OCENA EFEKTÓW PRODUKCYJNO-EKONOMICZNYCH GRUPY GOSPODARSTW ROLNYCH W OKRESIE PRZED AKCESJ DO UE

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Ocena efektów produkcyjno-ekonomicznych EKONOMISTÓW ROLNICTWA grupy gospodarstw I AGROBIZNESU rolnych... Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt Jerzy Kopiñski Instytut Uprawy Nawo enia i Gleboznawstwa Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach OCENA EFEKTÓW PRODUKCYJNO-EKONOMICZNYCH GRUPY GOSPODARSTW ROLNYCH W OKRESIE PRZED AKCESJ DO UE THE ASSEEEMENT OF PRODUCTION AND ECONOMIC EFFECT OF GROUP AGRICULTURE FARMS IN PERIOD BEFORE ACCESSION TO UE S³owa kluczowe: efektywnoœæ ekonomiczna, dochód rolniczy brutto, warunki przyrodniczo-organizacyjne Key words: economic efficience, gross agricultural income, natural-organisational conditions Synopsis. Dokonano oceny efektywnoœci gospodarowania w wybranej grupie towarowych gospodarstw rolnych z województw œrodkowo-wschodniej Polski. Badania prowadzono w uk³adzie dynamicznym, w latach bezpoœrednio poprzedzaj¹cych akcesjê do UE (99-). Badania wykaza³y, e w wielu gospodarstwach okreœlanych jako towarowe, w których g³ównym Ÿród³em dochodów jest produkcja rolna, istniej¹ jeszcze znaczne rezerwy w sferze organizacji produkcji. Pomimo malej¹cej efektywnoœci ekonomicznej, odpowiedni poziom intensywnoœci produkcji i dochodu rolniczego zapewnia³y mo liwoœæ do podejmowania dzia³añ inwestycyjnych i dostosowawczych wi¹ ¹cych siê z akcesj¹ do UE. Wstêp Pogarszaj¹ce siê warunki ekonomiczne gospodarowania w rolnictwie polskim, powoduj¹c znaczne obni enie (wahania) dochodowoœci produkcji rolnej, wymagaj¹ od rolników podejmowania czêstych zmian zarówno w organizacji, jak i intensywnoœci (technologii) produkcji rolnej [Bieñkowski i in. 2004]. W warunkach nasilaj¹cej siê konkurencji rynkowej wzrasta wœród rolników potrzeba podejmowania decyzji dotycz¹cych bie ¹cych dzia³añ w ich gospodarstwach rolnych [Bórawski, Be³dycka-Bórawska 2004]. W systemie gospodarki rynkowej zysk (dochód rolniczy) sta³ siê podstawowym miernikiem efektywnoœci gospodarowania [Lelusz 2004]. O jego poziomie decyduje, obok sytuacji ekonomicznej rolnictwa w kraju, wiele warunków produkcyjno-ekonomicznych, odzwierciedlaj¹cych relacje czynników wytwórczych. Wp³ywaj¹ one na wybór okreœlonego kierunku produkcji oraz na intensywnoœæ organizacji produkcji i gospodarowania (w tym na podejmowanie dzia³añ inwestycyjnych) [Kopiñski 97]. W ostatnich latach dynamika zmian warunków ekonomicznych i rynkowych, w systemie gospodarki wolnorynkowej, w bardzo znikomym stopniu uwzglêdnia³a biologiczn¹

2 140 J. Kopiñski specyfikê rolnictwa, z d³ugookresowymi procesami wytwarzania surowców pochodzenia roœlinnego i zwierzêcego [Okularczyk 2004]. Postêpuj¹ce pogarszanie siê relacji pomiêdzy cenami maszyn i œrodków produkcji, a cenami sprzedawanych przez rolników ziemiop³odów i produktów zwierzêcych, w latach bezpoœrednio poprzedzaj¹cych przyst¹pienie Polski do Unii Europejskiej, negatywnie wp³ywa³o na sytuacjê ekonomiczn¹ wielu gospodarstw rolnych [Ma³kowski ]. Celem niniejszego opracowania by³o dokonanie oceny efektywnoœci gospodarowania w wybranej grupie towarowych gospodarstw rolnych z województw œrodkowo-wschodniej Polski. Materia³ i metody Badania i analizê prowadzono w 20 gospodarstwach rodzinnych wspó³pracuj¹cych z IUNG. Gospodarstwa te by³y zlokalizowane w województwach: lubelskim, ³ódzkim i podlaskim, nale ¹cych do œrodkowo-wschodniego makroregionu wg IERiG [Józwiak ]. Okres badañ obejmowa³ lata 99-. Wyznacznikiem doboru gospodarstw, obok chêci wspó³pracy ze strony rolników, by³ wielokierunkowy charakter produkcji (roœlinna i zwierzêca) oraz bardzo silne powi¹zania z rynkiem, wyra aj¹ce siê du ym udzia³em produkcji towarowej. Badana populacja charakteryzuje siê niewielk¹ liczebnoœci¹ i nie zapewnia reprezentatywnoœci regionalnej, jednak piêcioletni okres badañ umo liwia³ dokonanie analizy grupy gospodarstw w uk³adzie dynamicznym. Do oceny efektów produkcyjno-ekonomicznych badanych gospodarstw wybrano wskaÿniki analityczne, proponowane przez Harasima [], charakteryzuj¹ce warunki siedliskowe, warunki organizacyjne, warunki produkcyjno-ekonomiczne. WskaŸniki ekonomiczne obliczono wed³ug rejestrowanych w poszczególnych gospodarstwach cen bie ¹cych, rzeczywiœcie p³aconych za œrodki produkcji lub uzyskiwanych za sprzedane produkty. Wartoœæ produkcji i dochód rolniczy brutto stanowi³y g³ówne kryterium oceny efektywnoœci ekonomicznej gospodarstw. Tabela 1. Charakterystyka warunków przyrodniczo-organizacyjnych wybranych gospodarstw 99 Liczba gospodarstw Powierzchnia gospod. [ha UR] Trwa³e u ytki zielone [%] WskaŸnik bonitacji UR [pkt] Zbo a Ziemniaki Przemys³owe (buraki, rzepak) Pastewne polowe Pozosta³e 22,8 15,6 24,5 17,8 Struktura zasiewów [%] 72,6 6,1 10,3 6,8 71,3 5,6 11,2 7, ,4 20,2 0,96 72,9 5,4 13,5 5,1 24,3 20,2 0,96 68,7 5,0 1 9,0 25,4 20,3 70,1 2,6 4,8 13,7 8,8 24,5 18,9 0,97 71,1 3,4 5,4 12,6 7,5 Obsada inwent. prod. [SD/ha UR] 1,10 0,91 0,92 1,10 1,15 1,03 Byd³o Trzoda chlewna Drób i pozosta³e Roœlinnej IR [pkt] Zwierzêcej IZ [pkt] Struktura pog³owia zwierz¹t [SD w %] 56,6 42,7 0,7 54,6 44,5 0,9 Intensywnoœæ org. produkcji ,3 43,2 0, ,5 0, ,6 4 0, ,5 44,1 0,4 261

3 Ocena efektów produkcyjno-ekonomicznych grupy gospodarstw rolnych Wyniki badañ i dyskusja W tabeli 1 przedstawiona zosta³a krótka charakterystyka warunków przyrodniczo-organizacyjnych wybranej grupy gospodarstw w latach 99-. Œrednia powierzchnia badanych gospodarstw wynosi³a 24,5 ha UR i by³a zdecydowanie wiêksza od przeciêtnego gospodarstwa w Polsce. W omawianym okresie nast¹pi³ niewielki wzrost ich obszaru, g³ównie za spraw¹ wzrostu powierzchni trwa³ych u ytków zielonych (drog¹ dzier awy). Œredni wskaÿnik bonitacji UR badanych gospodarstw kszta³towa³ siê nieznacznie poni ej 1,0 pkt. Udzia³ zbó w strukturze zasiewów by³ zbli ony do œredniej krajowej i nie ulega³ wiêkszym zmianom w omawianym okresie. Zmniejsza³ siê natomiast wyraÿnie (i tak niski) udzia³ ziemniaków, które uprawiane by³y g³ównie na samozaopatrzenie. Tak e spadkowa tendencja utrzymywa³a siê w przypadku powierzchni upraw buraków cukrowych i rzepaku, a ich udzia³ w strukturze zasiewów wynosi³ tylko 5,4% (œrednio z 5 lat). W badanej grupie gospodarstw nieznacznie wiêkszy udzia³ mia³y tzw. roœliny pozosta³e, wœród których dominowa³y roœliny jagodowe oraz warzywa. Uprawa tych roœlin, szczególnie dla niektórych gospodarstw, by³a znacz¹cym Ÿród³em dochodów. Natomiast uprawa roœlin pastewnych oraz w czêœci tak e zbó by³a bezpoœrednio podporz¹dkowana potrzebom produkcji zwierzêcej, z uwzglêdnieniem jej specjalizacji kierunkowej. Obsada inwentarza produkcyjnego w omawianej grupie gospodarstw by³a ponad dwukrotnie wy sza ni œrednio w kraju i wynosi³a przeciêtnie 1,03 SD na ha UR. W badanej grupie gospodarstw, nieznacznie wiêksz¹ liczebnie grupê tworzy³y gospodarstwa mleczarskie ni prowadz¹ce chów trzody chlewnej. Produkcja drobiarska i pozosta³a (owce, konie) mia³a marginalne znaczenie. Wielkoœæ skali chowu zwierz¹t oraz okreœlona struktura produkcji roœlinnej zadecydowa³y o wiêkszym od œredniego poziomie intensywnoœci organizacji produkcji roœlinnej i zwierzêcej badanej grupy gospodarstw. Wyrazem intensywnoœci produkcji roœlinnej by³y uzyskiwane plony, a tak e poziom nak³adów poniesionych na œrodki plonotwórcze (tab. 2). W omawianej grupie gospodarstw, mimo wzrostu iloœci stosowanych nawozów mineralnych, w ci¹gu piêciu omawianych lat, nast¹pi³o zmniejszenie wydajnoœci produkcji roœlinnej. W rezultacie wzros³a nawozoch³onnoœæ z do 5,0 kg NPK na jednostkê zbo ow¹ produkcji roœlinnej, jednoczeœnie pogarszaj¹c efektywnoœæ nawo enia mineralnego. W pewien sposób mo na to t³umaczyæ zaniedbaniami zwi¹zanymi z wapnowaniem gleb (tj. wp³ywem zakwaszenia bêd¹cego czynnikiem limituj¹cym wykorzystanie sk³adników nawozowych), gdy wiêkszoœæ badanych gleb gospodarstw mia³a kwaœny i bardzo kwaœny odczyn. Na podstawie przeprowadzonej analizy badanej populacji gospodarstw stwierdzono, e koszt zakupu nawozów mineralnych stanowi³ œrednio 10-12% kosztów ca³ko- Tabela 2. Wybrane wskaÿniki produkcyjne badanych gospodarstw w latach Plonyw jedn. zbo./ha UR Zu ycie nawozów mineralnychnpk [NPK kg/ha UR] Nawozoch³onnoœæ [NPK kg/j.zb. prod. roœlinnej] Kosztyzastosowanychnawozów mineralnychi œrodków ochronyroœlin[pln z³/ha UR] Produkcja zwierzêca [jedn. zbo./ha UR] Wydajnoœæ mleczna krów [l/szt./rok] Produkcja ywca rzeÿnego [kg/ha UR] Wartoœæ jednostkowa produkcji rolnej [z³/jedn. zb] Wartoœæ sprzeda y: [z³/ha UR] produkcji roœlinnej produkcji zwierzêcej 48, , , , , , ,2 3, , , , , , , ,9 8 5, , , , , ,

4 142 J. Kopiñski Tabela 3. Wybrane wskaÿniki ekonomiczne badanych witych. W latach 99-, nast¹pi³ znacz¹cy bezwzglêdny wzrost kosztów bezpoœrednich zwi¹zanych z zakupem nawozów i œrodków ochrony roœlin (ok. 50%) i w znacznej czêœci wynika³ on ze wzrost ich cen, co niew¹tpliwie wp³ynê³o na pogorszenie op³acalnoœci produkcji roœlinnej. W tym samym czasie, wartoœæ sprzeda y produkcji roœlinnej z ha u ytków rolnych wzros³a o 40%. O wiele mniej dynamicznie ros³a, w analogicznym okresie, wartoœæ sprzeda y produkcji zwierzêcej (20%) i wynika³a ona g³ównie ze wzrostu wydajnoœci (produkcyjnoœci) w produkcji zwierzêcej, a w znacznie mniejszym stopniu powodem tego by³ wzrost cen mleka czy ywca rzeÿnego. Poziom wskaÿników produkcyjnych by³ pochodn¹ wielkoœci ponoszonych nak³adów na produkcjê roln¹, decyduj¹c równie o wartoœci produkcji koñcowej (tab. 3). O ile produkcja koñcowa brutto (bez amortyzacji) z 1 ha UR, w omawianej grupie gospodarstw wzros³a w ci¹gu piêciu lat o 25%, to nak³ady i koszty w tym czasie zwiêkszy³y siê o ponad 29%. W efekcie poziom dochodu rolniczego wzrós³ tylko o 20%, z 2030 do 2433 z³ z ha UR, z malej¹c¹ (w latach) tendencj¹ efektywnoœci ekonomicznej. Nale y jednak pamiêtaæ, e na efektywnoœæ produkcji rolnej, poza jej skal¹ oraz wydajnoœci¹ jednostkow¹, coraz wiêkszy wp³yw ma jakoœæ uzyskiwanych produktów (zwierzêcych i roœlinnych), w konsekwencji decyduj¹c o poziomie uzyskiwanych cen [Majewski 2004]. W omawianych gospodarstwach oko³o 12% dochodów osobistych uzyskiwano spoza gospodarstwa. Ich poziom nie ulega³ wiêkszym zmianom w badanym okresie i potwierdza³ specjalistyczny, prorynkowy charakter badanych gospodarstw. Uzyskiwana wartoœæ dochodu rolniczego (przy praco- i kapita³och³onnym typie intensyfikacji produkcji) i ponadprzeciêtna (3- krotnie wy sza ni œrednia dla Polski) powierzchnia tych gospodarstw mog³y tworzyæ korzystne mo liwoœci, po uwzglêdnieniu op³aty pracy, do podejmowania dzia³añ inwestycyjnych w kierunku poprawy konkurencyjnoœci oraz wype³nieniu wymogów zwi¹zanych z akcesj¹ do UE. Dzia³aniom tym towarzyszyæ powinny tak e zmiany w organizacji zwi¹zane z popraw¹ (lub utrzymania) wysokiej efektywnoœci produkcyjno-ekonomicznej. Wnioski gospodarstw w latach Produkcja koñcowa brutto [z³/ha UR] Nak³adyna produkcjê [z³/ha UR] Dochód rolniczybrutto[ z³/ha UR] Udzia³ dochodówpozarolniczychwdochodzie osobistym[%] Efektywnoœæ ekonomiczna [W/K] ,5 1, ,0 1, ,7 1, ,2 1, ,8 1, ,1 1,77 1. W wielu gospodarstwach okreœlanych jako towarowe, w których g³ównym Ÿród³em dochodów jest produkcja rolna, istniej¹ jeszcze znaczne rezerwy poprawy w sferze organizacji produkcji, dotycz¹cych m.in. zwiêkszenia efektywnoœci nawo enia mineralnego. 2. W omawianej grupie gospodarstw, w okresie bezpoœrednio poprzedzaj¹cym akcesjê do UE, dynamika wzrostu nak³adów i kosztów by³a wy sza ni wzrostu wartoœci produkcji rolnej, z jednoczesn¹ spadkow¹ tendencjê efektywnoœci ekonomicznej. 3. Prowadzenie praco- i kapita³och³onnej intensyfikacji produkcji oraz ponadprzeciêtna (3-krotnie wy sza ni œrednia dla Polski) powierzchnia badanych gospodarstw rolnych stwarza³y korzystne warunki dla podejmowania dzia³añ inwestycyjnych i dostosowawczych zwi¹zanych z procesem akcesji do UE.

5 Ocena efektów produkcyjno-ekonomicznych grupy gospodarstw rolnych Literatura Bieñkowski J., Jankowiak J., Marcinkowski J., Sadowski A. 2004: Rola aktywów i specjalizacji produkcji dla wyników ekonomicznych ró nych typów gospodarstw rolniczych Wielkopolski. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa Poznañ Pu³awy, t. 6, z. 1: Bórawski P., Be³dycka-Bórawska A. 2004: Gospodarowanie maj¹tkiem obrotowym w rodzinnych gospodarstwach rolnych na przyk³adzie województwa podlaskiego. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa Poznañ Pu³awy, t. 6, z. 1: Harasim A. : WskaŸniki oceny regionalnego zró nicowania rolnictwa. Pamiêtnik Pu³awski, Pu³awy, 124: Józwiak W. : Regionalne zró nicowanie obszarów wiejskich i rolnictwa. Pamiêtnik Pu³awski, Pu³awy, 124: Kopiñski J. 97: Op³ata czynników produkcji w 96 r. Rolnik, 11(115): Lelusz H. 2004: Strategie inwestycyjne w gospodarstwach rolnych. Rocz. Nauk. SERiA, Warszawa Poznañ Pu³awy, t. 6, z. 1: Majewski J. 2004: Wyniki ekonomiczne gospodarstw mleczarskich w gminie Turoœl. Rocz. Nauk. SERiA, Warszawa Poznañ Pu³awy, t. 6, z. 1: Ma³kowski J. : ywiec rzeÿny. ZN IERiG, Warszawa, s Okularczyk S. 2004: Niektóre tendencje w op³acalnoœci produkcji trzody chlewnej w latach 92-. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa Poznañ Pu³awy, t. 6, z. 1: Summary Assessment of economic efficiency in selected group of market farms located in middle-eastern part of Poland was the subject of this comparison. The research was conducted in a period before accession to UE (99-). The analysis showed that many market farms had a big potential for improving their organization. Although in last period their economic efficiency was decreasing, however appropriate level of agricultural income and intensity of production created good conditions for investments and activities for adapting to UE market requirements. Adres do korespondencji dr in. Jerzy Kopiñski Instytut Uprawy, Nawo enia i Gleboznawstwa Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach Zak³ad Systemów i Ekonomiki Produkcji Roœlinnej ul. Czartoryskich Pu³awy tel (0 81) w jkop@iung.pulawy.pl