Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 860 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2011 Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 1. Wprowadzenie Gospodarka nieformalna określana potocznie jako szara strefa jest rezultatem naturalnego dążenia przedsiębiorców do zwiększania dochodów, jak również ich oporu wobec działań regulacyjnych państwa, co skutkuje takimi zachowaniami, jak świadome unikanie płacenia podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych, opłat ekologicznych i innych świadczeń na rzecz instytucji państwowych i samorządowych. Dlatego gospodarkę nieformalną należy w zasadzie ograniczać i likwidować. Istnieją jednak pewne wyjątki 1. Są nimi m.in. usługi pożyteczne społecznie, a jednocześnie trudne do uchwycenia i na ogół o niewielkiej skali, jak np. odpłatna pomoc sąsiedzka, korepetycje, opieka nad osobami chorymi i starszymi. Można także zaakceptować te przejawy gospodarki nieformalnej, gdy zwalczanie działalności legalnej, ale niezarejestrowanej przynosi niewielkie korzyści z tytułu wpływów budżetowych 2, a dużo kosztuje (odmiana tzw. kosztów transakcyjnych). Z makroekonomicznego punktu widzenia istotną zmianą dokonaną w 1993 r. w zasadach liczenia dochodu narodowego było wprowadzenie systemu rachunków narodowych SNA-93, według którego do produktu krajowego brutto wlicza się efekty wszelkiej działalności gospodarczej w postaci wytwarzania wyrobów i świadczenia usług bez względu na stopień ich legalności. Dlatego wzrosło znaczenie szacowania wielkości gospodarki nieformalnej i Główny Urząd Sta- 1 K. Górka, Wielkość i struktura gospodarki nieformalnej w Polsce [w:] Wokół zagadnień gospodarki nieformalnej, red. A. Karwińska, A. Surdej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004, s M. Kałaska, J. Witkowski, Praca w szarej strefie w Polsce, Gospodarka Narodowa 1996, nr 1 2.

2 54 tystyczny podjął badania w tej dziedzinie. Wyniki tych badań wykorzystuje się w rachunkach narodowych od 1996 r. W systemie SNA-93 gospodarkę nieformalną określa się jako gospodarkę podziemną (underground economy, w innych publikacjach anglosaskich: hidden economy, a także shadow economy gospodarka cienia) i dzieli na produkcję nielegalną oraz ukrytą. Tę ostatnią możemy z kolei podzielić na produkcję ukrytą podmiotów zarejestrowanych przez zaniżenie obrotów oraz produkcję nierejestrowaną. W praktyce w rachunkach narodowych uwzględnia się w zasadzie produkcję ukrytą i tylko niektóre elementy produkcji nielegalnej. Unia Europejska podejmuje próbę szacowania także pozostałych składników produkcji nielegalnej, objętych tzw. czarną strefą (narkotyki, przemyt, prostytucja). Oprócz tak wytwarzanych wyrobów i usług, do gospodarki nieformalnej zalicza się również nielegalne osiąganie dochodów w wyniku łapownictwa, kradzieży i wymuszeń. Są to tzw. transfery przemieszczanie dochodów których nie ujmuje się w rachunku PKB, ponieważ nie tworzą nowej wartości. Jednym z ważniejszych przejawów gospodarki nieformalnej jest podejmowanie zwłaszcza przez bezrobotnych zajęć zarobkowych bez formalności wymaganych przez prawo. Taką formę zatrudnienia określa się powszechnie jako pracę na czarno (black work, travail noir, Schwarzarbeit). Pewną odmianą tego zjawiska jest wzajemne świadczenie usług bez rozliczeń finansowych, czyli tzw. gospodarka przysług. Jest to nowe zjawisko, gdyż dotyczy nie tylko pomocy sąsiedzkiej; również przedsiębiorstwa zaczynają wymieniać się świadczeniami bez rozliczeń finansowych (inne z kolei mnożą odpłatne usługi celem sztucznego zwiększania kosztów uzyskania przychodów). Najczęściej pracę w szarej strefie podejmują bezrobotni, emeryci, gospodynie domowe oraz imigranci. Z kolei wśród oferujących pracę na czarno istotną grupą podatników z punktu widzenia skali zjawiska i jego skutków dla budżetu są przedsiębiorcy z małych i średnich przedsiębiorstw oraz właściciele zakładów osób fizycznych. Polityka państwa może w tej dziedzinie wiele zdziałać przez tzw. deregulację i liberalizację systemu zarządzania gospodarką narodową oraz reformę systemu ubezpieczeń społecznych, a także inne zachęty do legalizacji działalności gospodarczej i ujawniania pełnych obrotów. W ostatnich latach problemem staje się szara strefa w wielkich firmach, zwłaszcza w holdingach powiązanych z kapitałem zagranicznym, co wymaga dostosowania przepisów prawa do nowych warunków gospodarowania i procesów globalizacji, a także wzmocnienia służb podatkowo-skarbowych. Istotnym zagadnieniem dotyczącym pracy na czarno jest również kształtowanie nowych zasad polityki społecznej w warunkach gospodarki rynkowej oraz programów walki z ubóstwem i związanych z nimi działań ograniczających patologię społeczną.

3 Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 55 Celem artykułu jest analiza rodzajów i przyczyn zmian gospodarki nieformalnej jako zjawiska ekonomicznego i społecznego oraz tendencji w tym zakresie. Na tej podstawie zostaną sformułowane zalecenia dotyczące polityki gospodarczej i społecznej. 2. Przyczyny powstawania gospodarki nieformalnej i jej przejawy Wśród przyczyn powstania i utrzymywania się na większą skalę gospodarki nieformalnej przedsiębiorcy eksponują rosnącą ingerencję państwa w życie gospodarcze i związany z tym nadmierny fiskalizm w opodatkowaniu dochodów oraz pracy a więc ciężary podatkowe i socjalne, jak również trudności w uzyskaniu kredytu bankowego. Przyczyny te są jednak głębsze i bardziej różnorodne; stanowią one pochodną następujących czynników: wzrost udziału usług w działalności gospodarczej i tworzeniu dochodu narodowego, a więc sektora, w którym łatwiej jest zatrudniać pracowników na czarno oraz ukrywać obroty i dochody; unikanie przez przedsiębiorców płacenia wysokich podatków, ale także nieprzestrzeganie regulacji ustawowych w sprawach minimalnego wynagrodzenia, czasu pracy, warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, zwłaszcza w sektorze usług; nadmiar formalności administracyjnych i niedostosowanie przepisów do warunków gospodarki liberalnej; stosunkowo małe zagrożenie utratą majątku lub upadłością firmy oraz brak zakazu prowadzenia działalności w przypadku wykrycia istotnych naruszeń prawa, w powiązaniu z nienadążaniem systemu prawnego za zmianami w strukturach gospodarczych i procesach społecznych; presja na zwiększanie zdolności konkurencyjnej i obniżkę kosztów, a zwłaszcza kosztów pracy; wzrost liczby małych przedsiębiorstw, którym z reguły łatwiej jest ukryć dochody; odznaczają się one również słabszą postawą etyczną; koncentracja i rozwój wielkich przedsiębiorstw, jak koncerny i holdingi, które za pomocą tzw. rachunkowości agresywnej niesłusznie nazywanej kreatywną 3 obejmującej m.in. sztuczne transfery między oddziałami i spółkami oraz inne kruczki prawne bezpodstawnie zaniżają dochody i unikają płacenia podatków; reakcje obronne bezrobotnych oraz rodzin odczuwających spadek realnych dochodów, zwłaszcza w okresie stagnacji gospodarczej; 3 E. Mączyńska, Kreatywność czy agresja?, Nowe Życie Gospodarcze 2002, nr 16.

4 56 niski poziom płac i dochodów realnych w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi; duża podaż siły roboczej dysponującej na ogół rosnącymi zasobami wolnego czasu, w tym z powodu bezrobocia ukrytego w rolnictwie; niewystarczająca sprawność służb podatkowo-skarbowych; tendencje do korupcji i osłabienie moralności podatkowej. Według badań ankietowych GUS w 2004 r. główne powody podejmowania bądź organizowania pracy niezarejestrowanej były następujące: brak możliwości znalezienia legalnej pracy (57%), niewystarczające dochody (42%), wysokie składki ZUS (19%), wyższe płace w trybie bezumownym (16%), zbyt wysokie podatki i narzuty na płace (12%). Wśród wymienionych powodów można wyróżnić nie tylko czynniki o charakterze popytowym (zapotrzebowanie ze strony przedsiębiorców na osoby pracujące na czarno), ale także czynniki typu podażowego, wynikające z bezrobocia i niskich płac. Dużą rolę odgrywa również niedoskonała organizacja i niska świadomość społeczna; np. w krajach skandynawskich, a także w Austrii czy Japonii podatki są wysokie, a mimo to zakres gospodarki nieformalnej jest relatywnie niewielki. Warto zatem prowadzić kampanie uświadamiające, że korzystanie z szarej strefy zagraża systemowi solidarnościowemu i programom społecznym, finansowanym przez budżet państwa. Czynniki intensyfikujące gospodarkę nieformalną sprzyjają m.in. korupcji, definiowanej jako nadużycie stanowiska w celu uzyskania prywatnej korzyści. W tej mierze zagrożenie w Polsce jest większe niż w Europie Zachodniej według raportu Transparency International nasz kraj w 2003 r. znalazł się na 64 miejscu na 133 sklasyfikowanych państw, a w 2006 r. na 61 miejscu na 180 państw (najmniej skorumpowane są państwa skandynawskie, a najbardziej Irak oraz Nigeria, Somalia i inne kraje afrykańskie). W Unii Europejskiej Polska zajmuje 25 miejsce ze wskaźnikiem 4,2 punktu w skali 10-punktowej, wyprzedzając jedynie Bułgarię i Rumunię. Zmiany wynikające z członkostwa w UE powinny przynieść istotną poprawę również w tej dziedzinie. Gospodarka nieformalna okazuje się zjawiskiem trwałym i wiąże się ją z działalnością zarobkową prowadzoną w sposób nielegalny lub przynajmniej nierejestrowany. Oprócz wspomnianego podziału na gospodarkę ukrytą oraz nielegalną, w tym w podmiotach zarejestrowanych i niezarejestrowanych, dzieli się ją m.in. na działalność zawsze ściganą (np. przemyt na dużą skalę, produkcja narkotyków i handel nimi), ściganą sporadycznie w zależności od wielkości obrotów i okresu trwania (np. drobna spekulacja, usługi remontowe na czarno) oraz działalność nieściganą (np. korepetycje, usługi sąsiedzkie). Szybko powiększająca się

5 Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 57 sfera działalności gospodarczej na pograniczu prawa i w zakresie działalności nieściganej wiąże się z dynamicznym rozwojem usług. Ten rodzaj działalności w okresie narastającej depersonifikacji i dehumanizacji życia gospodarczego spełnia pozytywną funkcję poprawy stosunków społecznych 4. W nurcie tych tendencji znajduje się wspomniana gospodarka przysług, wyświadczanych w ramach stosunków społecznych (usługa za usługę, jak w wymianie barterowej towar za towar ). Z kolei w zakresie działalności nielegalnej wyróżnia się przestępstwa gospodarcze w kraju, przemyt, przestępstwa dewizowe i inne. Do ważniejszych przejawów gospodarki nieformalnej o charakterze tradycyjnym, które na ogół można zaliczyć do działalności przestępczej, należą: zaniżanie obrotów przez deklarowanie nieprawidłowych danych mających wpływ na wysokość zobowiązań podatkowych, niezgłaszanie przedmiotu opodatkowania, nieprowadzenie dokumentacji podatkowej lub prowadzenie jej nierzetelnie; zawyżanie kosztów uzyskania przychodów celem zmniejszenia wysokości podatku dochodowego, w tym zawieranie umów z dostawcami zagranicznymi nie tylko na import towarów, ale również na świadczenie usług niematerialnych (np. w zakresie doradztwa i marketingu), często o charakterze pozornym; wyłudzanie z budżetu nienależnego zwrotu podatku od towarów i usług (VAT) oraz nieuczciwe korzystanie z ulg podatkowych; uchylanie się od obowiązku uiszczania opłaty skarbowej; zatrudnianie pracowników na czarno, w tym cudzoziemców oraz bezrobotnych otrzymujących zasiłek; przemyt oraz fałszowanie dokumentacji przewozowej w celu zmniejszenia wysokości cła i innych podatków i opłat; fałszowanie weksli, czeków, gwarancji bankowych i innych dokumentów występujących na rynku finansowym; funkcjonowanie niesolidnych i nieuczciwych instytucji parabankowych o charakterze kas pożyczkowych, sprzedaży ratalnej itp. (ostatnio jednak istotnie ograniczonych); kradzież gazu ziemnego, energii elektrycznej, wody, energii cieplnej przez nielegalne podłączanie się do sieci oraz np. przestawianie liczników. Transformacja systemowa i urynkowienie gospodarki, które miały miejsce po 1990 r., rozszerzyły zakres gospodarki nieformalnej. Zanikła wprawdzie nielegalna sprzedaż w państwowych przedsiębiorstwach handlowych i zaopatrzeniowych po cenach wyższych niż obowiązujące oraz branie łapówek za przydziały towarów reglamentowanych czy nielegalny handel walutą, pojawiły się jednak nowe możliwości rozwoju szarej strefy w związku z przemianami własnościo- 4 K.Z. Sowa, Gospodarka nieformalna [w:] Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, t. 1, s

6 58 wymi. Szybko rośnie bowiem liczba małych przedsiębiorstw prywatnych, z których znaczna część zaniża obroty, ukrywa niektóre transakcje i dochody, korzysta z dostaw z przemytu i innych nielegalnych źródeł oraz z pracy bezrobotnych, wykorzystuje słabość aparatu administracji państwowej. 3. Skutki funkcjonowania gospodarki nieformalnej Wzrost produkcji gospodarki nieformalnej chociaż jest zjawiskiem niekorzystnym na ogół nie wypiera rejestrowanego wytwarzania produktu krajowego, gdyż przedsiębiorstwa zarejestrowane mają większe możliwości inwestowania oraz konkurowania na rynku, zwłaszcza w dłuższym okresie. Wprawdzie w pewnych przypadkach tanie wyroby i usługi szarej strefy mogą negatywnie wpływać na równowagę rynkową i efekty ekonomiczne przedsiębiorstw zarejestrowanych, ocenia się jednak, że nie jest to duży mankament, gdyż najbardziej niekorzystne konsekwencje istnienia gospodarki nieformalnej sprowadzają się do zmniejszenia dochodów budżetowych, osłabienia dynamiki dochodu narodowego z powodu niższej wydajności pracy w tym sektorze oraz pogłębiania zjawisk patologicznych w procesach zarządzania i pracy. Można wymienić następujące skutki o charakterze negatywnym: zmniejszenie dochodów budżetowych i możliwości finansowych państwa, zniekształcanie rzeczywistych procesów gospodarczych i obrazu kraju na rynkach zagranicznych, zafałszowanie statystyki oraz wskaźników makroekonomicznych, zaniżanie składek na ubezpieczenia społeczne m.in. przez deklarowanie minimalnych płac, co ma wpływ na wyższe obciążenia podatkami i składkami ZUS przedsiębiorstw zarejestrowanych, zmniejszenie zasobów gospodarki oficjalnej i osłabienie efektywności funkcjonowania podmiotów zarejestrowanych, w tym ich konkurencyjności, zwiększenie wydatków państwa na programy socjalne wynikające z udzielania pomocy społecznej osobom ukrywającym swoje dochody, obniżenie skłonności przedsiębiorców do inwestowania, spadek zaufania do państwa, niższy poziom techniczny oraz niższa wydajność pracy w większości dziedzin szarej strefy, utrata praw do emerytury przez pracujących na czarno, zagrożenia epidemiologiczne i ekologiczne z powodu produkcji w warunkach na czarno oraz przemytu, straty firm zarejestrowanych wynikające z podrabiania towarów ( fałszywek ) oraz twórców w wyniku nieprzestrzegania praw autorskich,

7 Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 59 nieuzasadnione transfery dewiz za granicę z powodu sztucznego zwiększania kosztów uzyskania przychodu w przedsiębiorstwach powiązanych z kapitałem zagranicznym, spadek zakupów towarów krajowych i wzrost bezrobocia oraz pogorszenie warunków działalności zarejestrowanych importerów w wyniku przemytu z zagranicy, hamowanie rozwoju nowej techniki w firmach nastawionych na tanich pracowników i niskiej jakości surowce z przemytu, wytwarzanie więzi przestępczych wśród przedsiębiorców i pracowników szarej strefy oraz korumpowanie pracowników gospodarki oficjalnej i pracowników instytucji państwowych i samorządowych, degradacja norm moralnych oraz intensyfikacja patologii społecznej. Pracodawcy funkcjonujący w gospodarce nieformalnej poszukują przede wszystkim ludzi z niskim wykształceniem, którzy nie tylko godzą się na niższe płace, ale mają mniejsze ambicje zawodowe. Czynnik ten przyczynia się do pogłębienia patologii społecznej. Okazuje się, że wielu ludzi nie szuka już legalnej pracy, lecz zajęć w szarej strefie. Osoby takie rejestrują się jako bezrobotne po to jedynie, aby uzyskać zasiłek, a przede wszystkim ubezpieczenie społeczne gwarantujące bezpłatne leczenie i ewentualnie rentę lub emeryturę. Bezrobotni uzyskują zapomogi od gminy, a dla swoich dzieci wyprawkę do szkoły i obiady. Dlatego rodzina zatrudnionego legalnie pracownika może znaleźć się w gorszych warunkach materialnych niż rodzina bezrobotnego, który dorabia w szarej strefie. Jest to kolejny argument za zaliczeniem niektórych przejawów gospodarki nieformalnej do zjawisk patologii społecznej. Gospodarka nieformalna odznacza się pewnymi walorami, które są widoczne na ogół w krótkim czasie. W dłuższym okresie czynniki te działają raczej niekorzystnie, zwłaszcza w krajach o gospodarce ustabilizowanej i rozwiniętej. Do skutków o charakterze pozytywnym można zaliczyć: łagodzenie następstw stagnacji gospodarczej i bezrobocia przez umożliwienie zatrudnienia i poprawę poziomu życia części społeczeństwa, tworzenie tanich miejsc pracy oraz przeszkolenie bezrobotnych jako potencjalnych pracowników gospodarki oficjalnej, stosowanie pracochłonnych technologii, zapewniających niskie nakłady inwestycyjne na uzbrojenie techniczne, co jest korzystne w przypadku znacznej podaży siły roboczej (jednak sytuacja na rynku pracy w Polsce już się zmieniła), większe na ogół prawdopodobieństwo wyższego dochodu z kapitału oraz niekiedy także z pracy w stosunku do przedsiębiorstw zarejestrowanych, zwiększenie podaży tańszych towarów, co hamuje wzrost cen, okresowy wzrost rezerw dewizowych z tytułu eksportu przygranicznego, zapobieganie obniżaniu się tempa wzrostu gospodarczego (w określonych okolicznościach ze względu na niższą kapitałochłonność przyrostową produkcji).

8 60 4. Ocena wielkości i struktury gospodarki nieformalnej Pierwsze oceny gospodarki nieformalnej w Polsce dotyczą lat 70. ubiegłego wieku, wówczas jej wielkość oceniono na ok. 3% dochodu narodowego. W latach 80. wskaźnik ten sięgał 5 7%, w 1988 r. wzrósł jednak do 9,1% PKB według formuły SNA. Natomiast udział szarej strefy w dochodach osobistych był wyższy i wynosił od 6,5% w 1980 r. do 10,3% w 1985 r. oraz 15,1% w 1988 r. Szacunki dla 1990 r. są rozbieżne i mieszczą się na ogół w przedziale 7 18% PKB, w tym według Ministerstwa Finansów 10%; niektórzy eksperci związani z GUS szacowali ten wskaźnik nawet na 30%, a dla 1992 r. na co najmniej 20% PKB. Spośród autorów i instytucji podejmujących badania związane z omawianym tematem najbardziej wiarygodne badania przeprowadził Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, który oszacował relację wartości dodanej brutto w gospodarce nieformalnej do wartości PKB oficjalnie publikowanej dla 1992 r. na 19%, dla 1993 r. na 20% i dla lat na 17 18%. W 2005 r. wskaźnik ten szacowano na 15 20% PKB 5. W 1994 r. szara strefa stanowiła w dużych i małych przedsiębiorstwach odpowiednio 17% i 35% obrotów, 18% i 23% wynagrodzeń oraz aż 34% i 47% dochodów do opodatkowania 6. Liczby te są bardziej wymowne niż relacja do dochodu narodowego, podobnie jak wielkość zatrudnienia w gospodarce nieformalnej oceniana w 1995 r. na 2,2 2,4 mln osób, z których dla 0,9 1,1 mln osób praca ta jest głównym źródłem utrzymania (a dla 1,2 mln osób jest zajęciem dodatkowym). Podobne oceny pojawiają się także dla 2003 r. według inspekcji pracy na czarno pracowało 1 1,5 mln osób, a więc co drugi bezrobotny. Szacunki Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową wskazują natomiast na 2 mln osób, w tym tys. cudzoziemców. Pracujący w szarej strefie stanowią zatem 9 15% zatrudnienia oficjalnego. Natomiast z badań ankietowych GUS wynika, że w 1998 r. w szarej strefie pracowało 1431 tys. osób, a w 2004 r tys. osób, czyli o 8% mniej. Stanowi to 9,6% liczby zatrudnionych oficjalnie. Dla 63% pracujących w szarej strefie jest to jedyne ich zatrudnienie, głównie z powodu dużego bezrobocia a więc braku możliwości znalezienia legalnej pracy ale także z powodu patologii w niektórych grupach społecznych. Apogeum gospodarki nieformalnej według Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN przypadło na 1993 r. 7, później relacja wartości dodanej w gospodarce nieformalnej do dochodu narodowego zaczęła maleć aż do 14,3% 5 L. Zienkowski, Jak GUS to liczy, Gazeta Wyborcza 2005, nr Szara strefa zjawisko negatywne czy konieczne, Gazeta Prawna 1995, nr 257; Szara gospodarka. Wybrane problemy, Z Prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, Warszawa 1995, z Por. L. Zienkowski, Apogeum szarej strefy gospodarki, Życie Gospodarcze 1993, nr 44.

9 Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 61 w 2002 r. 8, chociaż w wielkościach globalnych nadal notuje się wzrost wartości dodanej w szarej strefie (tabela 1). Dla lat szacunki te są uproszczone, gdyż pierwotnie GUS przyjął z góry wskaźnik udziału w wysokości 14,3% PKB. Tymczasem na skutek wzrostu bezrobocia i innych czynników po 1999 r. nastąpiło wyraźne zwiększenie aktywności w gospodarce nieformalnej. Natomiast po 2005 r. tendencja ta została zahamowana dzięki wzrostowi gospodarczemu, a także działaniom antykorupcyjnym. Ujawniają się jednak nowe formy gospodarki nieformalnej, np. związane z upowszechnieniem się Internetu. Tabela 1. Wielkość gospodarki nieformalnej w Polsce w latach Rok Wartość dodana (w mld zł) Udział w PKB (w %) ,7 17, ,4 54,7 16,5 (15,2 19,1) ,0 90,2 15,0 (11,3 16,4) ,7 15, ,6 14,3 15, ,5 14,3 15, ,0 14,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Szara gospodarka w Polsce. Rozmiary, przyczyny, konsekwencje, Z Prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, Warszawa 1996, z. 233, s. 28; T. Chrościcki, Szara strefa w polskiej gospodarce na tle innych krajów, Nowe Życie Gospodarcze 2007, nr 9; dane GUS. Reasumując, udział gospodarki nieformalnej w Polsce od 1980 r. wykazywał tendencję rosnącą, z 3 4% do ok. 20% w 1993 r., a następnie zaczął wolno maleć do ok. 15%, co jednak w odniesieniu do ostatnich lat wzbudza kontrowersje i wątpliwości. Rozwój szarej strefy zaobserwowano także w innych krajach. Warto podkreślić, że sformułowano daleko idące oceny, iż w państwach rozwiniętych strefa ta rosła trzy razy szybciej niż gospodarka formalna 9. I tak w krajach OECD udział gospodarki nieformalnej w PKB w latach wynosił 2 5%, a w latach 90. już 10 15%; w Unii Europejskiej (nie licząc Grecji, Hiszpanii i Włoch) wskaźnik ten wzrósł w podanym okresie z ok. 5% do 7 15%, a we Francji w latach zanotowano wzrost z 4% do 10% PKB. W Unii Europejskiej na czarno pracuje według różnych szacunków mln ludzi, w większości cudzoziemców, tj. 7 19% zatrudnionych legalnie. 8 W tabeli 1 podano także wskaźnik 15,3% za: T. Chrościcki, op. cit. 9 Light on the Shadows, The Economist 1997, 3 May.

10 62 Wprawdzie podawane szacunki są często rozbieżne (niekiedy nawet w przedziale 5 30%), mimo to można przyjąć, że udział gospodarki nieformalnej wynosi w Austrii, Japonii, Szwajcarii ok. 5 6%, w USA, Holandii, Wielkiej Brytanii i krajach skandynawskich ok. 10% (według innych szacunków 15 18%), w Belgii, Irlandii, Francji, Niemczech 12 16%, w Hiszpanii i we Włoszech 21 25% oraz w Grecji 28 30% 10. Dla trzech ostatnich krajów istniały także niższe oceny, a w ostatnich latach wyższe. Według oceny Komisji Europejskiej wskaźniki te są znacznie niższe, np.: Austria 1,5%, Holandia i Wielka Brytania 2% (dla lat ), Dania, Niemcy i Francja ok. 6%, Polska 14% (2003 r.), Włochy 16 17% (2001 r.), Grecja ponad 20%. W krajach postsocjalistycznych gospodarka nieformalna odgrywa większą rolę. Zapewne dlatego F. Schneider z Uniwersytetu w Linzu w Austrii przesadnie szacuje, że w Polsce omawiany wskaźnik wynosi aż 27% PKB, czyli kształtuje się na poziomie wskaźników dla Grecji, Hiszpanii i Włoch. Według jego oceny wskaźnik ten dla Czech i Słowacji wynosi 18 19%, a dla Węgier 24 25%. Zamieszczone w cytowanym artykule T. Chrościckiego szacunki F. Schneidera dotyczące udziału gospodarki nieformalnej w PKB w latach dla Japonii, Szwajcarii oraz Austrii i innych krajów Unii Europejskiej wydają się również zawyżone. Odrębną grupę stanowią takie kraje, jak Macedonia, Rosja, Ukraina wskaźnik ten wynosi ok. 45%. Jeżeli chodzi o Ukrainę, to udział gospodarki nieformalnej wynosił w latach według ocen rządowych 43%, według ekspertów zachodnich 51%, a według ekspertów ukraińskich nawet 60 70%. Wartość tego wskaźnika zaczyna jednak maleć. Kolejną grupę krajów o najwyższych wskaźnikach tworzą kraje zacofane, np. Nigeria i inne kraje afrykańskie, w których szara strefa sięga 60 70% PKB. Strukturę gospodarki nieformalnej w Polsce ilustrują przede wszystkim następujące wskaźniki udziału: ukryte obroty przedsiębiorstw zarejestrowanych: 70 74%, jednostki niezarejestrowane: 26 30%, w tym strefa czarna (narkotyki, prostytucja): 1 2%, przemyt jednostek zarejestrowanych i niezarejestrowanych: 5 6%. Około 70% pracujących w szarej strefie to mężczyźni. Najczęściej są pracownikami sezonowymi, głównie na wsi, należą do pracowników młodszych (45% jest w wieku do 35 lat). Natomiast kobiety (30% zbiorowości) należą do pracowników bardziej stabilnych 11. Połowę pracujących w gospodarce nieformalnej stanowią zatrudnieni na etatach, a więc poszukujący dodatkowych zarobków. Następne grupy tworzą bezrobotni 25%, emeryci 10%, studenci 10% oraz niepracujący 5%. Większość 10 Szara gospodarka w Polsce, s. 32; J. Kowalski, Czarna gospodarka zwiększy PKB, Gazeta Prawna 2004, nr Por. S. Kostrubiec, Praca nierejestrowana w Polsce w 1998 roku, Gospodarka Narodowa 1999, nr 5 6.

11 Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 63 z nich (ok. 70%) jako pierwsza grupa pracuje w gospodarstwach domowych, w których na ogół nie ma bezrobotnych, świadcząc różnorodne usługi, głównie budowlane, remontowe i ogrodniczo-rolne. W 1998 r. z takich usług korzystało 1,4 mln gospodarstw domowych, tj. 12% ogółu gospodarstw w Polsce (w 1995 r. 16%), wydając na ten cel zł miesięcznie. Drugą grupę (15%) tworzą pracujący na czarno w prywatnych zakładach. Stanowią oni 15 20% pracowników ogółem tych firm. Trzecią grupę (15%) tworzą pracujący na własny rachunek. Średni zarobek osoby dorabiającej w szarej strefie, według badań GUS, wynosił w 2004 r. 392 zł/miesiąc, przy zatrudnieniu przeciętnie 2 3 miesiące w roku, oraz 448 zł/miesiąc w przypadku osób utrzymujących się jedynie z pracy niezarejestrowanej. Wartość dodana gospodarki nieformalnej jest uzyskiwana przede wszystkim w handlu i naprawach (40 50%) oraz w przemyśle (15 25%) i budownictwie (7 10%), a w mniejszym stopniu w transporcie (4 5%), obsłudze nieruchomości i firm oraz w innych sekcjach działalności gospodarczej. Inaczej przedstawia się struktura zatrudnienia w gospodarce nieformalnej: usługi budowlane i remontowe oraz naprawy budowlane i instalacyjne: 26 27%, prace ogrodniczo-rolne: 24 25%, usługi sąsiedzkie: 12 13%, handel (bez napraw): 8 9%, przeglądy i naprawy samochodów: 6 7%, usługi krawieckie: 6 7%, usługi transportowe: 5 6%, opieka nad dziećmi i osobami starszymi: 4 5%, korepetycje: 4%. Warto wskazać na kilka przykładów rozwoju bądź ujawnienia przejawów gospodarki nieformalnej w ostatnich latach. Przykłady te nie dotyczą powszechnych prac sezonowych, ale zatrudnienia na czarno na stałe. W Łodzi pracownicy przedsiębiorstw przemysłu włókienniczego i odzieżowego, które zbankrutowały, uruchomili produkcję odzieży, bielizny, rajstop, skarpet i innych tekstyliów w nielegalnym systemie nakładczym (chałupnictwie) z udziałem zakładów zarejestrowanych. Podobnie jest w przemyśle obuwniczym; ocenia się, że 37% obuwia wytwarza się w szarej strefie. Z kolei meble produkują legalne firmy, ukrywając znaczną część obrotów dzięki zatrudnianiu na czarno pracowników bądź korzystaniu z usług niezarejestrowanych poddostawców i kooperantów. W Częstochowie w ten sposób produkuje się dewocjonalia, wózki dla dzieci i pantofle, przy czym praca jest tak zorganizowana, że poszczególne elementy wózka wytwarzają inni specjaliści, a całość jest składana w garażu czy piwnicy. W województwie świętokrzyskim w pobliżu fabryk przemysłu metalowego rozwija się produkcja wanien, wiader, szpadli itp. Z kolei w okolicach Radomia

12 64 występują liczne nielegalne garbarnie. Wprawdzie łatwo je zlokalizować ze względu na charakterystyczne ścieki, ale inspektorzy ochrony środowiska byli tolerancyjni z powodu dużego bezrobocia w tym regionie. W związku z szybkim rozwojem turystyki po wejściu Polski do Unii Europejskiej oraz powstaniu tanich linii lotniczych rośnie liczba nielegalnych kwater, przewozów, przewodników (bez uprawnień), zielonych szkół, a nawet kantorów. W przypadku niektórych rodzajów usług turystycznych szarą strefę szacuje się aż na 30 50%. Małopolska Organizacja Turystyczna ocenia, że niezarejestrowane domy noclegowe w Krakowie przyjmują 16% gości z Polski i 2,3% turystów zagranicznych. Na podstawie informacji internetowych można szacować, że w centrum Krakowa wynajmuje się turystom ok. 400 odremontowanych mieszkań w starych kamienicach (niektóre nawet po 700 euro za tydzień), gdy tymczasem w Urzędzie Miasta zarejestrowano ich mniej niż 100. W ramach działań związanych z bezpiecznym wypoczynkiem policja prowadzi m.in. kontrole legalności działania punktów gastronomicznych oraz płatnych parkingów w pobliżu miejsc rekreacyjnych (zwykle po kilka tysięcy w każdym województwie). Okazuje się, że na ogół 1 2% tych obiektów działa nielegalnie i popełnia wykroczenia skarbowe. Główny Urząd Nadzoru Budowlanego wykazuje, że ok. 30% materiałów, takich jak pustaki, cegła, zaprawy murarskie i tynkarskie, rury i profile stalowe, cement, posadzki, okna i drzwi z tworzyw sztucznych nie ma znaków jakościowych potwierdzających zgodność z normą unijną lub polską i zawiera różne wady. Materiały te stanowią na ogół element gospodarki nieformalnej i mają niższe ceny. Należy dodać, że w małych i średnich przedsiębiorstwach budowlanych zatrudnienie na czarno sięga 40%. Ministerstwo Gospodarki i Pracy szacuje, że w Polsce jest zatrudnionych tys. osób w charakterze pomocy domowej, z tego aż 98% na czarno. Znowelizowano zatem ustawę o promocji zatrudnienia, wprowadzając zachętę w formie ulgi podatkowej w postaci odpisania w rocznym zeznaniu PIT wydatków na ubezpieczenie społeczne pomocy domowej w przypadku podpisania z nią umowy o pracę. Umowa może jednak obejmować tylko zarejestrowanych bezrobotnych i okres co najmniej 12 miesięcy, co okazuje się słabym bodźcem do zatrudniania na takich warunkach 12. Przewidziano nowelizację tych przepisów w 2011 r. Polska Izba Gazu Płynnego ocenia, że 30% gazu do samochodów pochodzi z szarej strefy przez wykorzystanie do tego celu gazu opałowego, który nie został obłożony akcyzą, co daje zarobek w wysokości 0,65 zł/litr. Potwierdza to spadek sprzedaży gazu płynnego z 153 tys. ton w lipcu 2004 r. do 148 tys. ton w lipcu 2005 r., pomimo że przybyło kilkaset tysięcy aut na gaz. Z informacji Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wynika, że w latach I. Dryll, Gosposia i lokaj na czarno, Nowe Życie Gospodarcze 2005, nr 13.

13 Kierunki zmian gospodarki nieformalnej w Polsce 65 pogorszyła się jakość paliwa na stacjach benzynowych, gdyż ilość próbek etyliny pobieranych przez Inspekcję Handlową, które nie spełniały norm, wzrosła z 3,65% do 6,29%, a w przypadku oleju napędowego z 0,91% do 1,05%. Jeżeli chodzi o gaz LPG, aż 30% próbek nie spełniało wymagań jakościowych, co sprzedawcom dawało dodatkowe korzyści. Do obrotu paliwami zaczęto od niedawna wprowadzać w sposób nielegalny biopaliwo z rzepaku i innych roślin oraz tłuszczów, wytwarzane przez rolników oraz właścicieli stacji paliw i firm transportowych (przepisy w tej materii są niepełne nawet w odniesieniu do produkcji na własny użytek). 5. Zakończenie Gospodarka nieformalna wiąże się z wieloma niekorzystnymi zjawiskami, jak uszczerbek notowany we wpływach budżetowych oraz patologie niszczące sferę ekonomiczno-społeczną. Z drugiej strony charakteryzuje się pewnymi walorami, związanymi głównie z zapewnieniem pracy dla bezrobotnych. Rozeznanie wielkości gospodarki nieformalnej jest niezbędne z punktu widzenia prawidłowości rachunków narodowych i liczenia PKB. To z kolei jest ważne dla polityki gospodarczej i społecznej, w tym także w skali Unii Europejskiej. Przykładowo, w przypadku Hiszpanii, Grecji i Włoch wskaźniki produktu krajowego i bezrobocia są zniekształcone z powodu rozbudowanej szarej strefy i dlatego kraje te korzystają z pomocy unijnej w większym stopniu, niż to wynika z rzeczywistych relacji ekonomicznych. Grupy społeczne, które najczęściej podejmują pracę w szarej strefie, to bezrobotni, emeryci i gospodynie domowe oraz imigranci. Z kolei wśród oferujących pracę na czarno istotną grupą podatników z punktu widzenia skali zjawiska i jego skutków dla budżetu są przedsiębiorcy z małych i średnich przedsiębiorstw oraz właściciele zakładów osób fizycznych. Polityka państwa może w tej dziedzinie wiele zdziałać poprzez deregulację i liberalizację systemu zarządzania gospodarką narodową oraz reformę systemu ubezpieczeń społecznych i inne zachęty do legalizacji działalności gospodarczej oraz ujawniania pełnych obrotów. W ostatnich latach problemem staje się też szara strefa w wielkich przedsiębiorstwach, zwłaszcza w holdingach powiązanych z kapitałem zagranicznym. Zapobieganie temu zjawisku wymaga dostosowania przepisów prawa do nowych warunków gospodarowania i procesów globalizacji, a także wzmocnienia służb podatkowych. Istotnym zagadnieniem dotyczącym pracy na czarno jest kształtowanie nowych zasad polityki społecznej w warunkach gospodarki rynkowej oraz programów walki z ubóstwem i związanych z nimi działań ograniczających patologię społeczną.

14 66 Literatura Chrościcki T., Szara strefa w polskiej gospodarce na tle innych krajów, Nowe Życie Gospodarcze 2007, nr 9. Dryll I., Gosposia i lokaj na czarno, Nowe Życie Gospodarcze 2005, nr 13. Górka K., Wielkość i struktura gospodarki nieformalnej w Polsce [w:] Wokół zagadnień gospodarki nieformalnej, red. A. Karwińska, A. Surdej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków Kałaska M., Witkowski J., Praca w szarej strefie w Polsce, Gospodarka Narodowa 1996, nr 1 2. Kostrubiec S., Praca nierejestrowana w Polsce w 1998 roku, Gospodarka Narodowa 1999, nr 5 6. Kowalski J., Czarna gospodarka zwiększy PKB, Gazeta Prawna 2004, nr 51. Light on the Shadows, The Economist 1997, 3 May. Mączyńska E., Kreatywność czy agresja?, Nowe Życie Gospodarcze 2002, nr 16. Sowa K.Z., Gospodarka nieformalna [w:] Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, t. 1. Szara gospodarka w Polsce. Rozmiary, przyczyny, konsekwencje, Z Prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, Warszawa 1996, z Szara gospodarka. Wybrane problemy, Z Prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN, Warszawa 1995, z Szara strefa zjawisko negatywne czy konieczne, Gazeta Prawna 1995, nr 257. Zienkowski L., Apogeum szarej strefy gospodarki, Życie Gospodarcze 1993, nr 44. Zienkowski L., Jak GUS to liczy, Gazeta Wyborcza 2005, nr 133. Trends in the Changes in the Structure of the Informal Economy The article presents the reasons for the emergence of the informal economy and proceeds to describe its types and manifestations. The second part describes the positive and negative results of the grey zone, presenting various opinions and evaluations of its impact. This is followed by a description of the volume and structure of the informal economy in Poland and other countries in the light of the most recent statistics and assessments. The analysis includes methods for reducing the scope and volume of the informal economy. The article concludes with an examination of new tendencies in the development of the analysed social and economic process.