POLSKI HANDEL ZAGRANICZNY NAWOZAMI MINERALNYMI W LATACH POLISH FOREIGN TRADE OF MINERAL FERTILIZERS IN THE YEARS

Transkrypt

1 468 Arkadiusz Zalewski STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIII zeszyt 1 Arkadiusz Zalewski Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie POLSKI HANDEL ZAGRANICZNY NAWOZAMI MINERALNYMI W LATACH POLISH FOREIGN TRADE OF MINERAL FERTILIZERS IN THE YEARS Słowa kluczowe: nawozy mineralne, handel zagraniczny Key words: mineral fertilizers, foreign trade Synopsis. Przedstawiono analizę polskiego handlu zagranicznego nawozami mineralnymi w latach Opisano zmiany uwarunkowań handlu zagranicznego w badanym okresie. Przeprowadzono analizę bilansu rynkowego z podziałem na podstawowe grupy nawozów mineralnych. Przedstawiono strukturę towarową oraz geograficzną handlu zagranicznego. Wstęp Polska jest liczącym się w Europie i w świecie producentem nawozów mineralnych, gdyż krajowy przemysł nawozowy wytwarza 1,5% światowej produkcji nawozów azotowych i 1,6% nawozów fosforowych. W skali europejskiej Polska jest trzecim pod względem wielkości produkcji producentem nawozów azotowych (po Rosji i Ukrainie) oraz drugim (po Rosji) wytwórcą nawozów fosforowych [Igras 2006]. Krajowa produkcja nawozów azotowych i fosforowych w pełni zaspokaja potrzeby polskiego rolnictwa, dlatego istotną rolę w funkcjonowaniu sektora nawozowego odgrywa eksport. Polska nie ma złóż soli potasowej i jest importerem netto nawozów potasowych. Celem artykułu była próba oceny zmian handlu zagranicznego po przystąpieniu Polski od UE oraz w okresie napiętej sytuacji popytowo-podażowej na rynku nawozów mineralnych. Ponadto celem artykułu była próba odpowiedzi na pytania: czy w badanym okresie uwidoczniła się postępująca liberalizacja? jak zmieniły się krajowe rynki zbytu oraz kraje pochodzenia w imporcie? które produkty zyskały lub straciły na znaczeniu w eksporcie? Materiał i metodyka badań Materiałem stanowiącym podstawę opracowania były przede wszystkim dane Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące produkcji, zużycia i handlu zagranicznego nawozami mineralnymi oraz dane Centrum Analitycznego Administracji Celnej dotyczące handlu zagranicznego nawozami mineralnymi objętymi kodami CN: 3102, 3103, 3104, Dane które wykorzystano są wyrażone w tys. t w przeliczeniu na czysty składnik nawozu (wolumen) lub w mln USD (wartość). Badany 10-letni okres został podzielony na trzy podokresy: 2001-, , Pierwszy podokres to cykl przygotowań do akcesji do UE w zakresie regulacji i dostosowań standardów jakościowych, drugi to okres członkostwa w UE, wolnego handlu na rynku Wspólnoty i względnie stabilnych cen nawozów mineralnych, trzeci to okres kontynuacji okresu drugiego w warunkach dużych wahań cen nawozów i niestabilnej sytuacji w sektorze. Do oceny zmian handlu zagranicznego wykorzystano saldo obrotów handlu zagranicznego oraz wskaźnik terms of trade. Natomiast do oceny bilansu rynkowego wykorzystano wskaźnik samowystarczalności, specjalizacji eksportowej oraz penetracji importowej. Zmiany uwarunkowań handlu zagranicznego Akcesja Polski do UE istotnie wpłynęła na warunki wymiany handlowej sektora nawozowego, jednak nie spowodowała znaczących zmian wielkości obrotów i kierunków wymiany handlowej. Przed akcesją poziom ochrony polskiego rynku wewnętrznego dla nawozów mineralnych był umiarkowany.

2 Polski handel zagraniczny nawozami mineralnymi w latach Na nawozy azotowe stawka celna konwencyjna wynosiła 6,5%, w tym na mocznik 9%, na nawozy fosforowe 6%, na wieloskładnikowe 6,5%, a na potasowe 0% [Taryfa 2002]. W momencie akcesji obowiązujące dotychczasowe bariery celne w handlu z krajami UE zostały zniesione, a w handlu z krajami trzecimi zostały obniżone do poziomu obowiązującego w UE. Obecnie stosowane stawki celne to: 6,5% na nawozy azotowe, 4,8% na fosforowe, 3,2-6,5% na wieloskładnikowe oraz 0% na potasowe. Dodatkowo w UE obowiązują cła antydumpingowe, mające na celu chronić unijny przemysł nawozowy. Cło takie jest obecnie nałożone na chlorek potasu z Białorusi i Rosji, roztwór saletrzano-mocznikowy z Algierii, Białorusi, Rosji i Ukrainy oraz na saletrę amonową z Rosji i Ukrainy. W latach zostało natomiast uchylone cło antydumpingowe na mocznik pochodzący z Chorwacji, Białorusi, Ukrainy i Libii oraz z Rosji [Taryfa 2010, Komisja 2011]. Tabela. 1. Bilans rynkowy i podstawowe wskaźniki charakteryzujące sytuację podażowo-popytową na rynku nawozów mineralnych Table 1. Balance of the market and the main indicators characterizing the supply and demand in the market of mineral fertilizers Analiza bilansu rynkowego Zapotrzebowanie polskiego rolnictwa na nawozy mineralne ukształtowało się w ostatnich latach na poziomie około 1,9-2 mln t w przeliczeniu na czysty składnik, przy tym na początku badanego okresu wynosiło niewiele ponad 1,5 mln t (podane wartości uwzględniają faktycznie wysiane przez rolników wielkości nawozów i różnią się od krajowego zużycia podanego w bilansie, gdyż nie uwzględniają m.in. strat magazynowych). Wzrost zużycia nawozów mineralnych w ostatnich latach był spowodowany poprawą opłacalności produkcji zbóż oraz wypłatą dopłat bezpośrednich w znaczący sposób podnoszących dochody rolników [Środki 2009]. Dobra koniunktura w sektorze nawozowym spowodowała wzrost produkcji nawozów mineralnych, szczególnie w okresie poakcesyjnym. Produkcja nawozów wzrosła z blisko 2,3 mln t w latach do prawie 2,7 mln t NPK w latach W latach następnych spadek popytu na nawozy spowodował zmniejszenie ich produkcji do nieco powyżej 2,3 mln t NPK [Gospodarka -2010]. Istotna cześć wyprodukowanych w kraju nawozów mineralnych jest przeznaczana na eksport. Wskaźnik specjalizacji eksportowej wzrósł z 31,4% w latach do ok. 34% w latach Dużą rolę odgrywa również import. Wskaźnik penetracji importowej wynosił w badanym okresie ok %. Najważniejszą rolę w produkcji nawozów mineralnych odgrywają nawozy azotowe. Produkcja tej grupy nawozów ukształtowała się w ostatnich latach na poziomie ok. 1,6-1,7 mln t N [Gospodarka - Bilans rynkowy [tys. t NPK]/Balance of the market [thous. t of NPK] Produkcja/Production 2283,4 2671,8 2318,8 Eksport/Export 716,9 854,1 785,0 Import/Import 763,2 903,5 718,4 Zużycie krajowe/ Domestic consumption 2329,6 2721,2 2252,2 Wskaźnik samowystarczalności [%]/Selfsuffi 98,0 98,2 103,0 ciency rate Wskaźnik specjalizacji eksportowej [%]/Export 31,4 32,0 33,9 specialization rate Wskaźnik penetracji importowej [%]/Import penetration rate 32,8 33,2 31,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie Gospodarka Source: own study based on Gospodarka Tabela 2. Bilans rynkowy i podstawowe wskaźniki charakteryzujące sytuację podażowo-popytową na rynku nawozów azotowych (tys. ton N) Table 2. Balance of the market and the main indicators characterizing the supply and demand in the market of nitrogen fertilizers Bilans rynkowy [tys. t N]/ Balance of the market [thous. t of NPK] Produkcja/Production 1476,8 1732,4 1630,6 Eksport/Export 467,4 585,5 633,4 Import/Import 192,0 240,6 261,3 Zużycie krajowe/ Domestic consumption 1201,4 1387,5 1258,4 Wskaźnik samowystarczalności [%]/Selfsuffi 122,9 124,9 129,6 ciency rate Wskaźnik specjalizacji eksportowej [%]/Export 31,7 33,8 38,8 specialization rate Wskaźnik penetracji importowej [%]/Import 16,0 17,3 20,8 penetration rate

3 470 Arkadiusz Zalewski Tabela. 3. Bilans rynkowy i podstawowe wskaźniki charakteryzujące sytuację podażowo-popytową na rynku nawozów fosforowych (tys. ton P 2 ) Table 3. Balance of the market and the main indicators characterizing the supply and demand in the market of phosphoric fertilizers Bilans rynkowy [tys. t P 2 ]/ Balance of the market [thous. t of P 2 ] Produkcja/Production 527,5 608,8 417,4 Eksport/Export 156,8 169,9 88,2 Import/Import 56,6 62,9 50,0 Zużycie krajowe/ Domestic consumption 427,3 501,8 379,1 Wskaźnik samowystarczalności [%]/ 123,4 121,3 110,1 Self-suffi ciency rate Wskaźnik specjalizacji eksportowej [%]/Export 29,7 27,9 21,1 specialization rate Wskaźnik penetracji importowej [%]/Import 13,3 12,5 13,2 penetration rate 2010] Duża nadwyżka podaży sprawia, że znaczna część nawozów azotowych jest kierowana na eksport. Wskaźnik samowystarczalności wzrastał w badanych podokresach ze 123 do 130%, a wskaźnik specjalizacji eksportowej z 32 do 39%. Coraz większą rolę odgrywa import nawozów azotowych. W pierwszym badanym podokresie wskaźnik penetracji importowej nie przekraczał 16%, a w trzecim było to już blisko 21%. W badanym okresie produkcja nawozów fosforowych przekraczała 500 tys. t P 2 rocznie, przy tym dużą rolę odgrywały nawozy wieloskładnikowe zawierające fosfor. Wyjątkiem był 2009 r., w którym nastąpiło drastyczne załamanie popytu, w szczególności na nawozy potasowe oraz fosforowe i produkcja nawozów fosforowych wyniosła ok. 240 tys. t P 2 [Gospodarka -2010]. Krajowa produkcja nawozów fosforowych opiera się głównie na fosforytach importowanych głównie z Maroka, Chin i Rosji i w pełni zaspokaja potrzeby krajowego rolnictwa. Wskaźnik samowystarczalności w produkcji nawozów fosforowych (w przeliczeniu na czysty składnik) wykazuje tendencję spadkową. W latach przekraczał 20%, obecnie jest to niewiele ponad 10%. Zmniejszył się również wskaźnik specjalizacji eksportowej z blisko 30% do około 21%. Niezmienną długookresową tendencję wykazuje natomiast wskaźnik penetracji importowej, który wynosi około 13%. Handel zagraniczny nawozami fosforowymi nie odgrywa bowiem znaczącej roli w obrotach sektora nawozowego. Produkcja nawozów potasowych w Polsce ukształtowała się na poziomie tys. t [Gospodarka -2010]. W zasadzie jedyną formą wyprodukowanych w kraju nawozów potasowych są nawozy wieloskładnikowe. Polska nie ma bowiem złóż soli potasowej i nawóz ten przeważnie w ostatecznej formie jest importowany. Wskaźnik samowystarczalności w badanych latach ukształtował się na poziomie 40-45%, a wskaźnik penetracji importowej wykazywał tendencję spadkową z 74 do 66%. Mimo, że wskaźnik specjalizacji eksportowej zmniejszył się z 34 do 23%, warto zaznaczyć, że eksport nawozów potasowych dotyczy wyłącznie nawozów wieloskładnikowych zawierających potas. Tabela 4. Bilans rynkowy i podstawowe wskaźniki charakteryzujące sytuację podażowo-popytową na rynku nawozów potasowych Table 4. Balance of the market and the main indicators characterizing the supply and demand in the market of potassium fertilizers Bilans rynkowy [tys. t K 2 O]/Balance of the market [thous. t of K 2 O] Produkcja/Production 275,6 330,8 270,6 Eksport/Export 92,7 98,7 63,4 Import/Import 514,6 600,0 407,1 Zużycie krajowe/ Domestic consumption 697,5 832,1 614,3 Wskaźnik samowystarczalności [%]/Self-suffi ciency rate 39,5 39,8 44,1 Wskaźnik specjalizacji eksportowej [%]/Export specialization rate 33,6 29,9 23,4 Wskaźnik penetracji importowej [%]/Import penetration rate 73,8 72,1 66,3

4 Polski handel zagraniczny nawozami mineralnymi w latach Obroty i saldo handlu zagranicznego Od momentu akcesji odnotowujemy względnie systematyczny wzrost salda obrotów handlu zagranicznego nawozami mineralnymi. Dodatnie saldo wymiany handlowej zwiększyło się z 56 mln USD w latach do ponad 113 mln USD w latach Wartość eksportu wzrosła w tym okresie z 225 do 706 mln USD, a wartość importu z 169 do 593 mln USD. O tak znaczącej poprawie wyników handlu zagranicznego zadecydował przede wszystkim wzrost obrotów z UE po zniesieniu barier celnych [CAAC 2011]. Tabela 5. Obroty handlu zagranicznego nawozami mineralnymi Table 5. Foreign trade with mineral fertilizers Obrót nawozami mineralnymi/foreign trade with mineral fertilizers mln USD tys. ton NPK/thous. t of NPK Eksport/Export 224,7 436,8 705,9 716,9 854,1 785,0 Import/Import 168,7 358,5 592,8 763,2 903,5 718,4 Saldo/Balance 56,0 78,3 113,1-46,3-49,3 66,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Gospodarka -2009, CAAC 2011 Source: own study based on Gospodarka -2009, CAAC mln USD tys.t/thous. t NPK eksport import saldo eksport import saldo Rysunek 1. Obroty handlu zagranicznego nawozami mineralnymi Figure 1. Foreign trade with mineral fertilizers Źródło: jak w tab. 5 Source: see tab. 5 Znaczne wahania poziomu cen uzyskiwanych w handlu nawozami mineralnymi i ich przesunięcia w czasie względem siebie powodowały, że efektywność handlu mierzona wskaźnikiem terms of trade [Budnikowski 2002] określającym warunki i korzyści prowadzonej wymiany handlowej ulegała w latach bardzo dużym zmianom. Relacje cen nawozów mineralnych eksportowanych do cen płaconych w imporcie wykazywały cykliczne zmiany. Względnie korzystny wskaźnik siły nabywczej eksportu względem importu (ceny w eksporcie rosły szybciej niż 1,2 1,1 1,0 0,9 0, Ryunek 2. Wskaźnik terms of trade (rok poprzedni=1) Figure 2. Terms of trade index (previous year = 1) Źródło: jak w tab. 5 Source: see tab. 5 ceny importowe) wystąpił w latach oraz w 2006 i 2010 r. Natomiast wyjątkowo niekorzystna sytuacja w tym zakresie wystąpiła w 2002, 2005 i w 2009 r.

5 472 Arkadiusz Zalewski Struktura towarowa handlu zagranicznego W przeliczeniu na czysty składnik główną rolę w eksporcie nawozów mineralnych odgrywają nawozy azotowe. Ich udział w wolumenie eksportu wzrósł z 65% w latach do 81% w latach Udział nawozów fosforowych zmalał w tym czasie z 22 do 11%, a potasowych z 13 do 8%. W imporcie (w przeliczeniu na czysty składnik) dominują nawozy potasowe, jednak ich udział w badanym okresie zmniejszał się. W latach stanowiły one blisko 67% wolumenu importu, a w latach %. Jednocześnie w badanym okresie zwiększył się udział nawozów azotowych w wolumenie importu z 25 do ponad 36%. Udział nawozów fosforowych ukształtował się w badanym okresie na poziomie około 7%. Znaczącą rolę w wymianie handlowej nawozami mineralnymi odgrywają nawozy wieloskładnikowe, zawierające przynajmniej dwa główne składniki mineralne spośród azotu, fosforu i potasu. Struktura wartościowa handlu zagranicznego nawozami mineralnymi, w której wyodrębnione są również nawozy wieloskładnikowe różni się od struktury handlu w przeliczeniu na czysty składnik. Główną rolę w wartości eksportu nawozów mineralnych odgrywają nawozy azotowe oraz wieloskładnikowe, które stanowiły w latach odpowiednio: 61 i 35% wartości eksportu. Eksport jednoskładnikowych nawozów fosforowych i potasowych jest natomiast marginalny. W imporcie w ujęciu wartościowym dominują nawozy potasowe (49%), dużą rolę odgrywają również nawozy azotowe (27%) oraz wieloskładnikowe (23%). Import jednoskładnikowych nawozów fosforowych nie przekracza 1%. Tabela 6. Struktura wolumenu handlu zagranicznego nawozami mineralnymi w przeliczeniu na czysty składnik Table 6. The structure of foreign trade volume of mineral fertilizers in terms of pure ingredient Struktura handlu zagranicznego [%]/The structure of foreign trade eksport import Azotowe/Nitrogen fertilizers 65,2 68,6 80,7 25,2 26,6 36,4 Fosforowe/Phosphoric fertilizers 21,9 19,9 11,2 7,4 7,0 7,0 Potasowe/Potassium fertilizers 12,9 11,6 8,1 67,4 66,4 56,7 łącznie z nawozami wieloskładnikowymi/with compound fertilizers Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Source: own study based on data GUS Tabela 7. Struktura wartościowa handlu zagranicznego nawozami mineralnymi Table 7. The structure of foreign trade valuable mineral fertilizers Struktura handlu zagranicznego [%]/The structure of foreign trade eksport import Azotowe/Nitrogen fertilizers 65,4 63,4 61,3 24,8 31,8 27,3 Fosforowe/Phosphoric fertilizers 0,9 1,5 2,3 0,1 0,4 0,7 Potasowe/Potassium fertilizers 0,1 0,1 1,0 47,0 46,9 48,8 Wieloskładnikowe/Compound fertilizers 33,7 34,9 35,4 28,1 20,9 23,2 wyłącznie nawozy jednoskładnikowe/only compound fertilizers Struktura geograficzna handlu zagranicznego Zmieniające się warunki wymiany handlowej w niewielkim stopniu wpłynęły na strukturę geograficzną handlu zagranicznego nawozami mineralnymi. Zniesienie barier celnych wewnątrz wspólnoty spowodowało wzrost wartości eksportu do UE z 74% w latach do 79% w latach , natomiast importu z 36 do 40%. Nawozy mineralne eksportujemy obecnie głównie do krajów UE, takich jak: Niemcy, Francja, Czechy, Dania i Belgia, a także do Brazylii. Natomiast w imporcie dominują już od wielu lat cztery kraje, tj: Rosja, Białoruś, Niemcy i Litwa. Po akcesji do UE zaczęły obowiązywać w Polsce cła antydumpingowe na wybrane nawozy m.in. z: Rosji, Białorusi i Ukrainy. Spowodowało to nieznaczny spadek importu nawozów z tych krajów w latach W latach zostało uchylone cło antydumpingowe na mocznik pochodzący m.in. z Białorusi, Ukrainy oraz z Rosji, a następstwem tego był wzrost importu tego nawozu w latach kolejnych [CAAC 2011].

6 Polski handel zagraniczny nawozami mineralnymi w latach Zarówno w eksporcie, jak i w imporcie łączny udział pięciu najważniejszych partnerów handlowych systematycznie się zmniejsza. Podsumowanie Polska jest samowystarczalna w produkcji nawozów azotowych i fosforowych, importuje natomiast w dużych ilościach nawozy potasowe. Postępująca liberalizacja spowodowała wzrost wymiany handlowej nawozami mineralnymi w badanym okresie, zwłaszcza nawozami azotowymi. Akcesja Polski do UE wpłynęła na poprawę obrotów handlowych nawozami mineralnymi jednak nie spowodowała znaczących zmian struktury towarowej i kierunków wymiany handlowej. Najwięcej eksportujemy nawozów azotowych a importujemy nawozów potasowych. Nawozy mineralne eksportujemy przede wszystkim do Niemiec, a importujemy głównie z Rosji i Białorusi. Tabela 8. Koncentracja handlu zagranicznego nawozami mineralnymi Table 8. Concentration of foreign trade with mineral fertilizers Struktura handlu nawozami [%]/ The structure of trade in fertilizers [%] Exsport Niemcy/DE 28,6 Niemcy/DE 25,2 Niemcy/DE 26,2 USA 12,0 Francja/FR 12,1 Czechy/CZ 9,7 Francja/FR 9,0 Brazylia/BR 10,1 Brazylia/BR 9,4 Brazylia/BR 8,0 Dania/DK 7,6 Francja/FR 8,3 W. Brytania/GB 7,2 Belgia/BE 6,9 Dania/DK 6,8 Pozostałe/ Other 35,2 pozostałe/ 38,1 pozostałe/ 39,6 Import Białoruś/BY 33,1 Rosja/RU 25,7 Rosja/RU 27,5 Rosja/RU 22,5 Białoruś/BY 23,4 Białoruś/BY 26,0 Niemcy/DE 14,1 Niemcy/DE 20,2 Niemcy/DE 15,7 Litwa/LT 12,3 Litwa/LT 13,7 Litwa/LT 8,7 Ukraina/UA 5,1 Czechy/CZ 2,6 Czechy/CZ 2,9 Pozostałe/ Other 12,9 pozostałe/ 14,4 pozostałe/ 19,3 Literatura Budnikowski A. 2002: Międzynarodowe stosunki gospodarcze. PWN, Warszawa. CAAC 2011: Dane Centrum Analitycznego Administracji Celnej z 2011 r. Gospodarka -2010: Gospodarka Materiałowa GUS, Warszawa. Igras J. 2006: Potencjał polskiego przemysłu nawozowego na tle Unii Europejskiej. [W:] Zasady wprowadzania nawozów do obrotu. IUNG, Puławy. Komisja 2011: Strony internetowe Komisji Europejskiej. [ Taryfa 2002: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie ustanowienia Taryfy celnej. (Dz.U. z dnia 23 grudnia 2002 r.). Taryfa 2010: Rozporządzenie Komisji (WE) NR 948/2009 z dnia 30 września 2009 r. zmieniające załącznik I do rozporządzenia Rady (EWG) nr 2658/87 w sprawie nomenklatury taryfowej i statystycznej oraz w sprawie Wspólnej Taryfy Celnej. Summary Analysis of the Polish foreign trade with mineral fertilizers in the years Describes the changes to conditions of foreign trade in the period considered. An analysis of the balance of the market, broken down by main groups of mineral fertilizers. Presented commodity and geographical structure of foreign trade. Adres do korespondencji: mgr inż. Arkadiusz Zalewski Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy Zakład Badań Rynkowych ul. Świętokrzyska Warszawa tel. (22) azalewski@ierigz.waw.pl