ZNACZENIE PROGRAMU ROLNOŒRODOWISKOWEGO WE WDRA ANIU FORM WIELOFUNKCYJNEGO ROLNICTWA. Adam Czudec, Dariusz Zaj¹c

Transkrypt

1 ZNACZENIE ROCZNIKI PROGRAMU NAUK ROLNOŒRODOWISKOWEGO ROLNICZYCH, SERIA G, T. WE 9, WDRA ANIU z., ZNACZENIE PROGRAMU ROLNOŒRODOWISKOWEGO WE WDRA ANIU FORM WIELOFUNKCYJNEGO ROLNICTWA Adam Czudec, Dariusz Zaj¹c Katedra Polityki Gospodarczej Uniwersytetu Rzeszowskiego Kierownik: dr hab. Adam Czudec, prof. UR S³owa kluczowe: wielofunkcyjnoœæ rolnictwa, program rolnoœrodowiskowy, region po³udniowo-wschodniej Polski Key words: multifunctionality of agriculture, agri-environmental programme, southeastern region of Poland S y n o p s i s. W opracowaniu przeprowadzono analizê zasobów czynników wytwórczych i wyników ekonomicznych rolnych realizuj¹cych program rolnoœrodowiskowy w regionie po³udniowo-wschodniej Polski. Z badañ wynika, e a realizuj¹ce program rolnoœrodowiskowy dysponowa³y znacznie wiêkszymi zasobami ziemi rolniczej ni typowe w tym regionie a rolne, a ponadto charakteryzowa³y siê relatywnie du ¹ si³¹ ekonomiczn¹, mierzon¹ wielkoœci¹ ESU. Ponadto a te s¹ doœæ mocno zró nicowane w zale noœci od rodzaju realizowanego pakietu rolnoœrodowiskowego. jsilniejsze zwi¹zki z rynkiem mia³y a realizuj¹ce pakiet z zakresu ochrony gleb i wód, najs³absze zaœ a z ekstensywn¹ upraw¹ ³¹k i pastwisk. WSTÊP Istota wielofunkcyjnego rolnictwa sprowadza siê do podejmowania przez a rolne nowych funkcji, które wykraczaj¹ poza wytwarzanie surowców rolniczych na potrzeby nierolniczych segmentów gospodarki ywnoœciowej. Ogólne cele takiego procesu sprowadzaj¹ siê do poprawy poziomu dochodów ludnoœci rolniczej w wyniku bardziej efektywnego wykorzystania zasobów ziemi, kapita³u ludzkiego i rzeczowego, przy zapewnieniu dostarczania przez rolnictwo dóbr publicznych w postaci niezdegradowanego œrodowiska przyrodniczego i zwiêkszania atrakcyjnoœci ekonomicznej i spo³ecznej obszarów wiejskich. W literaturze akcentuje siê ró ne aspekty wielofunkcyjnoœci rolnictwa: powi¹zania miêdzy wytwarzaniem dóbr rynkowych i dostarczaniem dóbr publicznych, pozytywne oddzia³ywanie rolnictwa na lokalne œrodowisko, regiony i ca³e spo³eczeñstwo przez poprawê zatrudnienia, dostarczanie dochodów i dba³oœæ o walory krajobrazowe, promowanie dobrych praktyk w rolnictwie, prowadz¹cych w rezultacie do upowszechniania produkcji metodami ekologicznymi,

2 A. CZUDEC, D. ZAJ C wielokierunkowe wykorzystanie przestrzeni rolniczej przez akcentowanie potrzeby ochrony œrodowiska przyrodniczego i przyœpieszenie rozwoju obszarów wiejskich, zw³aszcza zaœ charakteryzuj¹cych siê niekorzystnymi warunkami gospodarowania (ONW), wielofunkcyjne rolnictwo jako œcie ka w kierunku zrównowa onego rolnictwa i obszarów wiejskich, wielofunkcyjne rolnictwo jako dzia³alnoœæ zaspokajaj¹ca zapotrzebowanie spo³eczne na ró norodne dobra, dostarczane przez a rolne ( ywnoœæ wysokiej jakoœci, dobra publiczne) [Caron, Carrel 8, s. 41-, Durand, Huylenbroeck, s. 19-, Czudec 9, s. 1-9]. Ka dy z wymienionych aspektów, nawi¹zuj¹cy do ró nych funkcji wype³nianych przez rolnictwo, akcentuje w ró nym stopniu znaczenie relacji miêdzy dzia³alnoœci¹ rolnicz¹ a œrodowiskiem przyrodniczym. Oznacza to, e wielofunkcyjnoœæ rolnictwa mo e byæ akceptowana wówczas, gdy jej efektem jest pozytywne oddzia³ywanie na zasoby œrodowiska przyrodniczego. Zadanie takie w najwiêkszym stopniu powinno byæ realizowane przez wdra- anie programu rolnoœrodowiskowego. CEL, MATERIA RÓD OWY Celem pracy jest identyfikacja podobieñstw i ró nic pod wzglêdem zasobów, wyników produkcyjno-ekonomicznych oraz korzystania z funduszy Unii Europejskiej pomiêdzy ami rolnymi realizuj¹cymi ró ne pakiety rolnoœrodowiskowe w regionie po³udniowo-wschodniej Polski. Starano siê równie zwróciæ uwagê na to, czy wystêpuje zwi¹zek pomiêdzy cechami œrodowiska przyrodniczego (wystêpowanie obszarów prawnie chronionych) a udzia³em rolników w realizacji pakietów rolnoœrodowiskowych. Dokonano tak e oceny znaczenia pakietów rolnoœrodowiskowych w kszta³towaniu dochodu a rolnego. Podstawowy materia³ Ÿród³owy stanowi¹ wyniki badañ przeprowadzonych w roku 1. Sonda em diagnostycznym przy u yciu kwestionariusza wywiadu objêto rolników, w³aœcicieli rolnych z regionu po³udniowo-wschodniej Polski, tj. z trzech województw: œwiêtokrzyskiego, ma³opolskiego i podkarpackiego. Jednostk¹ próby by³y a rolne. Przy doborze jednostek do próby uwzglêdniono rozk³ad przestrzenny badanych jednostek, tj. proporcjê liczebnoœci rolnych w poszczególnych województwach w ustalonych przekrojach badawczych. ¹cznie wywiadem kwestionariuszowym objêtych zosta³o 8 rolników. Uzupe³niaj¹cy materia³ Ÿród³owy stanowi¹ dane z Banku Danych Regionalnych GUS w Warszawie. WYNIKI BADAÑ W trzech województwach po³udniowo-wschodniej Polski wystêpuje wysoki udzia³ powierzchni prawnie chronionej w powierzchni ogólnej (,%). Dodaæ nale y, e jedynie 9 gminy w tym regionie (tj. 1%) w ogóle nie maj¹ na swoim terenie powierzchni prawnie 1 Badania przeprowadzono w ramach realizacji projektu badawczego nr N / pt. Rola lokalnych instytucji w przekszta³ceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze (po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej), finansowanego ze œrodków Ministerstwa uki i Szkolnictwa Wy szego, pod kierownictwem dr hab. Adama Czudeca, prof. UR. Szerzej na temat metody doboru próby do badañ [Czudec, Kata, Miœ, Zaj¹c 8, s. 1-1].

3 ZNACZENIE PROGRAMU ROLNOŒRODOWISKOWEGO WE WDRA ANIU... 8G]LDáÃSRZLHU]FKQLÃSUDZQLHÃFKURQLRQHMÃZÃÈÃOLF]EDÃJPLQ bez pow. chronionej (9) ÃÃÃ,1-4,99 (99) ÃÃÃ,-4,99 (19) ÃÃÃ,-1, (14) Rysunek 1. Podzia³ badanego regionu po³udniowo-wschodniej Polski na grupy gmin wydzielone wed³ug udzia³u powierzchni prawnie chronionej w powierzchni ogólnej ród³o: dane z Banku Danych Regionalnych GUS w Warszawie. chronionej, podczas gdy pozosta³e gminy (tj., czyli 9%) maj¹ takie obszary. W strukturze gmin, wydzielonych wed³ug udzia³u powierzchni prawnie chronionej w powierzchni ogólnej, najwy szy odsetek stanowi¹ jednostki z % i wiêkszym udzia³em obszarów prawnie chronionych (,1% ogó³u gmin). Kolejn¹ lokatê zajmuj¹ gminy z udzia³em od do % obszarów prawnie chronionych na swoim terenie (4,% ogó³u gmin). tomiast najni szy jest odsetek takich jednostek, które maj¹ na swoim terenie do % obszarów prawnie chronionych (,% ogó³u gmin). Zatem w badanym regionie wraz ze wzrostem udzia³u powierzchni prawnie chronionej w powierzchni ogólnej gmin wzrasta ich liczba i odsetek (rys. 1.). tej podstawie nale y stwierdziæ, e w regionie po³udniowo-wschodniej Polski wystêpuj¹ sprzyjaj¹ce warunki dla rozwoju tej formy wielofunkcyjnego rolnictwa, jak¹ jest wdra- anie pakietów rolnoœrodowiskowych w ach rolnych. Obecnoœæ obszarów prawnie chronionych uzasadnia bowiem potrzebê, a nawet koniecznoœæ podejmowania takich dzia³añ. Potwierdzaj¹ to przeprowadzone badania, z których wynika, e prawie 9% realizuj¹cych pakiety rolnoœrodowiskowe zlokalizowanych jest na terenie gmin z obszarami prawnie chronionymi. Dodaæ przy tym nale y, e wraz ze wzrostem udzia³u powierzchni prawnie chronionej w powierzchni ogólnej gmin wzrasta liczba i odsetek takich. Wystêpuje zatem wyraÿny zwi¹zek pomiêdzy cechami œrodowiska przyrodniczego (wystêpowanie obszarów prawnie chronionych) a udzia³em rolników w realizacji pakietów rolnoœrodowiskowych (rys..).

4 4 A. CZUDEC, D. ZAJ C ÃÈ ÃÈ ÃÈ ÃÈ /LF]EDÃLÃRGVHWHNÃJRVSRGDUVWZÃZÃJPLQDFKÃNWyUHÃQLHÃSRVLDGDM ÃSRZLHU]FKQLÃSUDZQLHÃFKURQLRQHMÃÃÃÃÃÃÃÃÃÃÃÃ /LF]EDÃLÃRGVHWHNÃJRVSRGDUVWZÃZÃJPLQDFKÃNWyUHÃSRVLDGDM ÃSRZLHU]FKQL ÃSUDZQLHÃFKURQLRQ GRÃÈÃSRZLHU]FKQLÃRJyOQHM ÈÃSRZLHU]FKQLÃRJyOQHM ÈÃLÃZL FHMÃSRZLHU]FKQLÃRJyOQHM Rysunek. Badane a rolne realizuj¹ce w latach 4- Dzia³anie 4. w ramach PROW Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t w poszczególnych grupach gmin wydzielonych wed³ug udzia³u powierzchni prawnie chronionej w powierzchni ogólnej ród³o: badania w³asne oraz dane z Banku Danych Regionalnych GUS w Warszawie. Spoœród ogó³u 8 badanych rolnych, 1,% stanowi¹ jednostki, w których realizowane s¹ pakiety rolnoœrodowiskowe. Rolnicy w badanym regionie wdra ali przy tym najczêœciej tylko 1 pakiet z mo liwych (8% ). Nieznaczny odsetek stanowili natomiast tacy, którzy wdra ali lub pakiety (1% ), przy czym na pakiety zdecydowa³o siê zaledwie rolników (,8% ). jbardziej popularnymi pakietami wœród rolników okaza³y siê Ochrona gleb i wód (9,8% wskazañ) oraz Rolnictwo ekologiczne (4,%), a w dalszej kolejnoœci Utrzymanie ³¹k ekstensywnych (1,4%) oraz Utrzymanie pastwisk ekstensywnych (,%). Zainteresowanie rolników pozosta³ymi Tabela 1. Badane a rolne realizuj¹ce w latach 4- Dzia³anie 4. w ramach PROW Wspieranie przedsiêwziêæ rolno-œrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t zwa pakietu Liczb a Ogó³em 18 w tym pakiety: O chrona gleb i wód ( K1) 8 R olnictwo ekologiczne ( S) U trzymanie ³¹k ekstensywnych ( P1) 9 U trzymanie pastwisk ekstensywnych ( P) 14 R olnictwo ekologiczne ( S1) Z achowanie lokalnych ras zwierz¹t gospodarskich ( G1) T worzenie stref buforowych ( K) Ogó³em wskazania na wszystkie pakiety* 1 w tym: na jeden pakiet 11 na dwa pakiety 1 na trzy pakiety Objaœnienia: * rolnicy mogli wdra aæ od 1 do pakietów, w zwi¹zku z czym mogli wskazywaæ od 1 do odpowiedzi. ród³o: badania w³asne. dostêpnymi w latach 4- pakietami w ramach Dzia³ania 4. Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t by³o natomiast bardzo niewielkie, przy czym nikt nie skorzysta³ z pakietu Tworzenie stref buforowych (tab. 1.). St¹d te do dalszej analizy badane a rolne realizuj¹ce pakiety rolnoœrodowiskowe, podzielono na trzy grupy wed³ug pakietów ciesz¹cych siê najwiêkszym zainteresowaniem wœród rolników, tj.: Ochrona gleb i wód (8 ), Rolnictwo ekologiczne ( ) oraz Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych ( a ). W tym miejscu nale y wyjaœniæ, e 1 rolników wdra a³o zarówno pakiet P1, jak i P. Dlatego te liczba w tej grupie jest mniejsza o 1 w porównaniu z danymi w tabeli 1.

5 ZNACZENIE PROGRAMU ROLNOŒRODOWISKOWEGO WE WDRA ANIU... Przeprowadzone badania wykaza³y, e a rolne w regionie po³udniowowschodniej Polski s¹ zró nicowane pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej oraz zasobów ziemi i pracy, w zale noœci od rodzaju wdra anego w latach 4- pakietu w ramach Dzia³ania 4. PROW Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t (tab..). Grupê z pakietem Ochrona gleb i wód stanowi¹ jednostki najsilniejsze ekonomicznie i najwiêksze obszarowo, w których w strukturze UR zdecydowanie dominuj¹ grunty orne. Pozosta³e dwie wydzielone grupy (tj. grupa z pakietem Rolnictwo ekologiczne oraz grupa z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych) s¹ podobne pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej oraz zasobów ziemi, przy czym zdecydowanie ró ni¹ siê struktur¹ UR. W grupie z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych ponad po³owê UR stanowi¹ trwa³e u ytki zielone (TUZ), zaœ w grupie z pakietem Rolnictwo ekologiczne wy szy jest udzia³ gruntów ornych. Gospodarstwa te charakteryzuj¹ siê równie najwy szym udzia³em plantacji wieloletnich w strukturze UR, a tak e najni szym udzia³em ugorów i od³ogów na gruntach ornych, który z kolei jest zdecydowanie najwy szy w grupie z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych (tab..). Tabela. Wybrane cechy badanych rolnych realizuj¹cych w latach 4- Dzia³anie 4. w ramach PROW Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹ t Wyszczególnienie ogó³em Wielkoœci w badanych ach z pakietem ochrona gleb i wód (K1) rolnictwo ekologiczne (S) utrzymanie ³¹k i pastwisk eksten- sywnych (P1 i P) ESU 9, 1,,, Œrednia powierzchnia UR [ha], w tym: 11, 1, 9, 9 9, grunty orne 8, 11,,, ugory i od³ogi,,,, trwa³e u ytki zielone, 1, 4, 4, 4 plantacje wieloletnie,,,, 1 Zasoby pracy [pe³nozatrudnieni/1 ha UR] 1, 8 1, 1, 1, 4 Ocena zasobów pracy w opinii w³aœciciela [%]: wystarczaj¹ce 1,, 1,, zbyt ma³e, 4, 4, 9, 1 zbyt du e,,, 18, Œredni wiek w³aœciciela [lata] 4, 4 41, 44, 4, 8 w³aœcicieli z wykszta³ceniem œrednim i wy szym [%],, 8 49, 9, 4 w³aœcicieli utrzymuj¹cych siê z pracy [%]: tylko w ie, 8, 8, 4, tylko poza em, 8, 1,, 1 w i poza em,, 1,, w pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej, 4,, 9, 1 emeryt, rencista 4,, 4, 1, 1 ród³o: badania w³asne.

6 A. CZUDEC, D. ZAJ C le y przy tym zauwa yæ, e a wdra aj¹ce pakiety rolnoœrodowiskowe dysponuj¹ zdecydowanie wiêkszymi zasobami ziemi rolniczej w porównaniu z przeciêtnym em rolnym w Polsce po³udniowo-wschodniej. Pakiety rolnoœrodowiskowe okazuj¹ siê zatem interesuj¹c¹ propozycj¹ dla o relatywnie wysokich zasobach ziemi i du ej sile ekonomicznej, mierzonej wielkoœci¹ ESU. Zasoby pracy w badanych ach rolnych, mierzone liczb¹ osób pe³nozatrudnionych w przeliczeniu na 1 ha UR, nie wykazywa³y istotnych ró nic w zale noœci od rodzaju wdra anego w latach 4- pakietu w ramach Dzia³ania 4. PROW (tab..). uwagê zas³uguje jednak fakt, e w³aœciciele z pakietami Rolnictwo ekologiczne oraz Ochrona gleb i wód, w ocenie zasobów pracy w ie czêœciej wskazywali na potrzebê wzrostu zatrudnienia, co mo e œwiadczyæ o bardziej pracoch³onnym charakterze produkcji w tych jednostkach. Dodaæ nale y, e w³aœciciele tych byli przeciêtnie m³odsi i lepiej wykszta³ceni, a tak e czêœciej wskazywali wy³¹cznie o rolne jako miejsce pracy i Ÿród³o utrzymania. Z kolei w³aœciciele z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych czêœciej wskazywali na potrzebê redukcji zatrudnienia w ie, co mo e œwiadczyæ o bardziej ekstensywnym i mniej pracoch³onnym charakterze produkcji. Poza tym w³aœciciele tych jednostek byli przeciêtnie starsi i s³abiej wykszta³ceni. Czêœciej te podejmowali pracê poza em rolnym, w tym tak e w pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej. Wiêkszy by³ równie odsetek osób utrzymuj¹cych siê z niezarobkowych Ÿróde³ (emerytura, renta) (tab..). Przeprowadzone badania wykaza³y, e a rolne w regionie po³udniowowschodniej Polski s¹ zró nicowane pod wzglêdem wielkoœci produkcji towarowej, kosztów oraz dochodu w zale noœci od rodzaju wdra anego w latach 4- pakietu w ramach Dzia³ania 4. PROW (tab..). Zdecydowanie najwy sz¹ wartoœci¹ produkcji towarowej i dochodu w przeliczeniu na o odznacza³y siê jednostki z pakietem Ochrona gleb i wód. W tej grupie wyraÿnie najwy szy by³ tak e dochód w przeliczeniu na jednego pe³nozatrud- Tabela. Produkcja towarowa, koszty i dochód w badanych ach rolnych realizuj¹cych w latach 4- Dzia³anie 4. w ramach PROW Wspieranie przedsiêwziêæ rolno-œrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t [z³] Wyszczególnienie ogó³em Wielkoœci w badanych ach z pakietem ochrona gleb i wód (K1) Produkcja towarowa rolnictwo ekologiczne (S) utrzymanie ³¹k i pastwisk eksten- sywnych (P1 i P) o 8 1, 9 4 1, 1 91, 4 1 8, 1 ha UR, 8,, 1 1 8, Koszty ogó³em o 1 1, 8 9, 1 1 4, 1 18, 1 ha UR 1 91, 4 1, 4 1, 1 1, Dochód a rolnego o 9, 41 8, 9, 8, 4 1 ha UR 14, 1 14, 1,, 1 pe³nozatrudnionego 84,, 19, 1 8, ród³o: badania w³asne.

7 ZNACZENIE PROGRAMU ROLNOŒRODOWISKOWEGO WE WDRA ANIU... nionego. Kolejn¹ lokatê pod tym wzglêdem zajmuj¹ a z pakietem Rolnictwo ekologiczne, przy czym wartoœæ produkcji towarowej i dochodu w przeliczeniu na 1 ha UR jest w tej grupie podobna jak w jednostkach z pakietem Ochrona gleb i wód. Z kolei wyraÿnie najni sz¹ wartoœci¹ produkcji towarowej i dochodu, zarówno w przeliczeniu na o, jak i na 1 ha UR, odznacza³y siê a z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych. W tej grupie zdecydowanie najni szy by³ równie dochód w przeliczeniu na jednego pe³nozatrudnionego (tab..). Analogiczna sytuacja wystêpuje pod wzglêdem kosztów ponoszonych przez badane a rolne realizuj¹ce pakiety rolnoœrodowiskowe. Zdecydowanie najwy szy poziom kosztów zarówno w przeliczeniu na o, jak te na 1 ha UR wystêpowa³ w grupie z pakietem Ochrona gleb i wód. W ach z pakietem Rolnictwo ekologiczne, analizowany poziom kosztów by³ wyraÿnie ni szy, zaœ najni sze koszty ponosi³y jednostki z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych (tab..). Poniewa poziom kosztów w przeliczeniu na 1 ha UR, mo e œwiadczyæ o intensywnoœci produkcji, to nale y stwierdziæ, e badane a rolne by³y tak e zró nicowane pod tym wzglêdem w zale noœci od rodzaju wdra anego w latach 4- pakietu w ramach Dzia³ania 4. PROW. jwy sz¹ intensywnoœci¹ produkcji odznacza³y siê a z pakietem Ochrona gleb i wód, zaœ najbardziej ekstensywn¹ produkcjê prowadzi³y jednostki z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych. W grupie z pakietem Rolnictwo ekologiczne, intensywnoœæ produkcji kszta³towa³a siê natomiast na œrednim poziomie. Z przeprowadzonych badañ wynika, e rolnicy realizuj¹cy pakiety rolnoœrodowiskowe w regionie po³udniowo-wschodniej Polski korzystali tak e z innych form wsparcia finansowego z Unii Europejskiej, przy czym najczêœciej w ramach takich dzia³añ, jak: Wspieranie niskotowarowych oraz Wspieranie dzia³alnoœci rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) (tab. 4.). Badane a rolne wykazywa³y zró nicowanie pod wzglêdem korzystania z funduszy Unii Europejskiej, w zale noœci od rodzaju wdra anego w latach 4- pakietu w ramach Dzia³ania 4. PROW Zró nicowanie to dotyczy³o przede wszystkim takich dzia³añ, jak: Wspieranie niskotowarowych, Wspieranie dzia³alnoœci rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), Dostosowanie rolnych do standardów UE oraz Inwestycje w ach rolnych. Ze wsparcia finansowego w ramach dwóch pierwszych dzia³añ najczêœciej korzystali rolnicy z grupy z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych. Mo na wnioskowaæ, e s¹ to jednostki w przewa aj¹cej czêœci po³o one na obszarach górskich i pogórskich, uzyskiwa³y bowiem przeciêtnie wiêksze wsparcie z tytu³u ONW. Poza tym by³y to a posiadaj¹ce wysoki udzia³ TUZ w strukturze UR, w których prowadzona jest ekstensywna produkcja, i uzyskuj¹ce najni sz¹ wartoœæ produkcji towarowej, zarówno w przeliczeniu na o, jak te na 1 ha UR (tab..,. i 4.). Z dwóch kolejnych dzia³añ najczêœciej korzystali natomiast rolnicy z grupy z pakietem Rolnictwo ekologiczne, dziêki czemu uzyskali najwy sze przeciêtne kwoty wsparcia finansowego. W dalszej kolejnoœci dotyczy³o to grupy z pakietem Ochrona gleb i wód (tab. 4.). W przypadku korzystania przez rolników z pozosta³ych analizowanych programów i dzia³añ, tj.: SAPARD, U³atwianie startu m³odym rolnikom oraz Ró nicowanie dzia³alnoœci rolniczej i zbli onej do rolnictwa w celu zapewnienia alternatywnych Ÿróde³ docho-

8 8 A. CZUDEC, D. ZAJ C Wyszczególnienie ogó³em Wielkoœci w badanych ach z pakietem ochrona gleb i wód (K1) Programy przedakcesyjne (-4) SAPARD rolnictwo ekologiczne (S) dów, nie ma wiêkszych ró nic pomiêdzy wydzielonymi grupami ró ni¹cymi siê rodzajem wdra anego pakietu rolnoœrodowiskowego. Mo na jedynie zaznaczyæ, e z SA- PARD najwy sz¹ przeciêtn¹ kwotê wsparcia uzyskali rolnicy z grupy z pakie- Tabela 4. Korzystanie z funduszy Unii Europejskiej przez badane a rolne realizuj¹ce w latach 4- Dzia³anie 4. w ramach PROW Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t utrzymanie ³¹k i pastwisk eksten- sywnych (P1 i P),, 9,, , 9 Wspieranie niskotowarowych Dzia³ania realizowane w ramach PROW (4-) 4, 4 4, 9 4,, 4 99, 4 99, 4 99, 4 99, Wspieranie dzia³alnoœci rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), 9,,, 8, 18, 8 91, 14 Wspieranie przedsiêwziêæ rolnoœrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz¹t , 44, 9 49, 198, wsparcia jako % dochodu 18, 1, 4,, Dostosowanie rolnych do standardów UE 14, 11,,, , 1 1 8, 18 8, 1 1 1, Inwestycje w ach rolnych Dzia³ania realizowane w ramach SPO (4-) 9,, 1,, 1 189, , 1 91,, U³atwianie startu m³odym rolnikom, 8 4,,, Ró nicowanie dzia³alnoœci rolniczej i zbli onej do rolnictwa w celu zapewnienia alternatywnych Ÿróde³ dochodów, 1, 1,, Objaœnienia: * œrednia kwota wsparcia uzyskana przez rolników, przy czym w przypadku dzia³añ PROW jest to kwota rocznego dofinansowania, a w pozosta³ych przypadkach ca³kowita kwota dofinansowania. ród³o: badania w³asne.

9 ZNACZENIE PROGRAMU ROLNOŒRODOWISKOWEGO WE WDRA ANIU... 9 tem Rolnictwo ekologiczne, zaœ z dzia³ania Ró nicowanie dzia³alnoœci rolniczej i zbli onej do rolnictwa w celu zapewnienia alternatywnych Ÿróde³ dochodów rolnicy z grupy jednostek z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych (tab. 4.). Spoœród ró nych programów i dzia³añ adresowanych do rolników, a finansowanych ze œrodków Unii Europejskiej, najwiêkszym zainteresowaniem ze strony rolników realizuj¹cych pakiety rolnoœrodowiskowe cieszy³o siê Wspieranie niskotowarowych (poza ONW, z którego korzystanie nie zale y od cech ekonomicznych a, ale od lokalizacji). Mo e to oznaczaæ, e du a czêœæ rolników realizuj¹cych program rolnoœrodowiskowy deklarowa³a równoczeœnie zainteresowanie wzmocnieniem pozycji rynkowej ich, co w przysz³oœci mo e byæ przeszkod¹ w kontynuowaniu dzia³alnoœci poprawiaj¹cej stan œrodowiska przyrodniczego. tej podstawie mo na z kolei wnioskowaæ, e w³aœciciele tych nie s¹ w pe³ni zdecydowani na kontynuowanie w przysz³oœci obecnego realizowanego profilu dzia³alnoœci i dostrzegaj¹ mo liwoœæ wiêkszego udzia³u ich na rynku rolnym. Osobnej uwagi wymaga ocena znaczenia pakietów rolnoœrodowiskowych w kszta³towaniu dochodu a rolnego. Przeprowadzone badania wykaza³y, e przeciêtnie w ach rolnych realizuj¹cych pakiety rolnoœrodowiskowe udzia³ dop³at z tego tytu- ³u stanowi³ niewielk¹ czêœæ dochodu a rolnego. Badane a rolne by³y jednak zró nicowane pod tym wzglêdem w zale noœci od rodzaju wdra anego w latach 4- pakietu w ramach Dzia³ania 4. PROW. jwy szy udzia³ wsparcia finansowego w ramach tego dzia³ania w dochodzie a rolnego wystêpowa³ w grupie jednostek z pakietem Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych. Nieco ni szy jest on w grupie z pakietem Rolnictwo ekologiczne, zaœ najmniejsze znaczenie w kszta³towaniu dochodu a rolnego ma ten rodzaj wsparcia finansowego w grupie z pakietem Ochrona gleb i wód. Taki stan rzeczy wynika z jednej strony z wielkoœci uzyskiwanego dochodu, który w tej ostatniej grupie jest najwy szy, a z drugiej zaœ z wielkoœci wsparcia finansowego, które z kolei jest nieco wy sze w przypadku z pakietami Rolnictwo ekologiczne oraz Utrzymanie ³¹k i pastwisk ekstensywnych (tab.. i 4.). WNIOSKI Pakiety rolnoœrodowiskowe s¹ realizowane w regionie po³udniowo-wschodniej Polski przez a dysponuj¹ce znacznie wiêkszymi zasobami ziemi rolnej ni przeciêtne o rolne. Zdecydowana wiêkszoœæ tych jest po³o ona na obszarach objêtych ró nymi formami ochrony, co oznacza, e a rolne pe³ni¹ na tych obszarach wa ne funkcje œrodowiskowe i s¹ dobrze dopasowane do walorów œrodowiska przyrodniczego. Wyniki badañ wdra aj¹cych ró ne pakiety rolnoœrodowiskowe wykazuj¹ znacznie wiêksze wewnêtrzne zró nicowanie pod wzglêdem si³y ekonomicznej, mierzonej wielkoœci¹ ESU, ni ze wzglêdu na zasoby ziemi rolniczej, przy czym najwiêksze obszarowo i najsilniejsze ekonomicznie s¹ a realizuj¹ce pakiet Ochrona gleb i wód. Ta grupa uzyskuje tak e znacznie wiêksz¹ od pozosta³ych produkcjê towarow¹ i poziom dochodów. Wszystko to oznacza, e a tej grupy s¹ znacznie silniej obecne na rynku ni pozosta³e. Mo na na tej podstawie wnioskowaæ, e ochrona gleb i wód w ach rolnych mo e byæ ³¹czona z aktywnym uczestnictwem tych na rynku rolnym.

10 A. CZUDEC, D. ZAJ C Z przeprowadzonych badañ wynika, e wysoki odsetek realizuj¹cych pakiety rolnoœrodowiskowe korzysta³ ze wsparcia dla niskotowarowych. Oznacza to, e du a czêœæ w³aœcicieli badanych nie traktuje programu rolnoœrodowiskowego jako jedynej mo liwej œcie ki rozwoju, ale zak³ada mo liwoœæ zwiêkszania si³y ekonomicznej i udzia³u w rynku ich. Przyczyn¹ mo e byæ relatywnie niska kwota dop³at z tytu³u realizacji pakietów rolnoœrodowiskowych, stanowi¹ca oko³o % dochodów tych. LITERATURA Caron P., Carrel D. 8: Multifunctionality: what do we know of it? [w:] Sustainable Land Management, F. Brouwer, T. van Rheenen, S. Dhillion, A.M. Elgersma (red.), Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA. Czudec A. 9: Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Czudec A., Kata R., Miœ T., Zaj¹c D. 8: Rola lokalnych instytucji w przekszta³ceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Durand G., Von Huylenbroeck G. : Multifunctionality and rural development a general framework, [w:] Multifunctional agriculture - A new Paradigm for European Agriculture and Rural Development, G. Durand, G. von Huylenbroeck (red.), Ashgate. Adam Czudec, Dariusz Zaj¹c AGRI-ENVIRONMENTAL PROGRAMME ENFORCEMENT AS A FORM OF MULTIFUNCTIONAL AGRICULTURE Summary The paper analyses the manufacturing resource base and the economic results of agricultural farms taking part in the agri-environmental programme in the south-eastern region of Poland. The results show that farms which have taken part in the agri-environmental programme have much larger resources of agricultural land at their disposal than typical farms in the region, not to mention their relatively higher economic power, assessed on the basis of ESU index. Furthermore, the farms are highly diversified depending on the agri-environmental scheme they have entered. The farms following the land and water conservation scheme evidence the highest dependence on market, contrary to the those taking part in the extensive cultivation of grazing lands. Adres do korespondencji: dr hab. Adam Czudec, prof. UR dr Dariusz Zaj¹c Katedra Polityki Gospodarczej Uniwersytet Rzeszowski ul. Æwikliñskiej -1 Rzeszów aczudec@univ.rzeszow.pl dzajac@univ.rzeszow.pl