PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXV 1990 BO-EKOLOGA ROZWÓJ POPULACJ THYREOPHAGUS ENTOMOPHAGUS (LAB.) (ACARDA, ACARDAE) - ROZKRUSZKA ZNAJDOW ANEGO W ULACH PSZCZELCH Wi t Chmielewski Oddział Pszczelnictwa SK - Puławy STRESZCZENE Badano biologię i wskaźniki reprodukcji Thyreophagus entomophagus (Lab.) w różnych kombinacjach temperatury i wilgotności względnej powietrza, na zarodkach pszenicy jako pokarmie. Najszybszy rozwój miał miejsce w e C przy wilgotności 85-95% i trwał 14,9-17,8 (11--21) dni, przy śmiertelności naturalnej 31-81%. W tym samym przedziale wilgotności, w temperaturze C obserwowano największą płodność roztoczy; samice składały przeciętnie 120,4-170,6 (0--340) jaj w ciągu całego życia. Roztocze żyją w tych warunkach od 2 tygodni do 3 miesięcy; w temperaturze niższej (3-15 C) długość życia wzrasta kilka razy (maksymalnie do ponad 2 lat), natomiast wraz ze wzrostem temperatury do C maleje do kilku dni, zwłaszcza przy niskiej wilgotności względnej powietrza (65%). Rozwój populacji gatunku zależy od warunków cieplnych i wilgotnościowych, a jego wskaźniki dla temperatury 20 e C i wilgotności względnej 85% wynoszą: tempo reprodukcji netto Re = 52,2; czas rozwoju jednego pokolenia T = 67,35 (dni); przyrost naturalny na jednego osobnika dziennie (wrodzone tempo wzrostu populacji) f m = 0,059; końcowe tempo zwielokrotnienia liczebności populacji A = 1,060 (samic pokolenia potomnego ona jedną samicę pokolenia rodzicielskiego na dzień). WPROWADZENE Rozkruszek wąski - Thyreophagus entomophagus (Lab.) jest gatunkiem notowanym w wielu krajach na całym świecie. Znany jest jako szkodnik artykułów spożywczych i paszowych, głównie produktów zbożowo-mącznych (ziarno zbóż, mąka, otręby), suszonych surowców zielarskich (sporysz, orzeszki kola, owoce kardamonu), a także różnych przypraw i używek, o czym świadczą wyniki badań i obserwacji w pracach autorów krajowych (C h m i e- lewski, 1971a, 1975a; Gołębiowska, Chmielewski, 1972) i zagranicz- 31

2 ń nych (Hughes, 1961; Michael ; Sinha, 1964; Żd a r k ó v a, 1967). Spotykano go także na martwych owadach (Coccoidea, Carausius morosus Br., Lytta vesicatoria L.) w muzealnych zbiorach owadów, w różnych odpadkach zwierzęcych i roślinnych, detrytusie (Baker, Wharton, 1952; Chmielewski, 1975 b; Guimarares, 1970; Sa m śi ak, Dabola, 1980; Tiir k, T'ii r k, 1~; Zachvatkin, 1941). Mimo że jest to w zasadzie gatunek synantropij'hy, spotykany najczęściej w magazynach i innych pomieszczeniach zamkniętych, to były też przypadki znalezienia go na roślinach (migdał, traganek) rosnących w warunkach terenów otwartych w Gruzji (K a d ż aj a, 1963). Może też występować w gniazdach ptaków, zwłaszcza wróbli (Was y- lik, 1959; Woodroffe, 1953), a także w ulach pszczelich, gdzie spotyka się go głównie w osypie gromadzącym się na dennicach w czasie zimowania pszczół (Banaszak, 1980; Chmielewski; 1971 b, De Jong, Morse, Eickwort, 1982). Poznanie biologii tego rozkruszka i wskaźników rozwoju jego populacji w zależności od temperatury i wilgotności względnej powietrza było celem badań. MATERAŁ METODYKA Osobniki T. entomophagus (Lab.) znalezione w magazynowanych produktach zbożowych (otręby pszenne i żytnie), oraz w osypie zimowym z uli pszczelich stanowiły materiał wyjściowy do założenia masowych hodowli laboratoryjnych gatunku. Hodowle te prowadzono w specjalnych do tego celu komórkach szklanych, przy konstruowaniu których korzystano z opisów zawartych w piśmiennictwie (Boczek, 1954; Ro bertson, 1944; Solomon, C u n n i n g t o n, 1964) i używanych już wcześniej w badaniach biologiczno- -ekologicznych innych gatunków roztoczy (Chmielewski, 1971c, 1987, 1988). Warunki hodowli były następujące: temperatura 20 C, wilgotność względna powietrza - 85%, podłoże i pokarm - zarodki pszenicy, które w warunkach doświadczalnych były pożywką bardziej praktyczną i wygodniejszą w użyciu od pyłku kwiatowego. Z hodowli prowadzonych w tych warunkach wybierano i preparowano po 25 roztoczy znajdujących się w różnych stadiach rozwojowych w celu dokonania pomiarów ich ciała pod mikroskopem (jajo, larwa, protonimfa, deutonimfa, osobnik dorosły - samiec, samica), z uwzględnieniem trzech głównych części ciała (gnatosoma, propodosoma, histerosoma). Hodowle masowe stanowiły także podstawową bazę, z której brano roztocze do doświadczeń biologicznych i ekologicznych. Badano płodność, długość życia, rozwoju i śmiertelność roztoczy w różnych temperaturach (3, 5, 15, 20, 25, 35 C) i wilgotności względnej powietrza (65, 75, 85, 95%), na zarodkach pszenicy jako pokarmie. W każdej kombinacji doświadczalnej, w której badano płodność i długość życia roztoczy, było powtórzeń, tzn. par roztoczy (samica + samiec), w oddzielnej komórce hodowlanej każda. Liczebność składanych jaj sprawdzono co 1-2 dni, usuwając je i uzupełniając w miarę potrzeby pokarm. W doświadczeniach z rozwojem osobniczym rozkruszka, w każdej kombinacji było 10 powtórzeń 32

3 (komórek hodowlanych), po 10 jednodniowych jaj w każdym, które umieszczono na pokarmie i obserwowano co 1-2 dni, aż do uzyskania osobników dorosłych. Następnie określano płeć imagines i obliczano frekwencję samic. Na podstawie danych biologicznych uzyskanych w różnych warunkach cieplnych i wilgotnościowych obliczano wskaźniki wzrostu populacji rozkruszka: R, - tempo reprodukcji netto (wzrost liczebności populacji w czasie rozwoju jednego pokolenia), r - wrodzone tempo wzrostu populacji (przym rost naturalny na jednego osobnika w jednostce czasu (doba), A - końcowe tempo zwielokrotnienia liczebności populacji (przyrost liczebności samic pokolenia potomnego przypadający na jedną samicę pokolenia rodzicielskiego), T - średni czas rozwoju jednej generacji (dni). Wskaźniki te obliczone zostały metodą opisaną w piśmiennictwie (Andrewartha, Birch, 1954) i stosowaną w badaniach ekologicznych różnych gatunków roztoczy i innych stawonogów. WYNK T. entomophagus (Lab.) jest rozkruszkiem o stosunkowo małych wymiarach ciała, mieszczących się zależnie od stadium rozwojowego, w granicach wielkości rzędu od kilkudziesięciu do kilkuset mikronów (tab. 1). Stosunek szerokości ciała do jego długości u osobników w stadiach młodocianych (jajo, larwa, protonimfa, deutonimfa) wynosi 0, , podczas gdy u dorosłych samic wynosi 0,46, a u samców - 0,59. Ciało jest więc wydłużone i owalne. Zabarwienie roztoczy jest zwykle zbliżone do podłoża (produktu), na którym występują, najczęściej jednak jest mleczno-białe, a stosunkowo krótkie nogi i gnatosoma, w związku z silną ich sklerotyzacją, są koloru brązowego. Osłony na pozostałych częściach ciała są delikatne, błyszczące, pokryte cienkimi i stosunkowo krótkimi szczecinkami. Mało kontrastowe zabarwienie ciała, niepozorne i powolne poruszanie się tych roztoczy sprawiają, że są one trudne do wykrycia w osypie zimowym, w zmiotkach z uli, w pyłku i w innych produktach. Dymorfizm płciowy u tego gatunku jest wyraźny. Poza organem genitalnym, samiec różni się od samicy wielkością - jest od niej mniejszy; w odróżnieniu od samicy, tylna część jego ciała jest spłaszczona, silnie sklerotyzowana i zabarwiona na brązowo (tzw. płytka opistosomalna). Na płytce tej, po brzusznej stronie ciała samca, znajduje się para analnych przyssawek kopulacyjnych, które wraz z przyssawkami kopulacyjnymi znajdującymi się na stopach V pary nóg samca, służą mu do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji. Młode osobniki dorosłe przystępują do kopulacji wkrótce po wylęgu. W czasie jej trwania samiec i samica zwrócone są przednimi częściami ciała w kierunkach przeciwnych (retroconiugati). Kopulacja trwa zwykle od kilku do kilkudziesięciu minut i może być wielokrotnie powtarzana zarówno w tym samym dniu, jak i w ciągu całego życia, co w przypadku licznej kolonii roztoczy wiąże się z reguły ze zmianą partnerów. Badanie stosunku płci wykazało, że frekwencja samic jest na ogół nieco większa niż samców. Długość życia i rozwoju osobniczego, jak również przebieg składania jaj i płodność roztoczy zależą od warunków cieplnych, 3 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe... 33

4 Tabela Wymiary ciała Thyreophagus entomophagus (Lab.) (w mikronach) hodowanego w laboratorium (20 C, wilgotność względna powietrza - 85%; pokarm - zarodki pszenicy); pomiary 25 osobników każdego stadium i 'płci. Dimensions of the body of Thyreophagus entomophagus (Lab.) (in microns) reared in laboratory (20 C, relative humidity - 85%, food - wheat germs); measurements of 25 specimens of every instars and sexes. l Stadium Jnstar Część ciała Body part Długość Length Szerokość Width Jajo Egg Larwa Larva Protonimfa Protonymph Deutonimfa Deutonymph Samiec Male Samica Female Gnatosoma Gnathosoma Histerosoma Hysterosoma Gnatosorna Gnathosoma Histerosoma Hysterosoma Gnatosoma Gnathosoma Histerosoma Hysterosoma Gnatosoma Gnathosoma Histerosoma Hysterosoma Gnatosoma Gnathosoma Histerosoma Hysterosoma 169,9 (154,8-194,4) 75,6 (64,8-86,4) 228,9 (180,0-266,4) 100,8 (72,0-144,0) 4 1,0 (28,8-50,4) 34,6 (28,8-43,2) 47,5 (36,0-72,0) 84,2 (64,8-122,4) 140,4 (86,4-180,0) 100,8 (72, ,0) 296,7 (252,0-360,0) 128,2 (108,0-180,0) 56,2 (50,4-64,8) 42,5 (36,0-50,4) 61,9 (50, ,2) 108,0 (86,4-136,8) 178,6 (136,8-223,2) 128,2 (108,0-180,0) 378,0 (316,8-432,0) 165,6 (\36,8-2\6,0) 77,8 (57,6-79,2) 58,3 (50,4-68,4) 80,6 (57, ,8) 142,6 (l \5,2-180,0) 219,6 (180,0-273,6) 165,6 (136,8 -'- 216,0) 446,4 (409,7-576,0) 241,9 (194,4-288,0) 100,1 (86, ,2) 79,9 (72,0-100,8) 103,0 (72,0-129,6) 203,8 (158,4-244,8) 306,7 (230,4-417,6) 241,9 (194,4-288,0) 587,6 (504,0-655,2) 272,2 (216,0-331,2) 106,6 (79,2-129,6) 89,3 (75,6-108,0) 117,4 (93,6-144,0) 229,7 (165, ,6) 363,6 (309,6-432,0) 272,2 (216,0-331,2) 34

5 wilgotnościowych i pokarmowych (tab. 2, 3). Najdłużej, bo nawet ponad rok, żyją roztocze w temperaturach niskich (3-5 C), a obserwowano także osobniki żyjące nawet ponad 2 lata (maksimum dni). Wraz ze wzrostem temperatury do 35 C średnia długość życia roztoczy ulega skróceniu do kilkunastu, a w 40 C roztocze żyją od jednego do kilku dni, zwłaszcza przy niskiej wilgotności względnej powietrza (65%). Średnia długość rozwoju osobniczego ulega skróceniu wraz ze wzrostem temperatury. Najkorzystniejsze warunki rozwojowe dla tego rozkruszka kształtują się w temperaturze około 25 C, przy wilgotności względnej powietrza około 85%. W tych warunkach cykl rozwojowy jest najkrótszy (15,5 dni), przy stosunkowo niskiej śmiertelności naturalnej w czasie jego trwania (31,0%). Temperatury skrajne - zbyt niskie (3-5 C) i zbyt wysokie (30-35 C), zwłaszcza przy zbyt niskiej lub zbyt wysokiej wilgotności względnej powietrza, nie są korzystne dla rozwoju roztoczy. W takich warunkach rozwój zwykle wydłuża się, przy jednoczesnym wzroście śmiertelności naturalnej osobników w stadiach młodocianych sięgającej 100%; tylko nieliczne roztocze kończą swój rozwój przekształceniem się w osobniki dorosłe. Temperatura i wilgotność mają również wpływ na przebieg składania jaj i płodność roztoczy. Najwięcej jaj składają samice w temperaturze C, zwłaszcza w wilgotności względnej powietrza 85%. W tych też warunkach dosyć szybko, bo w 3-4 dni po kopulacji rozpoczyna się składanie jaj. W temperaturach niższych (3-5 C) pierwsze jaja pojawiają się znacznie później, a samice składają ich kilkakrotnie mniej niż w warunkach optymalnych. W temperaturach skrajnie wysokich (35-40 C) samice składają tylko nieliczne jaja lub też giną bez złożenia jaj. Zdarzają się też przypadki niepłodności kiedy to, mimo obecności samca i kopulacji, samice nie składają jaj w ciągu całego życia. Na ogół jednak przebieg składania jaj jest następujący: po kilku dniach od kopulacji zaczyna się kilkudziesięciodniowy okres płodności, w czasie którego zdarzają się jedno-lub kilkudniowe przerwy w składaniu jaj, po czym następuje najczęściej trwający od kilku do kilkudziesięciu dni bezpłodny okres starości poprzedzający śmierć roztoczy. Wskaźniki charakteryzujące rozwój populacji T. entomophagus (Lab.) i dane uzyskane w doświadczeniach biologiczo-ekologicznych, na podstawie których je obliczono, świadczą o stosunkowo dużej żywotności, prężności biologicznej i plastyczności ekologicznej gatunku (tab. 4). Potwierdzają to również obserwacje wytrzymałości tych rozkruszków na głód, w których stwierdzono, że w wilgotności względnej powietrza około 85% roztocze mogą żyć bez pokarmu od 69 dni w temperaturze 25 C do 168 dni w 15 C i maksymalnie do 318 dni w 0-3 C. O dużej żywotności tego gatunku świadczą też eksperymenty, w wyniku których stwierdzono przechodzenie żywych roztoczy przez przewód pokarmowy myszy i ptaków i ich odporność na strawienie przez te kręgowce (Chmielewski, 1970, 1975b). Z porównania wskaźników rozwoju populacji T. entomophagus (Lab.) ze wskaźnikami obliczonymi w podobnych badaniach dla innych gatunków roztoczy ulowych - Carpoglyphus lactis (L.), Glycyphagus destructor (Schr.) i Glycyphagus demesticus (De Geer) (Chmielewski, 1971c, 1987, 1988) 35

6 , o - _ ,-_. _--_. _._---- o _. '..-_._--_._---- o l;.) 0\ Tabela 2 Niektóre dane z biologii Thyreophagus entomophagus (Lab.) uzyskane w różnych warunkach temperatury (t C) i wilgotności względnej powietrza (w. w. p. %); pokarm - zarodki pszenicy; liczba zbadanych roztoczy osobników w każdym wariancie doświadczenia Some bionomics of Thyreophagus entomophagus (Lab.) obtained at various temperature (t"c) and relative humidity (r. h. %) conditions; food - wheat germs; number of exarnined mites specimens at. every variant or experiment --- o ~. ----_._ _......_---_..._---_ _-- ---_.. --_.. -_... _--- _.._-._--... _- Średnia długość życia (dni) Średnia długość rozwoju Śmiertelność form (okres przedimaginalny + imaginalny) (dni) młodocianych (%) Mean longevity (days) Frekwencja Mean life history Mortality of juvenile w.w.p. toc (preimaginal + imaginal period s) samic (%) (days) forms (%) r. h. Frequency of % wszystkich' females (%) embrionalny całkowity jaj samiec - male samica - female stadiów embrional whole eggs au instars ,0± 75,3 198,2± ns 67,7 (52-99) 80,0 100, ,8± 89,4 197,9± 149,9 69,8 (43-79) - 88,0 -._---_._ _--..._ ' , ,9 ± 228,0 276,6±217,6 70,5 (40-82) - 92,0 100, ,4±229,1 361,4±200,3 53,9 (35-60) 78,5 100, ,6± 121,0 167,0± 123,5 50,0 60,6 (43-73) 215,0( ) 79,0 98, ,1± 108,3 174,8± 100,5 71,4 (30-85) - 84,0 100,-..._-._---~.... _ _---'-_.,,-.,._--,... -_.._ _---_..._ _ ,9± 46,7 100,3± 49,1 53,6 13,6 (4--20) 77,3 (45-101) 35,0 44, ,3± 88,8 107,4± 64,8 57,1 10,8 (5-13) 46,7 (43-53) 33,0 59, ,4± 59,6 116,6± 62,8 49,0 7,8 (6--16) 44,8 (30-68) 31,0 64,0 95 n,9± 42,1 89,3± 43,2 52,6 8,9 (6--22) 49,0 (33-57) 55,0 81,0 --_..... _..._----_ _--_._--_....._---_... _ ,H 60,8 89;6± 59,2 41,7 7,3 (5-11) 33,7 (25-45) 43,0 80, ,1± 42,6 n,8± 36,2 51,0 6,0 (4--12) 29,5 (19-39) 38,0 64, ,7± 53,9 77,9± 46,2 60,3 6,2 (3-12) 25,9 (18-35) 28,0 52, ,4± 40,3 101,Si 41,5 49,3 6,1 (3-11) 28,4 (18-40) 26,0 67, " - -_._-_._- _...._ '... _ _.._ ,2± 5,5 18,8± 5,9 37,5 6,2 (4--18) 24,1 (19-50) 59,0 92, ,8± 21,1 53,9± 19,2 52,9 4,7 (3-8) 18,9 (15-36) 30,0 47, ,9± 22,9 42,1 ± 20,4 61,4 4,4 (3-9) 15,5 (12-21) 17,0 31, ,4± 27,9 52,0± 23,9 57,0 4,1 (3-7) 14,9 (11-17) 28,0 55,0 --._.._----.._-

7 o_o ,4± 4,6 18,9± 6,0 64,9 5,0 (3-7) 25,3 (17-42) 42,0 80, ,0± 22,1 33,8± 19,7 66,7 4,7 (3-6) 20,2 (15-30) 43,0 89, ,9± 42,9 54,0± 31,9 51,3 5,0 (3-7) 17,8 (12-21) 34,0 79, ,6± 7,6 23,6± 7,3 36,8 5,4 (3-7) 15,6 (12-20) 58,0 81, ,9± 0,7 3,0± 0, ,- 100, ,1± 5,8 14,8± 6,4 75,0 4,6 (3-6) 23,2 (22-25) 92,0 96, ,5± 2,3 13,8± 1,4 70,0 3,9 (3-6) 17,9 (14-22) 52,0 80, ,3± 2,9 1l,9± 2,1 62,5 5,7 (3-10) 23,4 (20-25) 78,0 92,0 Tabela 3 Składanie jaj przez Thyreophagus entomophagus (Lab.) w różnych warunkach temperatury (t C) i wilgotności względnej powietrza (w. w. p. %); pokarm - zarodki pszenicy; liczba zbadanych roztoczy osobników w każdym wariancie doświadczenia Oviposition of Thyreophagus entomophagus (Lab.) at various temperature WC) and relative humidity (r. h. %) conditions; food - wheat germs; number of examined mites specimens at every variant of experiment.."_... "-' _-_..._._-.---_.....,.. _. 0_ '-",-_._-- -_._ _...,..._- _._ _._.._---_.,_.,..,-,.,-_.._ Samice Średnia liczba jaj składanych Średnia liczba dni bezpłodnych Okres plodny składające przez samicę na: Mean num ber of unfecundity days ~.w.p. samicy (dni) toc r.h. jaja (%) Mean num ber of eggs laid Oviposition przed okresem po okresie Eggs by female per: % period of składania jaj składania jaj laying dzień płodny dzień życia całe życie female (days) preoviposition postoviposition females (%) fecundity day life day whole life period period ,0 0,4 (1-4) 0,1 8,9 (O- 31) 25,2 (1-187) 126,6 (8-215) 69,6 (4-153) 85 82,0 0,3 (1-3) 0,1 8,1 (1-24) 30,7 (O- 84) 51,2 (33-89) 24,8 (O- 72)...--_..,._-----_.-.._ _.. ~-_._---._- ----_ _ _._--._.._- -'._ _ ,0 1,2 (1-4) 0,1 27,9 (0-103) 26,1 (2-105) 32,6 (5-66) 79,8 (2--574) 75 92,0 1,0 (1-3) 0,1 28,8 (O -40) 27,6 (1-80) 26,3 (6-87) 120,8 (4--741), 85 94,0 1,1 (1-5) 0,1 28,2 (O- 54) 25,6 (O- 44) 20,6 (10-40) 55,3 (4-70) ~ \ -.l ,- 1,2 (1-5) 0,1 23,9 (1-57) 20,5 (1-50) 12,3 (6-34) 35,1 (2-155)

8 w c.d. tabeli 3 00 ~ ,0 0,6 (1-2) 0,1 11,1 (O- 38) 35,0 (1-137) 21,7 (11-77) 39,4 (0-163) 75 98,0 1,4 (1-6) 0,5 66,3 (1-235) 47,7 (1-155) 10,1 (4-21) 27,2 (0-181) 85 95,0 1,5 (1-9) 0,7 78,4 (0-200) 54,1 (0-120) 13,2 (3-51) 34,7 (0-189) 95 96,0 1,2 (1-9) 0,6 51,5 (0-123) 43,9 (0-105) 13,0 (6-49) 18,4 (1-90) ,0 1,5 (1-5) 0,6 58,6 (0-148) 39,6 (0-106) 4,6 (3- ) 26,7 (0-114) ,- 1,6 (1-12) 1,0 84,0 (33-166) 53,8 (19-112) 3,7 (2-7) 23,9 (1-139) ,- 2,4 (1-8) 1,6 170,6(60-249) 69,9 (28-109) 4,8 (2-14) 31,3 (2-126) 95 92,0 2,5 (-1O) 1,4 149,1 (19-340) 49,4 ( 5-100) 3,2 (2-7) 24,7 (0-100) ,8 1,2 (1-3) 0,2 3,5 (O- 9) 3,0 (O- 7) 5,9 (4-11) 10,1 (3-21) 75 94,5 1,3 (1-5) 0,4 39,0 (0-129) 7,1 (1-14) 6,2 (2-16) 10,8 (1-30) ,- 3,2 (1-1 l) 2,6 169,9 (22-190) 32,0 (8-62) 4,0 (3-9) 6,4 (O- 51) 95 97,0 2,9 (-1O) 2,0 120,4 (3-112) 36,4 (5-74) 3,0 (2-7) 12,9 (O- 43) ,0 1,4 (1-- 5) 0,6 23,9 (3-42) 12,6 (3-- 18) 3,8 (2-12) 12,2 (1-68) 75 98,0 1,7 (-) 0,9 27,4 (3-48) 16,5 (2-21) 4,3 (3-12) 10,4 (O- 27) ,- 2,3 (-1O) 1,7 113,3 (63-199) 49,8 (16-98) 3,3 (2-7) 14,3 (O- 56) 95 96,0 4,3 (1-14) 0,7 16,3 (O- 45) 7,0 (O- 18) 4,6 (2-10) 6,1 (O- 18) ,5 1,3 (1-2) 0,2 1,3 (O- l) 3,5 (3-4) 3,5 (3-4) 3,7 (3-4)

9 Tempo reprodukcji netto (R ), wrodzone tempo wzrostu populacji (r, na dzień), średni czas rozw~ju pokolenia (T, dni ) i końcowe tempo m zwielokrotnienia liczebności populacji (t.., samic/samicę/dzień) Thyreophagus entomophagus (Lab.) w różnych warunkach temperatury WC) i wilgotności względnej powietrza (w. w. p. %) ; pokarm - zarodki pszenicy Net reproductive rates (R ), innate capacities for increase (r, per day), mean lengths of generation (T, days) and the finite retes of l'hcrease (t.., females per female per day) of Thyreophagus entomophagus (Lab.) at various temperature WC) and relative humidity (r. h. %) conditions; food - wheat germs Tabela 4 re w. w. p. Wskaźniki - Parameters r. h. R o % r i x T ,26 0, ,004 73, ,00 0, , , ,28 0, , , ,94 0, ,052 75, ,32 0, ,035 90, ,52 0, ,045 75, ,33 0, ,066 57, ,20 0, ,060 67, ,90 0, ,063 72, ,68 0, ,986 56, ,07 0, ,086 56, ,92 0, ,082 45, ,68 0,06528' 1,067 45, ,97 0, ,017 39, ,91 0, ,037 72, ,42 0, ,070 57, ,33 0, ,057 36, ,01 0, ,845 27, ,04 0, ,936 48, ,01 0, ,871 33,25 m wynika, że tempo reprodukcji netto (wzrost liczebności populacji w czasie rozwoju jednej generacji) - R, kształtuje się na poziomie niższym lub zbliżonym do R, C. lactis (L.) i generalnie nieco wyższym niż w przypadku G. destructor (Schr.) i G. demesticus (De Geer). Przyrost naturalny na jednego osobnika w jednostce czasu (wrodzone tempo wzrostu populacji) r m i końcowe tempo zwielokrotnienia liczebności populacji (średni przyrost liczebności samic młodego pokolenia przypadający na samicę pokolenia matecznego) A T. entomophagus (Lab.) mają nieco mniejsze wartości od tych wskaźników dla G. destructor (Schr.) i G. domesticus (De Geer}. i wyraźnie mniejsze od r m i A wyliczonych dla C. lactis w zbliżonych dla tych gatunków warunkach życiowych. Wskaźnik T - średni czas rozwoju jednego pokolenia dla T. entomophagus 39

10 (Lab.) jest większy od wyliczonego dla G. destructor (Schr.) i G. domesticus (De Geer), a szczególnie wyraźnie, bo nawet kilkakrotnie, jest większy od T wyliczonego dla C. lactis (L.). Wyniki obserwacji biologicznych iparametry rozwoju populacji T. entomophagus (Lab.) w różnych warunkach temperatury i wilgotności wykazały, że skrajnie niskie (3-5 C) i wysokie (35-40 C) temperatury, zwłaszcza przy niskiej wilgotności względnej powietrza (65%), są niekorzystne dla rozwoju populacji gatunku (wysoka śmiertelność roztoczy w czasie rozwoju osobniczego przy niskiej ich płodności). Przyrost naturalny roztoczy umieszczonych w tych warunkach jest minimalny lub nawet ujemny (ujemne wartości wskaźnika r ). Są to wskazówki dla praktyki, na czym powinna polegać i w jakim lgerunku zmierzać profilaktyka w zakresie ochrony produktów pasiecznych przed szkodliwymi rozkruszkami, aby nie dopuścić do masowego ich występowania i strat przez nie powodowanych. WNOSK l. Z porównania wymagań życiowych T. entomophagus (Lab.) z warunkami panującymi w gniazdach pszczelich wynika, że roztocze, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym i wiosną, znajdują w tych siedliskach korzystne dla siebie warunki rozwoju. 2. Okolicznością sprzyjającą inwazji rozkruszka jest osłabienie rodziny pszczelej i zajmowanie przez nią zbyt obszernego w stosunku do liczby pszczół gniazda, co wiąże się z zawilgoceniem i ochłodzeniem wnętrza ula. 3. Naturalny osyp gromadzący się na dnie ula w czasie zimowania pszczół i stare, nie zajęte przez pszczoły plastry stanowią podłoże, na którym roztocze namnażają się najliczniej. 4. Częsta wymiana plastrów gniazdowych i stosowanie jesienią wkładek dennicowych na osyp zimowy oraz usuwanie i niszczenie go wiosną, są bardzo ważnymi zabiegami profilaktycznymi w walce z roztoczami - szkodnikami.. pasiecznyrm. 5. Utrzymywanie silnych, obsiadających wszystkie plastry gniazdowe rodzin pszczelich w szczelnych i suchych ulach, przy jednoczesnym przestrzeganiu higieny w pasiece, skutecznie przeciwdziała inwazji i masowemu namnażaniu się szkodników w ciągu całego roku. 6. Zapasowe plastry z pierzgą i produkty pszczele należy w miarę możliwości, przechowywać w temperaturze niskiej i w suchych pomieszczeniach, co hamuje rozwój roztoczy. 7. Wyniki doświadczeń biologiczno-ekologicznych i doraźne obserwacje żerowania T. entomophagus (Lab.) na resztkach pokarmu pszczół świadczą, że jest to potencjalny szkodnik produktów pszczelich, jednakże w celu udokumentowania jego szkodliwości należałoby przeprowadzić doświadczenia nad rozmnażaniem się tego roztocza na produktach pasiecznych (pyłek, pierzga). 8. W związku z żerowaniem rozkruszków na martwych owadach celowe byłyby również badania nad ich rolą w rozprzestrzenianiu się chorób pszczół. 40

11 LTERATURA Andrewartha H. G., Birch L. C. (1954) - The distribution and abundance of animals. Chicago, 782ss. Baker E. W., Wharton G. W. (1952) - An introduction to the acarology. New York, 465ss. Banaszak J. (1980) - Badania nad fauną towarzyszącą w zasiedlonych ulach pszczelich. Fragmenta Faunistica, 25, 10: Boczek J. (1954) - Metoda hodowli małych owadów i roztoczy w kontrolowanych warunkach wilgotności powietrza. Ekol. Pol., 2 (4): Chmielewski W. (1970) - The passage of mites through the alimentary canal of vertebrates. Ekol. Pol., 18: Chmielewski W. (197a) ~- Wyniki badań akarofauny w artykułach importowanych ze szczególnym uwzględnieniem gatunków nowych dla Polski. Prace Naukowe nst. Ochro Roślin, 13, 2: Chmielewski W. (197b) - Badania nad składem gatunkowym roztoczy w zasiedlonych ulach pszczelich i w przechowalniach miodu. Pszczelno Zesz. Nauk., 15, 1-2: Chmielewski W. (197c) ~- Morfologia, biologia i ekologia Carpoglyphus lactis (L., 1758) (Glycyphagidae, Acarina). Prace Naukowe nst. Ochro Roślin. 13, 2: Chmielewski W. (1975a) - Wyniki analiz prób niektórych mieszanek paszowych i ich komponentów na obecność roztoczy. Zeszyty Problemowe Post. Nauk. Roln., 171: 231~-235. Chmielewski W. ;(1975b) - Z badań nad Thyreophagus entomophagus (Laboulbćne). Zeszyty Problemowe Post. Nauk. Roln., 171: Chmielewski W. (1975 c) - nformacje o Thyreophagus entomophagus - mało znanym roztoczu magazynowym. Ochrona Roślin, 19, 9: Chmielewski W. (1987) - Parametry rozwoju populacji Glycyphagus destructor (Schr.) (Acarida, Glycyphagidae) - gatunku roztoczy spotykanego w ulach pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk., 31: Chmielewski W. (1988) - Potencjał biologiczny roztoczka domowego Glycyphagus domesticus (De Geer) iacarida, Glycyphagidae) - szkodnika pyłku i pierzgi. Pszczelno Zesz. Nauk., 32: De Jong D., Morse R. A., Eickwort G. C. (1982) -- Mite pests ofhoney bees. Ann. Rev. Entomol., 27: Gołębiowska Z., Chmielewski W. (1972) - Akarofauna ziół importowanych, składowanych w kilku magazynach w kraju. Pol. Pismo Entomol. 42, l: Guimaraes J. M. (1970) - Bases fitossanitarias para a solucao do problema dos acaros de figo seco no algarve. Lisboa, 174ss. Hughes A. M. (1961) - The mites of stored food. London, 287ss. Kadżaja G. S. (1963) - Fauna tiroglifoidnych kleśćej okresnostej Tbilisi. Soobscenija Akademii Nauk Gruzinskoj SSR, 30: Michael A.D. (1901-3) - British Tyroglyphidae. Ray Soc. London, 1--2, 474ss. Robertson P. L. (1944) - A technique for biological studies. Bull. ent. Res., 35, 3: Samsińak., Diabola J. (1980) ~- Suidasia pontifica Oudemans, 1905, a pest of insect collections in tropical regions. Acta faun. ent. Mus. Nat. Prague, 16, 180: Sinha R. N. (1964) - Mites of stored grain in Western Canada - ecology and methods of survey. Proc. Entomol. Soc. Manitoba, 20: Solomon M. E., Cunnington A. M. (1964) -- Rearing acaroid mites. fasc. h. S. (C. R. -er Congres nt. d' Acarologie, Fort Collins, Col., U.S.A., 1963): T iir k E., T iir k F. (1957) - Sytematik und Okologie der Tyroglyphiden Mitteleuropas. Zool. nst. Friedrich-Alex. Univ. Erlangen, Akad. Verlagsges. Leipzig, Bd., Teil, Abschn., 231ss. Wasylik A. (1959) - Fauna roztoczy (Tyroglyphoidea) z gniazd wróbla domowego (Passer domesticus L.). Ekol. POl. B, 5, 2: Wo o d r o ff e G. E. (1953) - An ecological study of the insects and mites in the nests of certain birds in Britain. Bull. ent. Res., 44:

12 Zachvatkin A. A. (1941) - Paukoobraznyje, Tiroglyfoidnyje kleśći (Tyrog/yphoidea), Fauna SSSR, 6 (1), Moskva - Leningrad, 475ss. Żd a r k o v a E. (1967) - Stored food mites in Czechoslovakia. J. Stored. Prod. Res., 3: BO-ECOLOGY ANO POPULATON OEVELOPMENT OF THYREOPHAGUS ENTOMOPHAGUS (LAB.) (ACARlDA, ACARlDAE) - ACARD MTE FOUNO N BEEHVES Wit Chmielewski Summary nitial material - living Thyreophagus entomophagus (Lab.) specimens were collected from natural beehive debris and from stored rye and wheat bran heavy infested by this pest, Mass cultures were maintained in the fo\1owing laboratory conditions: 20 C, r. h. 85%, food - wheat germs. ETect of various temperature (3, 5, 15, 20, 25, 30, 35 C) and relative humidity (65, 75, 85, 95%) on oviposition, longevity, life history and mortality of mites was studied. The life cyc\e contains the fo\1owing instars: egg, larva, protonymph, deutonymph, adult - female or male: hypopus was not observed. Dimensions of them (in microns) are as fo\1ows: length - from 169,9 (egg) to 446,4 (male) and 587,6 (female); width - from 75,6 (egg) to 241,9 (male) and 272,2 (female); larva and nymphs are the intermediate size (tab. ). Most rapid specimen development was observed at C and r. h % and took 14,9-17,8 (11-21) days. The highest fecundity - on an average 120,4--170,6 (0-340) eggs per female per its whole life examined at C and the same r. h.. The longevity of mites oscilated from 2 weeks to 3 months; at lower temperature (3-15 C) they lived longer (maximum even higher than 2 years), but at higher temperature ( C) their longevity was very short, especially at lower r. h. (65%) (from 1 to some days) (tab. 2, 3). The reproductive rates caculated for 20 C, r. h. 85% and wheatgerms, were as follows: net reproductive rate R, = 52,2, innate capacity for increase r m = 0,059 (per day), the finite rate of increase A. = 1,060 (female offspring per female per day), the mean length of generation T = 45,18 (days) (tab. 4).