną, fabularną, informacyjną, narracyjną; Należy jednak pamiętać, iż w części/etapie inventio, dialog jest rozpatrywana jako możliwa forma argumentacji na rzecz hipotezy (lub przeciw niej), którą przedstawi mówca/autor,

15 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I Gdy wykorzystujemy w kompozycji tekstu tzw. period dialogowy czynimy to, aby podkreślić np. konieczność wykonania jakiejś czynności przez kogoś czy zajścia jakiegoś wydarzenia. Ujawnia się zatem siła takiego argumentowania głównie przy wygłaszaniu tekstu (część/etap actio); uwaga powyższa dotyczy także kwestii wprowadzenia do tekstu (mowy) konkretnych czasowników, w odpowiednich trybach,

16 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. I Można także wyróżnić kilka typów dialogów i są to: d. sokratejski (czasem utożsamiany z tzw. metodą maieutyczną), d. arystotelesowski, d. lukianowski, d. katechizmowy (typowy dla okresu średniowiecza, acz nie wyłącznie wtedy występujący). Przykładem może być bp. Alcuinus i jego rozważania nt retoryki w postaci quasi-rozmowy z Karolem Wielkim. Podobne zabiegi spotykamy jednak i w wieku XVI, np. w podręczniku retoryki Cypriana Soaresa.

17 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. II SCEPTYCY wskazują: po pierwsze że trop uważany był za argument, lub sposób argumentacji. po drugie wskazano dziesięć takich tropów, acz z czasem dodano do nich jeszcze pięć. W teorii retoryki tropy, acz są same z siebie uważane dzisiaj za formy argumentowania, to ich wykład może sugerować, iż mamy do czynienia z czymś, co służy tylko do ozdoby tekstu.

18 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. II Antycznych myślicieli, w tym zapewne i teoretyków retoryki, niepokoił fakt, iż w argumentacji posługujemy się z reguły nie żadnymi wnioskowaniami o charakterze logicznym, a właśnie gotowymi schematami. Filozofom ze szkoły sceptyków zawdzięczamy próbę przeanalizowania takich schematów; większość z nich, jeśli nie wszystkie, są zresztą obecne w naszym myśleniu do dnia dzisiejszego.

19 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. II Podstawą interpretacji jest każdorazowo tekst, i jeśli wolno tak powiedzieć, pojedynczy filozofem [przez filozofem w tradycji polskiej używa się określenia filozofemat można rozumieć: 1 0 w tradycji Arystotelesa, tzw. wnioskowanie demonstratywne, por. Arist., top., 162a, 2 0 przedmiot naukowych dociekań, 3 0 filozoficzną zasadę lub wskazówkę dop. jzl] w jego pełnym zakresie w całym dialogu lub [także] tylko w jakiejś jego [dialogu] zamkniętej części.

20 PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ: TECHNIKI RETORYCZNE, cz. II Przykład ten pozwala zresztą dobrze sformułować podstawową kwestię związaną z jakąkolwiek retoryczną techniką argumentacyjną, w tym z dialogiem. Oto warunkiem dostatecznym jest przynajmniej milcząca akceptacja przez audytorium założeń, które przedstawia mówca. Warunkiem koniecznym jest istnienie wspólnoty w zakresie norm i ocen pomiędzy mówca oraz audytorium

21 PRAKTYKA PRZYKŁADOWE ANALIZY Platon GORGIASZ M.T. Cyceron MOWY Seneka-Górnicki TROAS C.K. Norwid W WERONIE debata między K.M. Rokitą a A. Lepperem

22 PRAKTYKA stosowanie tej techniki argumentacji w normalnej praktyce oratorskiej napotyka na poważną trudność. Oto mówca musi liczyć się ze sporym krytycyzmem ze strony audytorium, które dialog wprowadzony w obręb mowy, będzie traktować ze sporym krytycyzmem. Spełniać bowiem musi dialog dość ostre kryterium wiarygodności lub być na tyle interesującym, aby przyciągnąć uwagę audytorium.

23 PRAKTYKA Z takim zabiegiem mamy do czynienia np. w księgach mądrościowych Starego Testamentu. Wiadomo bowiem, iż przytaczane w nich dialogi, w niektórych wypadkach, nie mogły być podsłuchane ; pełnią jednak inną rolę i jako odbiorcy nie wprowadzamy do ich oceny kryterium wiarygodności. Zabieg ten jednak daje się dobrze wytłumaczyć właśnie jako stosowny w wykładzie treści moralnych; same rozmowy są, w postaci dialogu, de facto formą solilokwium.

24 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Dialog jest formą, która wykorzystywana jest w teorii retoryki co najmniej w trzech różnych etapach kształtowania tekstu: Na etapie inventio, gdy wybieramy sposób, w jaki chcemy argumentować na rzecz/przeciw hipotezie, której poświęcamy tekst.

25 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Na etapie elocutio, dwukrotnie, w części związanej z figurami, oraz związanej z kompozycją; w pierwszym wypadku chodzi o techniki argumentacyjne (sermocinatio), w drugim o ukształtowanie składniowe tekstu. Na etapie actio, gdy odpowiednie akcentowanie słów pozwala nam na uzyskanie dodatkowych efektów znaczeniowych, ważnych dla argumentacji.

26 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Badacze zwracali uwagę na: scenę, aktorów i okoliczności w jakich umiejscowiony jest dialog; teraz za van Dijkiem mówimy o kontekstach. Tzw. pentada K. Burke a: akt, aktor, scena, publiczność/działanie, efekt

27 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Np. nie jest nieistotne, iż rozmowa Sokratesa z Kaliklesem toczy się w domu Kaliklesa, pseudo dialogi Cycerona są wprowadzone na sali sądowej, rozmowa Andromachy i Ulissesa toczy się w ruinach Troi, Norwid każe nam się zastanawiać nad nami samymi, a rozmowa Jana M. Rokity i Andrzeja Leppera toczy się w studio.

28 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Każde z tych miejsc jest inną sceną, aktorzy są kimś innym, inna jest wspólnota momentów, w jakich toczą się te rozmowy: inne są też przyczyny rozmów. Inny TEKST powstaje w wyniku rozmów, Inna jest PUBLICZNOŚĆ/inne jest DZIAŁANIE mówcy m.in. jego sposób docierania do audytorium, Inne są EFEKTY zamierzone i osiągnięte

29 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Wskazuje to zatem na jeszcze jedna kwestię stricte retoryczną: oto w teorii retoryki sporo uwagi poświęca się tzw. okolicznościom sprawy. Okoliczności są związane z: osobą, rzeczą, przyczyną, czasem, miejscem, sposobem, przedmiotem

30 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Przy stosowaniu formy dialogowej jako formy argumentacji kwestia ta nabiera zatem, jak widać, szczególnego znaczenia; jest elementem, który lepiej lub gorzej służy uwiarygodnieniu przedstawianego problemu.

31 PODSUMOWANIE I KONKLUZJE Dialog jako forma argumentacji z retorycznego punktu widzenia jest szalenie interesująca; wymaga jednak szczegółowych studiów. Niniejsza próba jest tylko wprowadzeniem do tego zagadnienia oraz zarysowaniem pól badawczych.

32 DZIĘKUJĘ PAŃSTWU ZA UWAGĘ