ROLNICTWA LUBELSZCZYZNY ENVIRONMENTAL CONDITIONS OF AGRICULTURE COMPETITIVENESS IN LUBLIN REGION

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt 1 39 Barbara Bujanowicz-Harnaœ Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ŒRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOŒCI ROLNICTWA LUBELSZCZYZNY ENVIRONMENTAL CONDITIONS OF AGRICULTURE COMPETITIVENESS IN LUBLIN REGION S³owa kluczowe: uwarunkowania przyrodnicze, rolnictwo, konkurencyjnoœæ Key words: environmental conditions, agriculture, competitiveness Synopsis. Przedstawiono charakterystykê przyrodniczych uwarunkowañ konkurencyjnoœci rolnictwa Lubelszczyzny. Wstêp Rolnictwo stanowi sferê dzia³alnoœci produkcyjnej cz³owieka w szczególny sposób zwi¹zan¹ z walorami przyrodniczymi. Mimo, e wraz z up³ywem czasu rolnicy w coraz wiêkszym stopniu dostosowuj¹ otoczenie przyrodnicze do swoich potrzeb i zamierzeñ, jednak nadal warunki przyrodnicze, ich jakoœæ, zmiennoœæ maj¹ zasadniczy wp³yw na kszta³towanie poziomu i kierunków produkcji rolniczej. Stanowi¹ one najbardziej tradycyjny miernik konkurencyjnoœci rolnictwa. Spoœród warunków przyrodniczych podstawowe znaczenie dla gospodarki rolnej maj¹ warunki glebowe, agroklimat, rzeÿba terenu oraz stosunki wodne. Na wykorzystanie mo liwoœci produkcyjnych rolnictwa, obok potencja³u przyrodniczego wp³ywaj¹ tak e inne czynniki, jak warunki organizacyjne i ekonomiczne, infrastruktura techniczna gospodarstw, poziom agrotechniki, struktura agrarna czy poziom kultury rolnej [Kopiñski 2004]. Walory œrodowiska przyrodniczego Województwo lubelskie po³o one jest w œrodkowo-wschodniej czêœci kraju w miêdzyrzeczu Bugu, Wis³y, Sanu i Tanwi. Zajmuj¹c obszar 2512,2 tys. ha plasuje siê na trzeciej pozycji w kraju pod wzglêdem powierzchni. Lubelszczyzna jest regionem o charakterze rolniczym. W ogólnej powierzchni województwa najwiêkszy udzia³ maj¹ u ytki rolne stanowi¹ce 58,9% (51% kraj) oraz lasy, z blisko 23% udzia³em (w kraju ponad 29%). Obszar województwa jest atrakcyjny pod wzglêdem walorów przyrodniczo-krajobrazowych. O walorach przyrodniczych œwiadczy ich uwzglêdnienie w krajowych i miêdzynarodowych systemach przyrodniczych Krajowa Sieæ Ekologiczna ECONET-POL- SKA (Ecological Network-Poland sieæ stanowi¹ca czêœæ systemu dziedzictwa przyrodniczego Europy EECONET), Program CORINE (Coordination of Information on the Environment program tworzenia bazy danych o ró nych elementach œrodowiska przyrodniczego, nadzorowany przez Europejsk¹ Agencjê Œrodowiskow¹), Europejska Sieæ Ekologiczna Natura 2000 (sieæ obszarów chronionych tworzona w krajach Unii Europejskiej na podstawie dyrektyw ptasiej i habitatowej ). Na terenie województwa znajduj¹ siê 2 parki narodowe (Poleski i Roztoczañski), 17 parków krajobrazowych (m.in. Kazimierski PK, Poleski PK, Sobiborski PK, Po³udnioworoztoczañski PK, PK Lasy Janowskie ), 17 obszarów chronionego krajobrazu oraz 83 rezerwaty przyrody [Raport ]. Województwo lubelskie znajduje siê tak e w obszarze Euroregionu Bug utworzonego w 1995 roku w ramach wspó³pracy obszarów przygranicznych Polski, Bia³orusi i Ukrainy. Celem porozumienia jest rozwijanie wspó³pracy m.in. w zakresie: rozwoju regionalnego, ochrony przyrody i œrodowiska, rolnictwa i przetwórstwa rolnego, przemys³u, wymiany handlowej, turystyki i rekreacji. Najwiêksze standardy w sposobie korzystania ze œrodowiska i planowania rozwoju regionalnego w obszarze Euroregionu ma, utworzony w 2002 roku, Miêdzynarodowy Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie [

2 40 Barbara Bujanowicz-Harnaœ Ochron¹ konserwatorsk¹ objête jest ,6 ha, czyli blisko 23% obszaru województwa [Ochrona ]. Nale y podkreœliæ, e walory œrodowiska naturalnego regionu zosta³y zaliczone do mocnych stron województwa [Strategia ]. Przyrodnicze warunki produkcji rolniczej w regionie Rolnicza przestrzeñ produkcyjna stanowi okreœlony potencja³, wyznaczany przez jakoœæ i rolnicz¹ przydatnoœæ gleb, agroklimat, rzeÿbê terenu oraz stosunki wodne. Istotnym z punktu widzenia prowadzenia gospodarki rolnej jest przebieg warunków atmosferycznych. Wœród podstawowych czynników klimatycznych determinuj¹cych rodzaj i efektywnoœæ produkcji rolnej nale y wymieniæ: temperaturê, dop³yw promieniowania s³onecznego, opady oraz d³ugoœæ okresu wegetacji. Województwo lubelskie charakteryzuje siê klimatem umiarkowanie kontynentalnym, czego potwierdzeniem s¹ wystêpuj¹ce pomiêdzy latem a zim¹ ró nice termiczne oraz d³ugi czas trwania najcieplejszej i najzimniejszej pory roku. Œrednie roczne temperatury kszta³tuj¹ siê w przedziale od 7 C na Roztoczu do 7,6 o C na wschodzie regionu. Na obszarze województwa daje siê zauwa yæ ró nice klimatyczne miêdzy pó³nocno-wschodni¹ czêœci¹ województwa, któr¹ charakteryzuje wiêkszy kontynentalizm, a czêœci¹ po³udniowo-zachodni¹, bardziej wyrównan¹ pod wzglêdem wybranych cech klimatycznych. Szczególnie istotnym z gospodarczego punktu widzenia, zw³aszcza w dziedzinie gospodarki rolnej, miernikiem jest d³ugoœæ okresu wegetacji. D³ugoœæ ta w kraju wynosi przeciêtnie 210 dni, zaœ na LubelszczyŸnie trwa œrednio 200 do 210 dni, przy czym najd³u ej w Kotlinie Sandomierskiej 220 dni. Na terenie województwa znaczne zró nicowanie przestrzenne wykazuj¹ opady atmosferyczne. Œrednia roczna suma opadów wynosi 600 mm. Najni sze opady notowane s¹ na Polesiu ( mm) oraz na Wy ynie Lubelskiej (550 mm), natomiast najwy sze na Roztoczu do 750 mm. Ponadto, na LubelszczyŸnie, podobnie jak na oko³o po³owie obszaru naszego kraju, odczuwalny jest niedobór opadów [Stan ]. Generalnie, warunki klimatyczne województwa na ogó³ sprzyjaj¹ gospodarce rolnej, pozwalaj¹c na uprawê roœlin typowych dla naszej strefy klimatycznej. Podstawowym elementem œrodowiska przyrodniczego warunkuj¹cym mo liwoœci rozwoju rolnictwa jest gleba. Region Lubelszczyzny charakteryzuje siê urozmaicon¹ pokryw¹ glebow¹, poniewa wystêpuj¹ tu wszystkie typy gleb charakterystyczne dla terenów nizinnych i wy ynnych naszego kraju. Najbardziej typowe dla terenów wy ynnych województwa s¹ gleby wytworzone z lessów oraz rêdziny. Z kolei na nizinach przewa aj¹ gleby wytworzone z piasków luÿnych i gliniastych. Najwiêksz¹ powierzchniê województwa pokrywaj¹ gleby brunatnoziemne ponad 40% powierzchni. Kolejne, gleby bielicoziemne zajmuj¹ ok. 30% powierzchni, natomiast na gleby semihydrogeniczne i hydrogeniczne przypada oko³o 14% [Program , Stan ]. Wartoœæ u ytkowa gleb dla gospodarki rolnej zosta³a okreœlona za pomoc¹ klas bonitacyjnych. Na LubelszczyŸnie wystêpuj¹ wszystkie jednostki glebowe, za wyj¹tkiem gleb górskich, typowe dla kraju (tab. 1). Gleby najlepsze pod wzglêdem jakoœciowym (kl. I-III) stanowi³y w 2000 roku 39,8% u ytków rolnych zlokalizowane na terenach wy ynnych województwa powiaty: Zamoœæ, Lublin, hrubieszowski, lubelski, œwidnicki, tomaszowski oraz zamojski. Natomiast gleby najs³absze (kl. V-VI) wystêpuj¹ g³ównie na obszarach nizinnych, przede wszystkim w powiatach: w³odawskim, ³ukowskim, ryckim, bi³gorajskim, bialskim i parczewskim. Gleby te zajmowa³y 23% u ytków rolnych województwa. Ponad 37,2% UR znajdowa³o siê na glebach œredniej jakoœci klasa IV (tab. 1). Wystêpuj¹ one g³ównie w pó³nocnej czêœci regionu. O przydatnoœci gleb do produkcji rolniczej œwiadczy równie Tabela 1. Struktura u ytków rolnych wed³ug klas bonitacyjnych w woj. lubelskim na tle kraju w 2000 r. Klasy bonitacji Struktura gleb woj. lubelskie przynale noœæ do odpowiedniego kompleksu przydatnoœci rolniczej. Wed³ug IUNG pod tym pojêciem nale y rozumieæ zespó³ ró nych gleb, które maj¹ zbli one w³aœciwoœci rolnicze i mog¹ byæ podobnie u ytkowane. Ich nazwy pochodz¹ od zbó. Najwiêksz¹ powierzchniê u ytków rolnych województwa zajmuj¹ gleby kompleksu pszennego dobrego 20%. Kompleks pszenny wadliwy i ytni bardzo dobry charakteryzuj¹ siê podobnym udzia³em wynosz¹cym ok. 9%. 19% gleb UR to gleby nale ¹ce do kompleksów: ytniego s³abego, [%] Polska I 0, 9 0, 4 I 7, 1 2, 9 III 31, 8 22, 7 IV 37, 2 39, 9 V 16, 6 22, 6 VI i VIz 6, 4 11, 4 ród³o: Rocznik

3 41 ytniego bardzo s³abego oraz zbo owo-pastewnego s³abego, czyli gleby o najs³abszych mo liwoœciach produkcyjnych. Czynnikiem ograniczaj¹cym mo liwoœæ wzrostu produkcji rolnej jest stosunkowo wysoki udzia³ gleb kwaœnych i bardzo kwaœnych w regionie oraz niska ich zasobnoœæ w sk³adniki mineralne. Zwiêkszaj¹ce siê zakwaszenie gleb powoduje uwalnianie pierwiastków metali ciê kich z kompleksu sorpcyjnego gleby. Nastêpnie bêd¹c pobierane z roztworu glebowego przez roœliny mog¹ stanowiæ zagro enie dla ludzi. Najwiêkszym udzia³em gleb kwaœnych i bardzo kwaœnych, kszta³tuj¹cym siê na poziomie ponad 80% powierzchni UR charakteryzuje siê pó³nocna czêœæ Lubelszczyzny, najmniejszym zaœ, bo nie przekraczaj¹cym 40% powierzchni u ytków rolnych czêœæ po³udniowo-wschodnia. Obok czynników przyrodniczych decyduj¹cych o naturalnym zakwaszeniu gleb istotn¹ rolê odgrywaj¹ czynniki pozaprzyrodnicze, w tym niew¹tpliwie rezygnacja z wapnowania. Uwzglêdniaj¹c powy szy fakt, na ponad 30% z 124,4 tys. ha przebadanej powierzchni konieczne, zaœ na ok. 14% potrzebne jest wapnowanie [Ochrona ]. Wed³ug ocen IUNG-u, kwalifikuj¹cych gleby do okreœlonych klas zanieczyszczenia, ponad 93% pokrywy glebowej obszaru województwa charakteryzuje siê zawartoœci¹ metali ciê kich na poziomie t³a naturalnego. St¹d te, zasadnym jest stwierdzenie, i gleby regionu nale ¹ do najczystszych w kraju [Program ]. Nale y podkreœliæ, e Lubelszczyzna stanowi obszar o du ym zagro eniu procesami erozji wodnej i w¹wozowej. Erozj¹ wodn¹ powierzchniow¹ zagro one jest ponad 30%, natomiast w¹wozow¹ blisko 20% powierzchni gruntów rolnych i leœnych województwa [Ochrona ]. Województwo lubelskie nie jest obszarem jednorodnym rolniczo. Charakteryzuje siê zró nicowaniem przyrodniczych warunków rolnictwa, co potwierdza opracowana w IUNG waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, stanowi¹ca wymiern¹ ocenê czterech elementów œrodowiska (gleba, agroklimat, rzeÿba terenu, stosunki wodne). Œredni wskaÿnik rolniczej przestrzeni produkcyjnej w województwie lubelskim wynosi 74,1 pkt i jest wy szy od œredniego dla kraju o 7,5 pkt (66,6 pkt kraj). WskaŸnik jakoœci rpp kszta³tuj¹cy siê na poziomie wy szym od œredniego wskaÿnika dla województwa charakteryzuje powiaty: hrubieszowski, œwidnicki, lubelski, tomaszowski, zamojski, krasnostawski, kraœnicki, janowski, ³êczyñski, pu³awski oraz powiaty grodzkie Lublin i Zamoœæ. Z kolei jest on ni szy od œredniego dla regionu m.in. w powiatach: w³odawskim, ³ukowskim, bialskim, bi³gorajskim, parczewskim (rys. 1). uków Bia³a Podlaska Rysunek 1. Zró nicowanie warunków przyrodniczych produkcji rolniczej w województwie lubelskim rod³o: opracowanie na podstawie Stuczyñski i in Produkcja rolnicza na LubelszczyŸnie Wysoki potencja³ rolniczej przestrzeni produkcyjnej sprzyja zarówno produkcji roœlinnej, jak i zwierzêcej. Odzwierciedleniem zdecydowanie lepszych warunków klimatyczno-glebowych jest wysoki udzia³ u ytków rolnych, wynosz¹cy 1480,8 tys. ha, co stanowi 58,9% jego obszaru. W powierzchni UR dominuj¹ grunty orne z 79,7% udzia³em, tj. 1180,5 tys. ha. ¹ki i pastwiska zajmuj¹ odpowiednio: 14,3% (211,3 tys. ha) i 2,2% (32,2 tys. ha). Prawie 23% udzia³ przypad³ lasom. Odsetek zasiewów w powierzchni u ytków rolnych w 2006 roku kszta³towa³ siê na poziomie blisko 76%. G³ówne uprawy w regionie to zbo a. Ich udzia³ w województwie jest wysoki. W 2006 roku uprawy zbo owe stanowi³y 76,1% w zasiewów. Wœród roœlin zbo owych pszenic¹ obsiewano Ryki Pu³awy W i s ³a Wieprz Opole Lubelskie Kra œn ik wrpp > 74,1 wrpp < 74,1 LUBLIN Janów Lube lski Radzyñ Podlaski Lu bartów Œwidnik Pa rc zew êczna Bi³goraj W³odawa Kr asnystaw Zamoœæ B ug Che³m Hrubieszów Tomaszów Lubelski

4 42 Barbara Bujanowicz-Harnaœ Tabela 2. Struktura zasiewów w województwie lubelskim w 2006 r. Wyszczególnienie Powierzchnia zasiewów Struktura zasiewów w woj. lubelskim t ys. ha % pow. Ogó³em 1124, Zbo a, w tym: 855, 7 76, 1 pszenica 261, 6 23, 2 yto 81, 5 7, 2 Str¹czkowe 27, 9 2, 5 Ziemianki 49, 2 4, 4 Przemys³owe, w tym: 86, 1 7, 7 buraki cukrowe 39 3, 5 rzepak i rzepik 28, 6 2, 5 Pastewne 54, 7 4, 9 Pozosta³e uprawy 51, 3 4, 5 ród³o: Rolnictwo ,6 tys. ha. Szczególnie wysokim udzia³em zbó odznaczaj¹ siê powiaty zlokalizowane na pó³nocy województwa: parczewski, radzyñski, w³odawski, lubartowski, bialski. Dobre warunki glebowe Lubelszczyzny sprzyjaj¹ uprawie roœlin przemys³owych, w grupie których najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ buraki cukrowe, nieco mniejsz¹ rzepak i rzepik. W wymienionym okresie ich udzia³ w ogólnej powierzchni zasiewów kszta³towa³ siê odpowiednio na poziomie 3,5 i 2,5%. ¹czny area³ pozosta³ych roœlin przemys³owych tytoñ, chmiel, s³onecznik, len, konopie, mak, soja, gorczyca wyniós³ 18,4 tys. ha, co stanowi³o 1,6% ogólnej powierzchni zasiewów. Stosunkowo wysoki udzia³ w strukturze zasiewów na LubelszczyŸnie zajmuj¹ uprawy ziemniaków. W 2006 roku ³¹czny area³ ziemniaków uprawianych w regionie wynosi³ 49,2 tys. ha, tj. 4,4% ogólnej powierzchni zasiewów. Wysoka pozycja ziemniaków œwiadczy o tym, i nadal ich znaczenie jest du e. Na terenie województwa w 2006 roku ³¹czna powierzchnia roœlin pastewnych wynosi³a 54,7 tys. ha. Stanowi³o to 4,9% ogó³u zasiewów. W grupie tej wystêpuje znaczna ró - norodnoœæ uprawianych roœlin (str¹czkowe, okopowe, motylkowe, trawy). Warunki przyrodnicze województwa pozwalaj¹ tak e na prowadzenie produkcji ogrodniczej. Z warzyw dominuj¹ kapusta oraz marchew jadalna uprawiane na powierzchni ponad 6,5 tys. ha. Wœród drzew owocowych widoczna jest przewaga jab³oni (20,3 tys. ha). Natomiast 39,6 tys. ha przypada na krzewy owocowe i plantacje jagodowe. Poddaj¹c analizie uzyskiwane w regionie plony roœlin uprawnych nale y zauwa yæ, e ich wysokoœæ nie odzwierciedla mo liwoœci produkcyjnych stworzonych przez warunki przyrodnicze. Jak podaje Kopiñski [2004] stopieñ realizacji mo liwoœci produkcji roœlinnej jest stosunkowo niski i nie przekracza 66%. Warunki przyrodnicze Lubelszczyzny sprzyjaj¹ równie produkcji zwierzêcej. Jednak obsada inwentarza wyra ona w du ych jednostkach przeliczeniowych (DJP) na 100 ha UR wynosi 39,4 DJP/100 ha UR i jest o blisko 18% mniejsza ni œrednia dla kraju. Na terenie województwa wystêpuje znaczne zró nicowanie obsady zwierz¹t. Generalnie jest ona wiêksza w pó³nocnej czêœci województwa (gorsze gleby) oraz mniejsza w po³udniowej czêœci (lepsze gleby). Udzia³ krów w pog³owiu byd³a jest wy szy o ponad 6% od œredniej krajowej, co œwiadczy o wiêkszym ukierunkowaniu na produkcjê mleka. Udzia³ u ytków zielonych w województwie wynosi 16,5%, przy œredniej krajowej 20,2%. Wysokie walory przyrodnicze regionu, obecnoœæ terenów leœnych, akwenów wodnych, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody wystêpuj¹ce w s¹siedztwie pól uprawnych daj¹ mo liwoœci produkcji naturalnie nieska onych produktów rolnych. Na koniec 2006 roku produkcjê metodami ekologicznymi prowadzi³o ponad 1072 gospodarstw rolnych, na powierzchni ,6 ha u ytków rolnych, w tym 371 gospodarstw z certyfikatem oraz 701 w trakcie przestawiania na produkcjê ekologiczn¹. Korzystne walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz kulturowe, niski poziom uprzemys³owienia i urbanizacji w du ym stopniu predysponuj¹ do œwiadczenia us³ug agroturystycznych. Agroturystyka stwarza mo liwoœæ uzyskania dodatkowych dochodów gospodarstwom rolnym, jest Ÿród³em powstawania i rozwoju dodatkowego rynku zbytu na produkty ywnoœciowe oraz ró nego rodzaju us³ugi, jak np. stolarstwo, rêkodzielnictwo. W 2004 roku w województwie lubelskim by³o 336 gospodarstw agroturystycznych. Dysponowa³y one 2742 miejscami noclegowymi. Podczas, gdy jeszcze w roku 2002 liczba gospodarstw oferuj¹cych tego rodzaju us³ugi wynosi³a 196, a miejsc noclegowych by³o Zatem, w latach odnotowano ponad 1,5-krotny wzrost kwater agroturystycznych, zaœ liczba miejsc noclegowych wzros³a o ponad 150%. Najwiêcej gospodarstw agroturystycznych zlokalizowanych jest w powiatach: w³odawskim, zamojskim oraz pu³awskim [Program ].

5 43 Wnioski 1. Województwo lubelskie, mimo wystêpuj¹cego zró nicowania regionalnego, charakteryzuje siê du ymi mo liwoœciami produkcji rolnej, zw³aszcza w odniesieniu do jakoœci i przydatnoœci rolniczej gleb. Pomimo predyspozycji przyrodniczych do rozwoju wysoko wydajnej produkcji rolnej, rolnictwo w województwie lubelskim jest ma³o wydajne. Przyczyn¹ tego stanu, obok uwarunkowañ o charakterze ekonomicznym s¹ m.in. rozdrobnienie gruntów, niew³aœciwa struktura produkcji rolnej, poziom agrotechniki. 2. Intensyfikacja produkcji rolniczej, albo upowszechnienie produkcji ywnoœci o podwy szonych parametrach jakoœciowych, pochodz¹cej z gospodarstw ekologicznych oraz rozwój agroi ekoturystyki daj¹ mo liwoœci pe³niejszego wykorzystania walorów œrodowiska przyrodniczego regionu. 3. Integracja Polski z Uni¹ Europejsk¹ stworzy³a szansê na znaczne rozszerzenie zakresu wsparcia skierowanego do rolnictwa i obszarów wiejskich, przyspieszenia przemian na polskiej wsi oraz optymalnego po³¹czenia efektywnego wykorzystania przestrzeni rolniczej z zachowaniem wartoœci przyrodniczych œrodowiska. Literatura Kopiñski J. 2004: Wykorzystanie mo liwoœci produkcyjnych rolnictwa wybranych województw. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Poznañ-Pu³awy, t. 6, z. 3, s Ochrona Œrodowiska : GUS, Warszawa, s. 122,123,128. Ochrona œrodowiska w województwie lubelskim w 2006 r. 2007: Urz¹d Statystyczny w Lublinie, Lublin, s Program ochrony œrodowiska województwa lubelskiego na lata : Urz¹d Marsza³kowski Województwa Lubelskiego, Lublin, s. 29. Program zrównowa onego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa lubelskiego, tom 1, Diagnoza i prognoza rozwoju. 2004: IUNG, Lublin, s , 140, Raport o stanie œrodowiska województwa lubelskiego w 2003 roku. 2004: Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Lublin, s. 9. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. 2007: GUS, Warszawa. Rolnictwo w województwie lubelskim w 2006 r. 2007: Urz¹d Statystyczny w Lublinie. Stan i rozwój województwa lubelskiego : Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie, Lublin, s. 5,51,52. Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata , tom I, Uwarunkowania i diagnoza stanu wyjœciowego. 2005: Zarz¹d Województwa Lubelskiego, Lublin, s Stuczyñski T., Budzyñska K., Gawrysiak L., Zaliwski A. 2000: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski. Biuletyn Informacyjny IUNG, Pu³awy, 12, s Summary Agriculture as environmental resources user is an important link in economy and influences ecological systems. Environmental conditions an their changeability determine production level and structure. This paper identifies and examines the group of environmental-rural features as the most important and the most traditional measure of agriculture competitiveness basing upon Lublin region. Adres do korespondencji: dr Barbara Bujanowicz-Haraœ Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Katedra Ekonomiki i Organizacji Agrobiznesu ul. Akademicka Lublin tel. (0 81) w.157 bujanowicz-haras@wp.pl