Temperature of waters and icing phenomena in the rivers. Draining river catchments of Silnica and Sufraganiec (the Œwiêtokrzyskie Mountains)

Transkrypt

1 Ta de usz Ciu pa Instytut Geografii Akademia Œwiêtokrzyska ul. Œwiêtokrzyska 15, Kielce Re gio na l ne Stu dia Ekologi czno- Krajo brazo we Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, tom XVI Wa r sza wa 200 Temperatura wód i wystêpowanie zjawisk lodowych na rzekach odwadniaj¹cych zlewnie o ró nym spo so bie u y t ko wa nia na przyk³ad zie Si l ni cy i Su fra ga ñ ca (Góry Œwiê to krzy skie) Temperature of waters and icing phenomena in the rivers. Draining river catchments of Silnica and Sufraganiec (the Œwiêtokrzyskie Mountains) Abstract: This paper considers the influence of different landuse on spatial and temporal differentiation of the river waters and icing phenomena. Considerations are base in Silnica running through urban area of Kielce, and in the Sufraganiec draining the agricultural-woodland catchment. The lowest temperatures have been observed in the rivers draining the woodland catchments, whereas the highest temperatures have been observed within the urban region catchments. Urban areas change natural thermic balance of running waters causing an essential rise in temperature of those waters within all the temporal cycle ranges, daily, monthly, and yearly cycles. A mean yearly temperature of the river Silnica waters, runing throught the cen tre of Kie l ce, is hi g her by 2.4 to 3.5 C than the ot her ri ver wa ters ru ning un der na tu ral con di tions. Characteristics of landuse (covered surfaces, road surfaces, density of the drainage system including roads and storm cannals, water dams etc., seasonal agriculture activity, modifications of the river beds) might control or, at least, may modify space and temporal distribution of temperature of waters and icing phenomena in the rivers. Distortion of natural conditions of thermicity of the river waters in the urban areas is related to the following factors: 1. overheating of the river waters of a large, shallow, insolated river bed; 2. do wnflow of rain wa ters ru ning down in so la ted road su r fa ces or ro ofs, etc.; 3. in flu en ce of wa ter dam which is a the r mic re se r vo ir for the who le year; 4. in flu en ce of co ve red storm can nals (with con stant ou t flow) whe re the wa ters flo wing out du ring sum mer are se ve ral de gre es lo wer than tho se in the ri ver, and during winter several degrees higher than in the river. Unaturally risen temperature of waters in the rivers of the urban areas leads to: acceleration of the vegetation period, increase of eutrophisation rate, biogeochemical changes, reduction of the constant and temporal ice cover, characteristics of fluvial trans port and and con di tions of se di men ta tion, and di s ru p tion of conditions of life of aquatic organisms. Key words: temperature of river waters, landuse, urban region, antropopression, icing phenomena S³owa klu czo we: temperatura wód rzecznych, u ytkowanie terenu, obszar zurbanizowany, antropopresja, zjawiska lodowe Wstêp Charakter u ytkowania zlewni rzecznych i stan przekszta³cenia ich koryt isto t nie kszta³tuje prze bieg wie lu pro ce sów hy dro logi cz nych oraz flu wia l nych

2 32 Tadeusz Ciupa (Fro e hlich 192, Jan ko wski 19, Ko strze wski, Ma zu rek, Zwo li ñ ski 1994, Œwie ca 199), w tym tem pe ra tu rê wód i prze bieg zja wisk lo do wych (Ciu pa 2004). Tem pe ra tu ra wód wp³ywa z ko lei na prze bieg nie któ rych pro ce sów hydrologicznych, fluwialnych i biologicznych. Obszary miejskie, a tak e podmiejskie, zajmuj¹ce coraz wiêksze powierz - chnie, charakteryzuj¹ siê podwy szon¹ temperatur¹ powietrza. Na tle terenów s¹sied nich sta no wi¹ one wy spy ciep³a (Fo r tu niak 2003, Szpo nar 2003). Czy pro blem ten od no si siê tu rów nie do wód rze cz nych? Ryc. 1. Po³o enie i u ytkowanie zlewni rzeki Silnicy i Sufragañca Fig. 1. Po si tion and man (agri cu l tu ral) use of ca t ch ments of the ri vers Si l ni ca and Sufraganiec

3 Celem pracy jest ukazanie wp³ywu u ytkowania zlewni na termikê wód rze - cznych na przyk³adzie Silnicy przep³ywaj¹cej przez zurbanizowane tereny Kielc, oraz rze ki Su fra ga niec od wad niaj¹cej pod miejsk¹ zle w niê ro l ni czo - -leœn¹. Do ba dañ wy bra no po³o o ne obok sie bie, w ob rê bie stre fy mie j skiej i pod - mie j skiej Kielc, dwie zle w nie o po do bnej po wie rz ch ni, bu do wie geo lo gi cz nej, rze Ÿ bie te re nu, ale ró nym u y t ko wa niu ziemi (Ciupa 2001) (ryc. 1). Te ren ba dañ Po wie rz ch nia zur bani zo wa nej zle w ni rze ki Si l ni cy wy no si 49,40 km 2, a rol - ni czo- leœ nej zle w ni Su fra ga ñ ca 2,01 km 2 (ryc. 1). W ich ob rê bie wy dzie lo - no jeszcze zlewnie cz¹stkowe o ró nym charakterze u ytkowania. Górn¹ czêœæ zlewni Silnicy prawie w ca³oœci zajmuj¹ lasy i ³¹ki. Poni ej wystêpuje wzrost udzia³u te re nów antro poge ni cz nych (za bu do wa nia, dro gi, par kin gi, itd.), a zatem uszczelnionych, nieprzepuszczalnych i szybko nagrzewaj¹cych siê (ryc. 1, tab. 1). W wy dzie lo nych zle w niach udzia³ po wie rz ch ni o zmie nio - nym u y t ko wa niu jest zna cz ny. Po miê dzy pro fi la mi Pia ski i Je sio no wa zna j - du je siê przep³ywo wy zbio r nik re ten cy j ny o po wie rz ch ni,5 ha i po je mno œci m 3. W zle w ni, do pro fi lu Pa kosz, któ ry po³o o ny jest po ni ej cen trum Kielc, udzia³ te re nów za kry tych wzra sta a do 30,2%. Po ni ej, tj. do pro fi lu uj œcio we go (Bia³ogon), wy stê pu je nie wie l ki wzrost po wie rz ch ni la sów i ³¹k, a powierzchnie zakryte zmniejszaj¹ siê do 27,%. W zlewni rzeki Sufraganiec udzia³ lasów w poszczególnych zlewniach cz¹stko wych zmnie j sza siê od 5,5% (Grze szyn) do 4,7% (Pie tra sz ki), zaœ po wie rz ch nie za kry te zwiê kszaj¹ siê od 1,72% do,70%. Rze ki Si l ni ca i Su fra ga niec, o d³ugo œci od po wie d nio 1,05 km i 1,13 km i œred nim spa d ku 7,3 oraz,3, maj¹ cha ra kter rzek gó r skich. Tab. 1. Powierzchnia zlewni cz¹stkowych Silnicy i Sufragañca (A) i udzia³ procentowy wy bra nych ro dza jów u y t ków Tab. 1. The su r fa ce area of ca t ch ments (A) and se le c ted agri cu l tu ral use of the ri vers Si l ni ca and Su fra ga niec Po wie rz ch nia (A), ro dza je u y t ków Ob wod - ni ca D¹bro - wa Zle w nia Si l ni cy Piaski Je sio - no wa Pa kosz Bia³o - gon Zle w nia Su fra ga ñ ca Grze - szyn Niewa - chlów Pietra - sz ki A (km 2 ) 1,45 9,23 15,49 17, 42,2 49,3 13,1 42,25 2,01 lasy (%) 95,15 72,9 51,2 44,9 29, 32,7 5,5 59,0 4,7 tereny zakryte (uszczelnione) (%) Temperatura wód i wystêpowanie zjawisk lodowych ,2 4,,7 17,4 30,2 27,5 1,7 3,4,7 pozosta³e (%) 4,57 22,5 3,1 37,7 40,2 39, 32, 37, 4,

4 34 Tadeusz Ciupa Me to dy ba dañ W latach hydrologicznych w oœmiu profilach hydrometrycznych (Silnica 5, Sufraganiec 3) prowadzono codzienne pomiary temperatury wody o godz. 7 00, wykorzystuj¹c termometry elektroniczne. W profilu Pakosz, po³o onym po ni ej cen trum Kielc, po mia ry te pro wa dzo no rów nie o godz W pro - filach omawianych rzek, w latach podczas badañ terenowych odby - waj¹cych siê œrednio raz na 2 3 tygodnie, wykonywano równie pomiary temperatury wody. Dodatkowo badania te wykonywano w profilu Obwodnica na Silnicy (profil bez sta³ych obserwacji zamykaj¹cy ca³kowicie zalesion¹ górn¹ czêœæ zlewni Silnicy) oraz w rowie przydro nym i kanale zakrytym ze sta³ym odp³ywem. We wszy stkich pro fi lach pod czas wy bra nych wez brañ wy ko na no ki l ka na - œcie serii pomiarowych, podczas których mierzono temperaturê wód z czêstot - li wo œci¹ co 1 2 godziny. Wy ni ki Œrednia roczna temperatura wody rzeki Silnicy w latach , pocz¹wszy od naj wy ej po³o o nych pro fi li, tj. Ob wod ni ca (7,1 C) i D¹bro wa (7,4 C), bar dzo szybko wzrasta³a w dó³ rzeki, osi¹gaj¹c,9 C w profilu Jesionowa (poni ej zbiornika retencyjnego). Wzrost ten wynika z narastania ró nokierunkowej antropopresji, w tym od dzia³ywa nia zbio r ni ka wod ne go (ryc. 2, 3), któ re go wody ule gaj¹ szy b - kiemu nagrzewaniu. Prawie przez ca³y rok wp³ywa on na podwy szanie temperatury wód rzeki Silnicy. Poni ej tego profilu nastêpowa³o stopniowe obni anie œredniej rocznej temperatury wody Silnicy a do 9, C w profilu ujœciowym (Bia³ogon). Na tym odcinku do koryta Silnicy dochodz¹ liczne zakryte kana³y, którymi dop³ywa woda o temperaturze na ogó³ odmiennej od temperatury wody rzecznej. W zimie jest ona o ki l ka sto p ni wy sza od wody w rze ce, a la tem jest od wro t nie. Woda wyp³ywaj¹ca z kana³ów burzowych wyraÿnie wp³ywa na przebieg temperatury wody rzeki Silnicy w jej œrodkowym i dolnym biegu, tj. na odcinku po³o onym w cen trum Kielc i po ni ej. W kie run ku uj œcia Si l ni cy zmnie j sza siê nie co wp³yw an - tropopresji (mniej terenów zakrytych, kana³ów burzowych i wybetonowanych koryt, a wiêcej powierzchni leœnych) co skutkuje wyraÿnym wych³adzaniem siê wód rzecznych, zw³aszcza w okresie jesienno-zimowym. W rze ce Su fra ga niec tem pe ra tu ra wody w gó r nym od cin ku by³a bar dzo zbli o na do tem pe ra tu ry wody w ko ry cie Si l ni cy w pro fi lu Ob wod ni ca i D¹browa. Górne czêœci obydwu zlewni s¹ w znacznej czêœci zalesione, a tere - ny za bu do wa ne sta no wi¹ nie wie l ki od se tek. W od cin ku uj œcio wym Su fra ga ñ - ca, zasilanym czêœciowo wodami sp³ywaj¹cymi z zachodnich dzielnic Kielc, stwierdzono równie doœæ znaczny wzrost temperatury wody. W la tach œred nia ro cz na tem pe ra tu ra wody w od cin ku uj œcio - wym rze ki Si l ni cy by³a o 1,1 C wy sza ni w Sufragañcu. La tem woda p³yn¹ca cienk¹ warstw¹ w ods³oniê tym ko ry cie w cen trum mia sta, po mi mo dop³ywu ch³od nych wód kana³ami bu rzo wy mi, zna cz nie siê

5 Temperatura wód i wystêpowanie zjawisk lodowych Zlewnia Silnicy Zlewnia Sufragañca 11 ( o C) D¹browa Piaski Jesionowa Pakosz Bia³ogon Grzeszyn Niewachlów Pietraszk min. œred. max. Ryc. 2. Œred nia ro cz na tem pe ra tu ra wody w pro fi lach hydro me try cz nych rze ki Si l ni cy i Su fra ga ñ ca w la tach Fig. 2. Mean mon t hly wa ter tem pe ra tu re at hy dro me tric se c tions of the ri vers Si l ni ca and Su fra ga niec in ye ars Zlewnia Silnicy Zlewnia Sufragañca ( o C) D¹browa Piaski Jesionowa Pakosz Bia³ogon min. œred. max. Grzeszyn Niewachlów Ryc. 3. Charakterystyczna miesiêczna temperatura wody w profilach hydrometrycznych rze ki Si l ni cy i Su fra ga niec w la tach Fig. 3. Characteristic monthly water temperature at hydrometric sections of the rivers Si l ni ca and Su fra ga niec in ye ars Pietraszki

6 3 Tadeusz Ciupa nagrzewa, przekraczaj¹c niekiedy 30 C. Obserwuje siê tu równie du e zró - ni co wa nie do bo we. W pro fi lu Pa kosz tem pe ra tu ra wody o godz by³a na ogó³ zna cz nie wy sza od tej z godz Nie propo rcjo nal nie sze ro kie ko ry ta o ma³o zmien nej ge o me trii po wo duj¹, e przy ni skich sta nach woda p³ynie tu cienk¹ warstw¹, co w po³¹cze niu ze s³abym za cie nie niem do pro wa dza do tego, e la tem w dni s³one cz ne tem pe ra tu ra wody na tych od cin kach jest niekiedy wy sza nawet o 15 C ni w odcinkach naturalnych. W cy klu ro cz nym wy so koœæ tem pe ra tu ry wód oma wia nych rzek wy ka zu je równie istotne ró nice (ryc. 4, 5). Przestrzenny i czasowy rozk³ad temperatu - ry wód rzecznych wyraÿnie nawi¹zuje do charakteru u ytkowania terenu po - szczególnych zlewni cz¹stkowych, przeobra enia koryt rzecznych, gêstoœci sieci drena owej itd. Przebieg œredniej rocznej temperatury wody w profilach pomiarowych, zamykaj¹cych poszczególne zlewnie cz¹stkowe, wyraÿnie nawi¹zuje do charakteru ich u ytkowania. Intensywnoœæ zagospodarowania zlewni rzecznych mog¹ okreœlaæ ró norodne wskaÿniki. Do analizy wybrano: udzia³ procentowy terenów zakrytych (uszczelnionych), powierzchniê dróg utwardzonych i gêstoœæ dróg utwardzonych oraz kana³ów burzowych (zakrytych i odkrytych). Zwi¹zek miêdzy wymienionymi parametrami charakteryzuj¹cymi badane zlewnie, a œredni¹ roczn¹ temperatur¹ wody opisuj¹ równania potêgowe przy doœæ wy so kim wspó³czyn ni ku ko re la cji (od po wie d nio r = 0,4, r = 0,79 i r = 0,24 na poziomie istotnoœci p = 0,05). Z przedstawionych wykresów wynika, e najbardziej od krzywej odbiega punkt reprezentuj¹cy zlewniê poni ej zbiornika wodnego (profil Jesionowa). Potwierdza to wczeœniejsze wnioskowanie o du ym jego wp³ywie na kszta³to wa nie tem pe ra tu ry wody w rze ce Si l ni cy (ryc., 7, ). Omó wio ne an tro poge nicz ne uwa run ko wa nia zna cz ne go wzro stu tem pe ra - tu ry wód rze cz nych na ob sza rach zur bani zo wa nych w sto sun ku do te re nów rolniczo-leœnych maj¹ równie swoje odzwierciedlenie w wystêpowaniu zja - wisk lo do wych. Naj wiê cej dni ze sta³¹ po kryw¹ lo dow¹ i z lo dem brze go wym wy stê pu je w gó r nych od cin kach ba da nych rzek. W pro fi lach hydro me try cz - nych rze ki Si l ni cy zlo kali zo wa nych po ni ej zbio r ni ka wod ne go oraz na te re - nie zur bani zo wa nym (od po wie d nio pro fi le Je sio no wa i Pa kosz) wy stê po wa - nie zjawisk lodowych, zw³aszcza sta³ej pokrywy, jest sporadyczne. W odcinku ujœciowym Silnicy obserwuje siê doœæ szybkie wych³adzanie wód rzecznych, co powoduje wzrost iloœci dni ze sta³¹ i brzegow¹ pokryw¹ lodow¹ (ryc. 9). W zle w niach zur bani zo wa nych do cho dzi bar dzo czê sto do za chwia nia na - turalnych warunków kszta³towania temperatury wód rzecznych. Przejawia siê to na ogó³ zna cz nym i sko ko wym wzro stem tem pe ra tu ry wody w pro fi lach pod³u nych rzek. Wzrost tem pe ra tu ry wody z ko lei po wo du je przy spie sze nie okresu wegetacyjnego, wzrost eutrofizacji, zmiany biochemiczne, a to znajdu - je odzwierciedlenie w transporcie fluwialnym cz¹stek rozpuszczonych i sta - ³ych, a w okresie zimowym znacznym stopniem redukcji zjawisk lodowych.

7 Temperatura wód i wystêpowanie zjawisk lodowych o C XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X D¹browa Piaski Zalew Pakosz Bia³ogon Ryc. 4. Œrednia miesiêczna temperatura wody w profilach pomiarowych rzeki Silnicy w la tach Fig. 4. Mean mon t hly tem pe ra tu re of wa ter flow in the road ditch and can nal co ve red in ye ars C oc XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Grzeszyn Niewachlów Pietr aszki Ryc. 5. Œrednia miesiêczna temperatura wody w profilach pomiarowych rzeki Sufraga niec w la tach Fig. 5. Mean mon t hly tem pe ra tu re of wa ter flow at the me a su red se c tions of the ri vers Si l ni ca and Su fra ga niec in ye ars

8 3 Tadeusz Ciupa y = (,0245)*(x+1,43392)**(0,154) r = 0,4 r 2 = 0,72 N = 9 p = 0,01 11 t ( C) tereny zakryte % Ryc.. Zwi¹zek miêdzy udzia³em procentowym powierzchni zakrytych w poszczególnych zle w niach cz¹stko wych (%) a œred ni¹ roczn¹ te m pe ra tur¹ wody (t) rzek Si l ni cy i Su fra ga niec w la tach (Pun kty: sza re zle w nie le œ ne, sza re z ob wódk¹ zlewnie podmiejskie i rolnicze, czarne zlewnie zurbanizowane, kwadrat profil po - ni ej zbio r ni ka) Fig.. Relationship between percentage of covered areas in the particular catchments and a mean yearly temperature (t) of the rivers Silnica and Sufraganice waters in the ye ars (Po ints: grey wo o d land ca t ch ments, grey with ou t li ne ur ban outskirts and agricultural catchments, black urban area catchments, rectangle section be low the wa ter dam) y = (9,7335)*(x+0,0415)**(0,11704) r = 0,79 r 2 = 0,22 N = 9 p. i. 5% 11 t ( C) ,5 1 1,5 2 2,5 2 powierzchnia dróg utwardzonych (km ) Ryc. 7. Zwi¹zek miêdzy powierzchni¹ dróg utwardzonych w poszczególnych zlewniach cz¹stkowych a œredni¹ roczn¹ temperatur¹ wody (t) rzek Silnicy i Sufraganiec w latach (Punkty: szare zlewnie leœne, szare z obwódk¹ zlewnie podmiejskie i rolnicze, czarne zlewnie zurbanizowane, kwadrat profil poni ej zbiornika) Fig. 7. Re la tion s hip be twe en a cu mu la ti ve su r fa ce of sta bi li sed ro ads in the pa r ti cu lar catchments and a mean yearly temperature (t) of the rivers Silnica and Sufraganice waters in the ye ars (Po ints: grey wo o d land ca t ch ments, grey with ou t li ne ur ban ou t skirts and agri cu l tu ral ca t ch ments, black ur ban area ca t ch ments, re c tan gle se c tion be low the wa ter dam)

9 Temperatura wód i wystêpowanie zjawisk lodowych y = (5,2157)*(x+1,007)**(0,22295) r = 0,24 r 2 = 0, N = 9 p = 0,05 11 t ( C) gêstoœæ dróg utwardzonych i kana³ów w (km/km ) Ryc. Zwi¹zek miê dzy gê sto œci¹ dróg utwar dzo nych i kana³ów bu rzo wych (za kry - tych i od kry tych) a œred ni¹ roczn¹ te m pe ra tur¹ wody (t) rzek Si l ni cy i Su fra ga niec w la tach (Pun kty: sza re zle w nie le œ ne, sza re z ob wódk¹ zle w nie pod miej - skie i rolnicze, czarne zlewnie zurbanizowane, kwadrat profil poni ej zbiornika) Fig.. Re la tion s hip be twe en de nsi ty of sta bi le ro ads and storm can nals in the pa r ti cu - lar catchments and a mean yearly temperature (t) of the rivers Silnica and Sufraganice wa ters in the ye ars (Po ints: grey wo o d land ca t ch ments, grey with ou t li ne ur ban ou t skirts and agri cu l tu ral ca t ch ments, black ur ban area ca t ch ments, re c tan gle se c tion be low the wa ter dam) 2 0 Zlewnia Silnicy Zlewnia Sufragañca dni D¹browa Piaski Jesionowa Pakosz Bia³ogon Grzeszyn Niewachlów Pietraszki sta³a pokrywa lodowa lód brzegowy Ryc. 9. Œred nia ro cz na iloœæ dni ze sta³¹ po kryw¹ lo dow¹ i z lo dem brze go wym w pro - fi lach hydro me try cz nych rze ki Si l ni cy i Su fra ga ñ ca w la tach Fig. 9. Mean ye a r ly days of the per ma nent ice co ver aga inst ice co ver ad just to banks of rivers at the hydrometer sections of the Silnica and Sufraganiec in years

10 390 Tadeusz Ciupa Wnio ski Tereny zurbanizowane zmieniaj¹ naturaln¹ termikê wód p³yn¹cych powoduj¹c znaczny wzrost temperatury w zakresie wszystkich charakterystyk w cyklu do bo wym, miesiêcznym i rocznym. Œrednia roczna temperatura wody rzeki Silnicy, przep³ywaj¹cej przez cen - trum Kielc, jest wy sza od 3,5 C do 2,4 C ni w od cin kach rzek zbli o nych do na tu ra l nych. Zachwianie naturalnych warunków kszta³towania temperatury wód rzecz - nych na te re nie zur bani zo wa nym wynika, m.in. z: nadmiernego nagrzewania siê wód rzecznych w szerokim, p³ytkim i nieza - cie nio nym ko ry cie, sp³ywu wód opadowych po rozgrzanych powierzchniach dróg, dachów itd., wp³ywu zbiornika wodnego, który jest rezerwuarem ciep³a prawie przez ca³y rok, wp³ywu za kry tych kana³ów bu rzo wych (ze sta³ym odp³ywem), któ ry mi latem wyp³ywaj¹ wody o temperaturze kilka stopni ni szej ni w rzece, a w zi mie zaœ o ki l ka sto p ni wy szej. Pod wy szo na tem pe ra tu ra wody w rze kach te re nu zur bani zowa ne go przy - czynia siê m.in. do: przyspieszenia okresu wegetacyjnego, wzrostu eutrofiza - cji, zmian bio che mi cz nych, re du kcji sta³ej i okre so wej po kry wy lo do wej, kszta³to wa nia w pe w nym sto p niu trans po rtu flu wia l ne go i wa run ków se dy - men ta cji, zak³ócenia warunków ycia organizmów wodnych. Literatura Ciu pa T., 2001: Funkcjonowanie systemu fluwialnego Silnicy i Sufragañca w strefie miejskiej Kielc [w:] Karczewski A., Zwoliñski Z. (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów w zró - nicowanych warunkach morfoklimatycznych. Monitoring-ochrona-edukacja: Ciu pa T., 2004: Te r mi cz ne zró ni co wa nie wód rze cz nych w zle w ni zur bani zo wa nej i rol - ni czo- leœ nej na przyk³ad zie Si l ni cy i Su fra ga ñ ca (Kie l ce) [w:] Ko strze wski A. (red.), XV Sym po zjum Zin te gro wane go Mo ni to rin gu Œro do wi ska Przy rod ni cze go nt. Fun - kcjo no wa nie geoe ko sy ste mów Pol ski w wa run kach zmian kli ma tu i ró no kie run ko wej an tro po pre sji, In sty tut Ba dañ Czwa r to rzê du i Geo e ko lo gii UAM, Po znañ: Fo r tu niak K., 2003: Mie j ska wy spa ciep³a. Pod sta wy ener ge ty cz ne, mo de le nu me ry cz ne i sta ty sty cz ne. Wyd. Uni wer sy te tu ódz kie go, ódÿ: Fro e hlich W., 192: Me cha nizm trans po rtu flu wia l ne go i do sta wy zwie trze lin w gó r skiej zle w ni fli szo wej. Pra ce Ge ogr. IG i PZ PAN, z Jan ko wski A.T., 19: An tro poge nicz ne zmia ny sto sun ków wod nych na ob sza rze uprze - mys³awia nym i urba ni zo wa nym (na przyk³ad zie Ryb ni c kie go Okrê gu Wê glo we go). Wyd. UŒ, Ka to wi ce. Ko strze wski A., Ma zu rek M., Zwo li ñ ski Z., 1994: Dy na mi ka trans po rtu flu wia l ne go gó r - nej Pa r sê ty jako od bi cie fun kcjo no wa nia sy ste mu zle w ni. SGP Po znañ: 15. Szpo nar A., 2003: Fi zjo gra fia urba ni sty cz na. Wyd. Na uko we PWN, Wa r sza wa. Œwie ca A., 199: Wp³yw czyn ni ków antro poge ni cz nych na rze cz ny odp³yw roz two rów i za wie sin na miê dzy rze czu Wis³y i Bugu. Wyd. UMCS, Lu b lin. Trz¹ski L., Mo len da T., Ku p ka R., 2000: Rena tu ry za cja mie j skie go po to ku pro gram dla Œle po t ki. Pro ble my Eko lo gii, vol. 4, nr 1.