Ślady i tropy. A potem śnieg przyprószy zające, sarny i ptaki napełni las śladami sennymi marzeniami

Transkrypt

1 A potem śnieg przyprószy zające, sarny i ptaki napełni las śladami sennymi marzeniami Jan Leończuk, Gdy las jeszcze śpiewa Cele ogólne: 1. Ugruntowanie wiedzy o śladach i tropach. 2. Rozwijanie pasji samodzielnego poznawania zjawisk przyrodniczych. Cele szczegółowe: Uczestnik: posiądzie umiejętność samodzielnego prowadzenia obserwacji; nauczy się rozpoznawania gatunków zwierząt na podstawie schematów, tropów i śladów. Środki: Fragment filmu Zdeno Vlacha Wśród piarżysk, hal i turni, fragment filmu Helmuta Pechlanera Auf der Fährte des Bären o niedźwiedzicy w gawrze, schematy tropów, piaskownica i odlewy do odbijania tropów, karty pracy. Metody: Podające, praktyczne, problemowe i waloryzacyjne. Forma pracy: Grupowa i indywidualna. 42

2 Przebieg zajęć: 1. W ramach wstępu do zajęć prezentacja fragmentu filmów o zwierzętach zimą Wśród piarżysk, hal i turn oraz Auf der Fährte des Bären. 2. Dyskusja z uczestnikami zajęć : co robią zwierzęta zimą? Czy można (i czy jest taka konieczność) im pomóc? Jak wygląda pomoc zwierzętom na terenach parków narodowych? Po dyskusji dzieci wypełniają pierwsze zadanie z karty pracy. 3. Prelekcja dla uczestników zajęć na temat: Czym się różni trop od śladu; jakich tropów czy śladów możemy się spodziewać w Ogrodzie?. Dzieci poznają schematy tropów kilku często spotykanych gatunków zwierząt. 4 a. Wariant zimowy Zabawa: Wędrówka tropem basiora i wadery Spacer dzieci w grupach kilkuosobowych dokładnie po tropach. Dorosła osoba ustawia przy ścieżce znak tropów wilka (symbol zabawy), wybiera trasę i pierwsza zakłada trop. Dzieci idą jak wilki dokładnie po tropach prowadzącej osoby. Osoba prowadząca może dodatkowo odbijać na śniegu tropy innych zwierząt, z którymi mają do czynienia wilki. Zadaniem dzieci jest uważna obserwacja otoczenia, wyszukiwanie tropów i śladów oraz ich identyfikacja i dokumentacja w postaci rysunku. W ramach podsumowania zabawy uczestnicy zajęć ustalają, jakie gatunki zwierząt żyją w Ogrodzie. 4 b. Wariant letni Spacer dzieci po Ogrodzie z poszukiwaniem tropów i śladów. Dzieci z opiekunem wcielają się w rolę watahy wilków i poszukują tropów i śladów mieszkańców Ogrodu. Po dojściu do piaskownicy samodzielnie odciskają tropy zwierząt, wykorzystując gipsowe odlewy nóg zwierzęcych. 5. Zabawa Kicamy i sznurujemy Uczestnicy zajęć uczą się poruszania w sposób chrakterystyczny dla różnych gatunków zwierząt: 43

3 gryzonie poruszają się skokami, wyrzucając tylne kończyny przed przednie; kuna skacze, odciskając tylne łapy w odciskach łap przednich; wilk sznuruje, układając tropy w jednej linii; niedźwiedź podnosi równocześnie przednią i tylną łapę z tej samej strony ciała (inochód). Po zabawie dzieci zastanawiają się, do czego są przydatne różne sposoby poruszania i czym różnią się od sposobu poruszania człowieka. 6. W ramach podsumowania zajęć uczestnicy porównują wyniki obserwacji wszystkich grup. Zaznaczają w karcie pracy te zwierzęta, które widziały lub których tropy i ślady znalazły. Informacje dla nauczycieli: Co robią zwierzęta zimą? Zima to trudny okres dla wielu gatunków zwierząt. Panują niskie temperatury, bo słońce słabiej i krócej ogrzewa ziemię. Utrudnione jest zdobywanie pokarmu, gdyż duża część roślin wycofała się do korzeni, bulw, cebulek i nasion, przezornie ukrytych przed zwierzętami w zamarzniętej glebie. Ziemię często pokrywa śnieg utrudniając dostęp do pożywienia i poruszanie się oraz powodujący kłopoty z ukryciem się. Jak przetrwać? Jak żyć? Na te pytania wiele gatunków zwierząt odpowiedziało w rozmaity sposób, wypracowując rozmaite strategie przetrwania: Uciec przed trudnymi warunkami. Gatunki, które mogą łatwo się przemieszczać na duże odległości, wykorzystują tę umiejętność do tego, aby przenieść się w okolice, gdzie nie ma kłopotów związanych z zimą. Celują w tym ptaki odlatujące do ciepłych krajów. Takie ciepłe kraje to dla jednych gatunków Afryka (bociany), a dla innych miasta lub zabudowania (sikorka bogatka). Dla gatunków żyjących na dalekiej północy, są nimi nasze okolice (gile, gawrony). Przespać zimę. Trudny okres można po prostu przespać. Do tego potrzebne jest stosowne ukrycie, aby nie zostać zjedzonym przez tych, którzy nie śpią, oraz zapas energii do przetrwania zimy bądź w postaci 44

4 tłuszczu w organizmie, bądź w postaci pełnej spiżarni. Sen zimowy może być głęboki, połączony z obniżeniem temperatury i spowolnieniem wszelkich funkcji życiowych, czyli hibernacja (świstak, borsuk, nietoperze, jeże, płazy i gady), lub płytki, podczas którego zwierzę budzi się co jakiś czas, a nawet rodzi młode (niedźwiedź). Rozmaite są kryjówki zimowe. Świstaki kopią głębokie nory, gdzie komory będące sypialniami wyścielają specjalnie suszonym w tym celu sianem, niedźwiedzie budują gawry pod wykrotami lub w jaskiniach. Nietoperze szukają takich korytarzy w jaskiniach, gdzie temperatura panująca zimą nie pozwoli im zamarznąć. Żaby zakopują się w mule lub chowają w wodzie pod kamieniami. Jeże kryją się pod gruba warstwą liści. Przetrwać zimę aktywnie. Zimę można przetrwać aktywnie, pod warunkiem że ma się na to wystarczająco dużo siły i dostęp do pożywienia. Co więcej, zima to dla niektórych gatunków czas na gody, a to wymaga naprawdę dużo energii. Aby ją zachować, należy się ciepło 45

5 ubrać zwierzęta zmieniają swoją suknię (sierść) na zimową, o dłuższej i bardziej puszystej sierści, i przed zimą muszą solidnie przytyć, aby mieć z czego chudnąć, oraz aby warstwa tłuszczu dodatkowo chroniła przed chłodem. Należy oszczędzać energię i jeśli się da, odpoczywać w ukryciu. Warto też zimę spędzać w liczniejszym towarzystwie, łącząc się w rudle, chmary, kierdle czy watahy. Tak robią jelenie, sarny, kozice, dziki, wilki. Zwierzęta mające gody odbywają je bądź na początku zimy (kozice), bądź w pełni zimy (wydry). Oczywiście przy każdej nadarzającej się okazji korzystają z dostępu do pożywienia. Czasami kłopoty jednego gatunku są szansa dla innego. Kiedy głębokie śniegi zasypią lasy reglowe, wilki mają kłopot z przemieszczaniem się i głodują. Ich naturalny pokarm jelenie łatwiej poruszają się w takich warunkach i spokojnie obgryzają gałązki i korę z drzew. Kiedy jednak po odwilży ponownie nadejdzie mróz i na powierzchni śniegu powstanie lodowa skorupa, jelenie mają problem, bo łamiący się lód rani ich nogi, uniemożliwiając przemieszczanie się, wilki natomiast idą z łatwością po powierzchni, dopędzając jelenie, i korzystają z dostępu do pożywienia Warto przygotować sobie zapasy na zimę. Myszy, sójki i wiele innych gatunków szykują na zimę pełne spiżarnie. Wiewiórki nie tylko zbierają w tym celu orzechy i inne nasiona, ale nawet suszą grzyby. Krety gromadzą w specjalnych komorach sparaliżowane ugryzieniem, lecz żywe (aby się nie psuły) dżdżownice. Zimą warto być niewidocznym. Niektóre gatunki zmieniają wówczas kolor swojego futra na biały, aby nie być widocznym przez potencjalnych wrogów tak robią na przykład gronostaje. Ryby nie muszą się obawiać śniegu, zaś pokrywa lodowa bywa dla nich ochroną przed wrogami. Pstrągi potokowe odbywają tarło jesienią. Zakopana w żwirze ikra inkubuje się przez całą zimę, a na wiosnę wylegają z niej młode rybki. Dorosłe pstrągi odpoczywają po tarle w miejscach głębszych, o wolniejszym przepływie wody, aby nie tracić bez potrzeby energii. Przetrwać jako larwa lub jajo. Dla wielu gatunków owadów sposobem przetrwania jest zimowanie w postaci larwalnej. Wiosną larwa 46

6 przeobraża się i dorosły owad podejmuje trud przedłużenia gatunku. Tak zimę spędzają owady wodne: chruściki, jętki i widelnice. Najmłodsze pokolenie pstrągów spędza zimę jako inkubująca się ikra. Skrzelopływka bagienna (skorupiak żyjący kiedyś w Dwoistym Stawie Gąsienicowym) składała w jesieni jajeczka i ginęła, jej sposobem na przetrwanie było przeczekanie zimy jako przemarzające jajeczka. Jak pomagać zwierzętom i czy należy to robić w parku narodowym? Dla większości z nas obowiązek pomocy dzikim zwierzętom jest sprawą oczywistą i wypływa z odpowiedzialności rodzaju ludzkiego wobec naszych braci mniejszych. Kiedy jednak zaczniemy zastanawiać się głębiej i analizować problem, to okaże się, że nie wszystkie zwierzęta są naszymi sprzymierzeńcami i zasługują na pomoc. Komary wszczepiają w naszą krew malarię, mucha tse-tse śpiączkę, wściekłe lisy zarażają nas tą straszną chorobą, gryzonie pożerają nasze zapasy żywności, szarańcza niszczy zbiory Ale z drugiej strony zwierzęta są przecież pożyteczne: ptaki chronią nas przed dokuczliwymi owadami; koty, lisy czy łasice przed plagą gryzoni; psy pilnują naszego dobytku i tropią przestępców. Pomagamy jednym zwierzętom, ale tym samym przeszkadzamy innym. Masowe szczepienia lisów na wściekliznę chronią nas przed jej skutkami, ale równocześnie prowadzą do niekontrolowanego wzrostu ich liczebności, to z kolei zagraża gniazdującym na ziemi kurakom leśnym. Czy pomagać zwierzętom, a jeśli tak, to którym, jak i gdzie? Najlepszą formą pomocy dzikim zwierzętom jest pozostawienie ich w spokoju. Istniejące w przyrodzie mechanizmy regulujące wzajemne oddziaływanie jej poszczególnych komponentów powodują, że jeśli naturze się nie przeszkadza, to ona sobie znakomicie poradzi. Świadczą o tym sytuacje, które zachodzą tam, gdzie człowiek z rozmaitych powodów ograniczył swoją obecność, np. w parkach narodowych i rezerwatach. W parkach narodowych chronimy przyrodę w sposób aktywny i pasywny. W strefie ochrony ścisłej tylko obserwujemy to, co się w przyrodzie dzieje, chronimy zachodzące tam procesy, nie zaś w sposób wybiórczy poszczególne składniki systemu. W takich miejscach nie pomagamy pojedyńczym zwierzętom, bo 47

7 taka pomoc zaburzyłaby naturalną równowagę wytworzoną przez przyrodę, a więc w rezultacie takie działania przyniosłyby przyrodzie szkodę. W strefie ochrony czynnej (aktywnej) stosowane są rozmaite zabiegi ochronne, więc czasami pomaga się zwierzętom. Chroni się na przykład gatunki, których istnienie jest zagrożone, ale zawsze mamy na uwadze to, aby nie naruszyć naturalnej równowagi. Jeśli zaczniemy intensywnie dokarmiać jelenie w imię ich dobra, to one rozmnożą się do takiej liczby, że zaczną zagrażać istnieniu lasu, w którym żyją, zgryzając sadzonki i pałując młodniki. Jeśli zaczniemy dokarmiać wilki, to też rozmnożą się w takim stopniu, że pożrą wszystko, co da się pożreć. Poza parkami narodowymi zwierzętami opiekują się m.in. myśliwi, ale oni kontrolują liczebność zwierząt, które dokarmiają. Dożywiamy ptaki w karmnikach na naszych oknach. Jest to najlepsza forma pomocy dla tych ptaków. Nie narusza w znaczący sposób panującej w środwisku równowagi, ponieważ przyroda ma wiele sposobów, aby wyregulować ich liczebność. Rozumne dokarmianie (w odpowiednich karmnikach, właściwą karmą) pozwala nam na dokonywanie ciekawych obserwacji przyrodniczych z okien naszych mieszkań oraz na kształtowanie pozytywnego stosunku do przyrody wśród dzieci i młodzieży zaangażowanej w to dożywianie. Słowniczek wybranych pojęć: trop odbicie stopy zwierzęcia na śniegu, ziemi lub błocie ślad pozostawione odchody, wypluwki, podrapane drzewa, obgryzione szyszki, itp. basior dojrzały wilk, samiec wadera samica wilka byk samiec jelenia, żubra, łosia, daniela łania samica jelenia i daniela cielę młode jelenia, daniela, żubra spałowanie (spała) uszkodzenie pnia drzewa przez zwierzęta kopytne kłus sposób poruszania się zwierząt polegający na tym, że dwie przeciwległe kończyny jednocześnie odbijają się od ziemi; chód dwutaktowy stęp najwolniejszy chód konia lub innego zwierzęcia, zawsze jest kontakt nóg z podłożem galop chód trzytaktowy, skaczący 48

8 inochód naturalny sposób poruszania się niektórych ssaków kopytnych i psowatych polegający na unoszeniu jednocześnie obu kończyn z jednej strony ciała; słychać dwa takty Literatura: Jan Leończuk, Jan Andrzej Leończuk, Antoni Łukasz Leończuk, Gdy las jeszcze śpiewa, Ekonomia i Środowisko, Białystok Krystyna Popko-Tomasiewicz, Mariola Stefanik, Poznajemy tropy i ślady zwierząt. Zeszyt do ćwiczeń dla nauczycieli nauczania zintegrowanego uczestniczących w programie edukacji środowiskowej Czym skorupka za młodu nasiąknie czyli jak pokochać przyrodę, żeby ona pokochała nas, Gorczański Park Narodowy

9 Co to za zwierzę? Pies Pies Kot

10 Co to za zwierzę? Wilk Lis

11 Co to za zwierzę? Jeleń Sarna

12 Co to za zwierzę? Niedzwiedź Świstak

13 Co to za zwierzę? Kozica Mysz

14 Co to za zwierzę? Wiewiórka Łasica

15 Co to za zwierzę? Gronostaj Kuna Wydra

16 Jakie zwierzęta zostawiły takie ślady? Ślady społowania przez jelenia Ślady niedźwiedzia na pniu Odchody lisa Odchody wilka Odchody wydry

17 Zaznacz zwierzęta, które lub których tropy i ślady zobaczyłeś w ogrodzie

18 Co robią zwierzęta zimą? Do tekstu w tabeli dopasuj właściwe zwierzę i wpisz jego numer: świstaki (1), niedźwiedzie (2), wydry (3), jelenie (4), wilki (5), kozice (6), korniki (7), nietoperze (8), zimorodki (9), pluszcze (10), krzyżodzioby świerkowe (11), pliszka górska (12). Opisy Przylatują zimą, bo tu są dla nich ciepłe kraje. Mogą wyprowadzić lęgi nawet w styczniu, ponieważ mają dużo pożywienia szyszki świerka pełne są nasion. Odlatuje na zimę do ciepłych krajów, gdzie ogonkiem kiwa. Nurkują w poszukiwaniu larw owadów nawet pod lodem, w czym pomaga im natłuszczenie upierzenia. Na tle śniegu ich metalicznie, niebieskawe upierzenie jest dobrze widoczne, dlatego mówi się, że zima je rodzi. Zimują pod korą drzew lub w ściółce pod drzewami jako jajo, larwy lub postacie dorosłe. Hibernują, wisząc na stropach jaskiń. Samice są w ciąży, wykopują pożywienie spod śniegu i lodu, mają czarną suknię, czasami schodzą nawet w rejon górnej granicy lasu. Gromadzą się w stada (watahy) i wspólnie polują na jeleniowate i inne zwierzęta. Prowadzą aktywne życie, mają gody w środku zimy, polują na ryby i hibernujące pod kamieniami płazy. Drzemią w gawrze, budząc się podczas odwilży lub kiedy są niepokojone, samice rodzą młode. Śpią (hibernują) w wykopanych przez siebie norach, na ususzonym wcześniej sianie. Samice są w ciąży, unikają wilków, szukają pożywienia i spokoju, ogryzają gałązki drzew i krzewów. (numer)