PSZCZELNJCZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNJCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLI 1997 SKUTECZNOŚĆ WYKRYWANIA SZKODNIKÓW W OBNÓŻACH PYŁKOWYCH METODĄ PRZESIEW ANIA PRZY UŻYCIU SIT LABORA TORY JNYCH Wit Chmielewski Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W badaniach uwzględniono J gatunki rozkruszków (Acaroidea) - pospolitych szkodników pasiecznych, w różnych stadiach rozwojowych: Acarus sim L. (imagines), Carpoglyphus lactis (L.) (jaja, larwy, nimfy, samce i samice), Glycyphagus domesticus (De Geer) (hypopusy, imagines), a także Varroa jacobsoni Oud. (martwe samice), które często wchodzą w skład bio- Logicznych zanieczyszczeń pyłku. 100 osobników określonego gatunku i stadium rozwojowego roztoczy wprowadzano do 20 g naważek obnóży pyłkowych, wolnych od roztoczy (4 powtórzenia w każdej kombinacji doświadczenia). Tak przygotowane próbki pyłku były przesiewane na sitach (średnica oczek i 2mm). Otrzymana w ten sposób drobnocząsteczkowa frakcja pyłku była przeglądana pod mikroskopem, liczono znalezione roztocze, a następnie oceniano skuteczność metody. Uzyskane wyniki wskazują, że jest ona zróżnicowana w zależności od gatunku i stadium rozwojowego roztoczy. Najwyższą skuteczność ( %) uzyskano w przypadku wykrywania obiektów dużych i silnie sklerotyzowanych (nimfy i imagines: A. siro, C. lactis, G. domesticus i samice V. jacobsoni); roztocze w naj młodszych stadiach rozwoju (jaja, larwy) są stosunkowo najtrudniejsze do wykrycia ( %). Badania wykazały, że metoda przesiewania na sitach laboratoryjnych może być zalecana w analizie akarologicznej do wykrywania szkodników i zanieczyszczeń biologicznych obnóży pyłkowych. Słowa kluczowe: Acarina, rozkruszki, szkodniki, zanieczyszczenia, pyłek. WSTĘP Pozyskiwanie pyłku do celów spożywczych i na potrzeby pasiek, do podkarmiania pszczół w okresach bezpożytkowych, odbywa się głównie z zastosowaniem poławiaczy różnych typów (Bobrzecki, Wilde, 1990). Produkcja pyłku tą metodą wiąże się jednak z ryzykiem zanieczyszczenia go przez różne szkodniki pasieczne i przechowalniane, głównie przez roztocze z grupy rozkruszków magazynowych (Acaroidea), przenikające do poławiaczy z uli pszczelich, które są ich jednym z naturalnych siedlisk (Bolchi, Serini, 1984; Borchert, 1974; Chmielewski, 1971a, 1975, 1985, 1992; Hirschfelder, 1961; Leonard i in., 1983; Marletto, Ferrazzi, 1987). W związku 183

2 koniecznością zapewnienia wysokiej jakości produkowanego pyłku istnieje potrzeba opracowania skutecznej metody wykrywania roztoczy w tym produkcie i określania stopnia zanieczyszczenia go przez szkodniki. Celem doświadczeń było wypróbowanie sit laboratoryjnych w analizie akarologicznej obnóży pyłkowych i ocena skuteczności wykrywania roztoczy tą metodą, stosowaną z powodzeniem przy badaniach na obecność tych szkodników w innych produktach o podobnej granulacji i konsystencji, jak np. ziarno zbóż i nasiona innych roślin, granulaty paszowe, zioła suszone itp. (Chm ielewski, 1969, 197Ib,c,d,e, 1972, 1975; Gołębiowska, Chmielewski, 1972). METODYKA Materiałem doświadczalnym były roztocze uzyskiwane z masowych hodowli laboratoryjnych (rozkruszki) prowadzonych w kontrolowanych warunkach cieplnych (ok. 20 C) i wilgotnościowych (ok. 85% wilg. wzgl. pow.), oraz z osypu naturalnego pobieranego z uli pszczelich (Varroa) (Chmielewski, 1992, 1994, 1994, 1995). W badaniach uwzględniono następujące gatunki roztoczy spotykane w pyłku: Carpoglyphus lactis (L.) w poszczególnych stadiach rozwoju (jaja, larwy, nimfy, imagines), Glycyphagus domesticus (De Geer) (hypopusy, imagines), Acarus siro L. (osobniki dorosłe) i Varroa jacobsoni Oud. (samice), którego martwe osobniki trafiają z uli do poławiaczy jako przypadkowe zanieczyszczenia pyłku. Z wolnych od roztoczy obnóży pyłkowych, pobranych uprzednio z poławiaczy pyłku zainstalowanych w pasiece, dla każdej kombinacji doświadczenia przygotowywano naważki po 20g (w 4 powtórzeniach), na które wprowadzono po 100 sztuk roztoczy określonego gatunku i stadium rozwojowego. Tak przygotowany pyłek przesiewano następnie na sitach laboratoryjnych (średnica oczek: O.6mm; w przypadku Varroa dodatkowo także 2mm). Uzyskaną w ten sposób drobnocząsteczkową frakcję materiału przeglądano pod binokularem, wybierano roztocze i ustalano procent znalezionych w stosunku do wyjściowej liczby wprowadzonych osobników. WYNIKI I DYSKUSJA Określenie porażenia i zanieczyszczenia pyłku przez szkodniki wymaga badań makro- i mikroskopowych produktu. Duże obiekty, głównie imagines i starsze stadia larwalne owadów (np. barciaki, trojszyki) można zauważyć w obnóżach pyłkowych nawet bez mikroskopu lub przy użyciu podręcznej lupy. Wykrywanie porażenia i zanieczyszczenia obnóży pyłkowych przez roztocze i inne drobne stawonogi (jak np. skoczogonki, psotniki i wczesne formy młodociane różnych stawonogów) wymaga już lepszego wyposażenia i stosowania 184

3 bardziej precyzyjnych metod. Omawiane tu próby wykorzystania sit laboratoryjnych do przesiewania obnóży, a następnie przeglądanie tak uzyskanego, drobnocząsteczkowego przesiewu pyłkowego pod mikroskopem stereoskopowym, połączone z wybieraniem, preparowaniem i określaniem znalezionych szkodników, okazało się metodą o zróżnicowanej skuteczności w zależności i od ich gatunku i stadium rozwojowego (tab. 1). Wiąże się to między innymi z ich cechami morfologicznymi i zachowaniem się (behawior), takimi jak np. wymiary, sklerotyzacja i zabarwienie ciała, sposób poruszania się, ruchliwość. Najłatwiej wykrywalnymi obiektami są dorosłe samice i samce oraz osobniki w stadiach nimfalnych, a najtrudniejsze do wykrycia są osobniki we wczesnych stadiach rozwoju Gaja, larwy). W przypadku zanieczyszczenia pyłku osobnikami Varroa (martwe samice), ze względu na ich stosunkowo duże wymiary ciała, przesiewanie na sitach o zbyt małej średnicy oczek (O.6mm) nie dawało zadowalających wyników (skuteczność: 27-35%). Dopiero użycie sit o większych oczkach (2mm) poprawiło skuteczność wykrywania tego typu zanieczyszczeń (94-100%), ale ze względu na konieczność przeglądania pod binokularem większej ilości uzyskiwanego w ten sposób drobnocząsteczkowego przesiewu zwiększyło jednocześnie pracochłonność metody. Tabela Porównanie skuteczności analiz akarologicznych (metoda przesiewania) obnóży pyłkowych sztucznie porażonych lub zanieczyszczonych kilkoma gatunkami roztoczy w różnych stadiach rozwojowych; każdy wariant doświadczeń w 4 powtórzeniach; n = 100 obiektów w każdym powtórzeniu. Comparison of efficiency of acarological analyses (sifting method) of pollen loads artificially infested or eontarninared with some mite species at various development instars; each variant of experiments at 4 replications; n = 100 objects at every replication. Skuteczność wykrywania Gatunek roztoczy Stadium rozwojowe (%) Uwagi Mite species Development instar Efficiency 01 Remarks -_.._- detection (%) Jaja - Eggs 7.0 Larwy Larve 24.2 Carpoglyphus lactis (L.) Nimfy Nymphs 76.8 Strainer mesh 0.6mm Sarnce- Males 70.5 Samice- Females 74.6 Glycyphagus domesticus HYPoj)usy Hypopodes 50.8 (De Geer) Imaaines Adults 84.7 Strainer mesh 0.6mm ~ilssirol. Imagines Adults 83.5 Strainer mesh 0.6mm Varroa jacobsoni Oud. samice- Females 31.0 Strainer mesh 0.6mm Sarnice- Females 97.0 Strainer mesh 2.0mm I 185

4 W sumie, wyniki analiz wykonywane tą metodą powinny być więc traktowane z nieco ograniczonym zaufaniem i wymagają uwzględnienia pewnych poprawek w zależności od gatunku i form rozwojowych szkodników występujących w pyłku, podobnie jak to ma miejsce w przypadku badań akarologicznych innych produktów, np. analiz miodu metodą filtracji (Chmielewski, 1995). Tego rodzaju analiza akarologiczna obnóży pyłkowych, jak wynika z przeprowadzonych prób, mimo że nie daje pełnej skuteczności wykrywania szkodników, a poza tym jest bardziej czasochłonna od innych metod zalecanych w masowych analizach zasiedlenia przez stawonogi różnych innych materiałów, jak np. stosowanie fotoeklektorów do wypłaszania stawonogów z prób gleby, czy też niektórych produktów zbożowo-mącznych, tlotacja prób kurzu domowego lub pyłu z gniazd ptasich itp., to jednak ma w porównaniu z nimi również szereg zalet. Używanie np. lejków TulIgrena do badania mikrofauny prób produktów pozwala na wyizolowanie ("wyploszenie") z nich jedynie żywych i to tylko ruchomych obiektów. Natomiast prezentowana tu metoda umożliwia stwierdzenie obecności w badanej próbie nie tylko aktywnych (ruchomych) form żywych roztoczy, znajdujących się w różnym stadium rozwoju, lecz także ich form spoczynkowych Gaja, formy przetrwalnikowe \hypopusy\ typu nieruchomego, larwy i nimfy w stanie znieruchomienia przedwylinkowego). Można też znaleźć martwe szkodniki i fragmenty ich ciał, wylinki i odchody, które stanowią zwykle znaczną część zanieczyszczeń biologicznych produktu. W związku z tym należałoby ją stosować w przypadkach ekspertyz specjalistycznych szczególnego znaczenia, np. przy badaniach niewielkiej liczby prób cennego materiału do celów naukowych, opiniodawczych itp. W interpretacji wyników analiz należy uwzględniać pewne poprawki na gatunki i formy rozwojowe szkodników znalezionych w próbach, podobnie jak to ma miejsce w przypadku badań akarologicznych innych produktów, np. analizy miodu metodą filtracji (Chmielewski, 1995). WNIOSKI l. Przesiewanie obnóży pyłkowych na sitach laboratoryjnych można zalecać do wykrywania w nich zanieczyszczeń akarologicznych, żywych i martwych roztoczy oraz innych drobnych stawonogów - ważnych szkodników pyłku, zwłaszcza w laboratoriach pszczelarskich i w pasiekach ukierunkowanych na pozyskiwanie tego produktu. 2. Metoda jest stosunkowo czasochłonna, ale w odróżnieniu od innych sposobów (metoda TulIgrena, tlotacja) umożliwia ustalenie liczebności nie tylko żywych (formy aktywne i spoczynkowe), ale i martwych obiektów znajdujących się w pyłku. 186

5 LITERATURA B o b r z e c kij., W i I d ej. (I 9 9 O ) - Pozyskiwanie i zagospodarowywanie obnóży pyłkowych. PWRiL, Poznań, 96ss. B o 1c h i S e r i n i G. (I 984) - Contributo ałła conoscenza dell'artropodofauna deil'alveare. Ape Nostra Amica, 6(1):7-10. B o r c h e r t A. (l ) - Schadigungen der Bienenzucht durch Kranheiten, Vergiftungen und Schadlinge der Honigbiene. S. Hirzel Verlag, Leipzig, 366ss. e h m i e 1e w s k i W. (l 969) - Fauna roztoczy w przechowywanych nasionach buraka cukrowego. Pol. Pismo. Entomol., 39(3 ): e h m i e 1e w s k i W. (I a ) - Akarofauna występująca w artykułach spożywczych. Prace Nauk. Inst. Ochro Roślin, 13(2): e h m i e 1e w s k i W. (I b ) - Skład gatunkowy i nasilenie występowania akarofauny w nasionach traw w przechowalniach. Prace Nauk. Inst. Ochro Roslin. 13(2): e h m i e I e w s k i W. (I 9 7 I c ) - Ocena stanu sanitamo-higienicznego produktów spożywczych pod kątem występowania w nich roztoczy magazynowych. Roczn. PZH, 12(4): e h m i e I e w s k i W. ( l ) - Nasilenie występowania i skład gatunkowy akarofauny mieszanek ziołowych używanych w lecznictwie. Prace Nauk. Inst. Ochro Roślin, 14( I): e h m i e I e w s k i W. (I ) - Wyniki analiz prób niektórych mieszanek paszowych i ich komponentów na obecność roztoczy. Zesz. Problem. Post. Nauk. Roln., 171: e h m i e 1e w s k i W. (I ) - Roztocze (Aca/"ina) w poławiaczach pyłku. Pszczelno Zesz. Nauk., 29: e h m i e 1e w s k i W. (I ) - Skład gatunkowy i liczebność akarofauny wosypie naturalnym zimujących rodzin pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk., 36: e h m i e I e w s k i W. (I 994) - Składanie jaj i rozwój rozkruszków (Acaroidea) na pyłku zbieranym przez pszczoły. Pszczelno Zesz. Nauk., 38: e h m i e I e w s k i W. (I 9 9 S ) - Acarological analysis of honey and effectiveness of straining then mites of it. Pszczeln. Zesz. Nauk., 39( I): 157-/68. G o ł ę b i o w s k a Z., e h m i e I e w s k i W. (I ) - Akarofauna ziół importowanych, składowanych w kilku magazynach w kraju. Po/. Pismo Entomol., 42(1): H i r s c h f e 1d e r H. (I 9 6 I ) - Ober Pollenmilben und ihre Bekarnpfung. Bayer. Landv., Jb., 38(3): Leonard F. W., Shimanuki H., Reichelderfer e. F. ( ) - A survey of arthropod contamination of front-mounted pollen traps. Am. Bee J., 123(12): M a r 1e t t o F., F e r r a z z i P. (I ) - Artropodi infestanti połłine immagazinato. Atti del 4 Simposio La Difesa Antiparassitaria Nelle Industrie Alimentari e la Protezione Degli Alimenti (S.I.F. e A.Le.Q ~~ttembr(' 1987, Piacenca, Italia) IV Sessione - La difesa dei miele e di altri prodotti dell alveare: