STATYSTYCZNY OBRAZ UNII EUROPEJSKIEJ. Kraje o najwyższej pozycji w światowych łańcuchach wartości dodanej Wojciech Mroczek 3

Transkrypt

1 Kolegium redakcyjne: Ewa Kaliszuk (redaktor naczelna) Łukasz Ambroziak Marzenna B³aszczuk-Zawi³a Stanis³aw Kasperec Stefan Kaszczak Wojciech Mroczek Agata Wancio Publikacja recenzowana Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Al. Jerozolimskie Warszawa tel.: , wew dział sprzeda y wew redakcja fax: ibrkk@ibrkk.pl INSTYTUT BADAŃ RYNKU, KONSUMPCJI I KONIUNKTUR UNIA EUROPEJSKA.pl DWUMIESIĘCZNIK Nr 6 (229) listopad/grudzień 2014 Cena: 37 z³ Warunki prenumeraty dwumiesięcznika Unia Europejska.pl w 2015 roku: Cena prenumeraty rocznej: 210 z³ Zamówienia wraz z kopią dowodu wpłaty prosimy kierować na adres Instytutu Numer konta w BGK: (z zaznaczeniem "Prenumerata - UE.pl") Copyright by Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Nakład: 300 egz. Wersja papierowa jest pierwotną. Druk: Agencja Wydawnicza MakPrint STATYSTYCZNY OBRAZ UNII EUROPEJSKIEJ Kraje o najwyższej pozycji w światowych łańcuchach wartości dodanej Wojciech Mroczek 3 DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ Zmiany w handlu zagranicznym Polski w kategoriach wartości dodanej Łukasz Ambroziak, Krzysztof Marczewski 6 Budowa polskiej gospodarki internetowej w warunkach członkostwa w Unii Europejskiej Sylwia Talar 18 Europejski system walidacji uczenia się pozaformalnego i nieformalnego mechanizm tworzenia kapitału ludzkiego czy biurokratycznego? Paweł Drobny 25 WSPÓLNA POLITYKA HANDLOWA Kompleksowa umowa o współpracy gospodarczej i handlowej nowy wymiar relacji Unii Europejskiej z Kanadą Grzegorz Mazur 31 WAŻNE DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH Co nowego w prawie Unii i dokumentach KE? 42 Co nowego w prawie polskim? 47 STRESZCZENIA ARTYKUŁÓW W JĘZYKU POLSKIM I ANGIELSKIM SPIS ARTYKUŁÓW OPUBLIKOWANYCH W "UNIA EUROPEJSKA.PL" W 2014 R. WYKAZ RECENZENTÓW W LATACH

2 INSTITUTE FOR MARKET, CONSUMPTION AND BUSINESS CYCLES RESEARCH UNIA EUROPEJSKA.pl BIMONTHLY Rada Programowa: Dr Magnus Feldmann, University of Bristol Prof. dr hab. Leszek Jasiński, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk No. 6 (229) November/December 2014 Dr Urszula Kłosiewicz-Górecka, prof. Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Dr hab. Kazimierz Kłosiński, prof. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Prof. dr hab. Juliusz Kotyński, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Prof. dr hab. Ewa Latoszek, Szkoła Główna Handlowa Dr Ewa Synowiec, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce CONTENTS A STATISTICAL PICTURE OF THE EUROPEAN UNION Countries with the Highest Position in the Global Value Added Chains Wojciech Mroczek 3 TEN YEARS OF POLAND IN THE EUROPEAN UNION Changes in the Polish Foreign Trade in Terms of Value Added Łukasz Ambroziak, Krzysztof Marczewski 6 The Creation of the Poland s Internet Economy during the EU Membership Sylwia Talar 18 European System of Validation of Non-Formal and Informal Learning a Mechanism of the Creation of Human Capital or Bureaucratic Capital? Paweł Drobny 25 COMMON COMMERCIAL POLICY Comprehensive Trade and Economic Agreement a New Dimension of the European Union s Relations with Canada Grzegorz Mazur 31 IMPORTANT FOR ECONOMIC OPERATORS The European Law and EC s Documents 42 Polish Law 47 SUMMARIES OF ARTICLES IN POLISH AND ENGLISH INDEX OF ARTICLES PUBLISHED IN 2014 REVIEWERS IN Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

3 STATYSTYCZNY OBRAZ UNII EUROPEJSKIEJ KRAJE O NAJWYŻSZEJ POZYCJI W ŚWIATOWYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI DODANEJ Wojciech Mroczek* Charakterystyczną cechą współczesnego handlu międzynarodowego jest wysoki udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie poszczególnych krajów. Na podstawie danych OECD i WTO Trade in Value Added (TiVA) można oszacować, że zagraniczna wartość dodana w 2009 r. stanowiła 27% światowego eksportu towarów (wobec 22% w 1995 r.) 1. W praktyce oznacza to, że do powstania finalnego produktu przyczynia się coraz więcej fabryk zlokalizowanych w różnych krajach. W efekcie coraz mniej jest takich towarów, które od początku do końca powstają w jednym kraju i których pochodzenie możemy przypisać tylko temu jednemu krajowi. Zagraniczna wartość dodana zwiększa się nie tylko w produkcji i eksporcie dóbr najbardziej złożonych, o wysokim stopniu przetworzenia (np. wyroby przemysłów elektronicznego i motoryzacyjnego), ale w coraz większym stopniu także w eksporcie produktów mniej przetworzonych (np. produktów spożywczych, wyrobów z drewna) czy nawet surowców. Wzrost zagranicznej wartości dodanej w handlu, który jest efektem coraz szybszego rozwoju międzynarodowych sieci dostaw (Global Supply Chains - GSC), powoduje dodatkowo zwiększenie współzależności między poszczególnymi gospodarkami. Procesy produkcyjne w ramach międzynarodowych sieci dostaw nie są rozłożone jednakowo. Jedne kraje w większym stopniu specjalizują się w kreowaniu usług wykorzystywanych przez ich odbiorców w eksporcie (przede wszystkim kraje rozwinięte), inne natomiast bardziej specjalizują się w produkcji dóbr pośrednich, stanowiących wkład do produkcji dóbr finalnych (kraje rozwijające się). W skali gospodarki światowej 63% zagranicznej wartości dodanej stanowią produkty pośrednie, a 37% usługi pośrednie. W latach nastąpił wyraźny wzrost znaczenia usług. Wzrost ten był jednak mniejszy niż można byłoby oczekiwać, prawdopodobnie ze względu na jednoczesny wzrost cen surowców, który powodował wzrost zagranicznej wartości dodanej w towarach. Obserwując znaczenie usług w tworzeniu wartości dodanej (WD) towarów, zwłaszcza na przykładzie tych, które są eksportowane, można zauważyć z jednej strony wzrost znaczenia usług w tworzeniu WD towarów, z drugiej natomiast powiększającą się skalę rozdzielenia lokalizacji tworzenia WD w usługach od WD w przemyśle w poszczególnych produktach. Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014 Struktura tworzenia wartości dodanej w poszczególnych krajach może wskazywać (w pewnym uproszczeniu), jakie miejsce w hierarchii międzynarodowych sieci dostaw zajmują poszczególne kraje. Jednocześnie można zauważyć, że w praktyce trudno byłoby znaleźć przykład gospodarki, która byłaby wyłącznie zleceniodawcą albo zleceniobiorcą procesów produkcyjnych w ramach GSC. Jednak najczęściej jedna z tych form ma większe znaczenie. Według często przywoływanej w literaturze koncepcji funkcjonowania łańcuchów wartości dodanej tzw. krzywej uśmiechu 2, najwięcej korzyści z handlu realizowanego w ramach sieci dostaw odnoszą kraje o największym wkładzie usług. Natomiast zadania związane z przetwórstwem przemysłowym, traktowane jako mniej zyskowne, przenoszone są często z krajów rozwiniętych do rozwijających się 3. Dysproporcja korzyści pomiędzy wkładem wartości dodanej w usługach i w przemyśle powiększa się sukcesywnie. Na podstawie analizy struktury wartości dodanej w handlu międzynarodowym można przyjąć z pewnym uproszczeniem, że na początku międzynarodowych procesów produkcji znajdują się te kraje, które eksportują krajową wartość dodaną (KWD) wytworzoną w usługach do innych krajów, które następnie wykorzystują ją w swoim eksporcie towarów. Przyjmując to założenie można również zidentyfikować najważniejsze kierunki takich powiązań zarówno w ujęciu geograficznym, jak i branżowym. Według TiVA zagraniczna wartość dodana (ZWD) wytworzona w usługach w 2009 r. stanowiła 10% światowego eksportu towarów brutto. Warto zaznaczyć, że była to w latach najszybciej rosnąca część handlu światowego 4, która jednocześnie nie znalazła odzwierciedlenia w żadnej kategorii statystycznej w tzw. tradycyjnych statystykach handlu zagranicznego (handlu brutto). Zdecydowanie największym eksporterem usług, które tworzą WD w eksporcie towarów innych krajów, są Stany Zjednoczone. W 2009 r. na USA przypadało 15% światowego eksportu usług stanowiących wkład do eksportu towarów innych krajów. Drugim największym eksporterem usług wykorzystywanych następnie w eksporcie towarów są Niemcy (w 2009 r. 10%), a trzecim Japonia (7%). Ważną rolę w eksporcie usług tworzących WD w eksporcie towarów innych krajów odgrywają także Francja i Wielka Brytania (w obu przypadkach po 5%) oraz Włochy (4%). Łącznie na sześć wymienionych gospodarek przypadało w 2009 r. 46% światowego eksportu WD wytworzonej w usługach i wykorzystywanej w eksporcie towarów innych krajów. Ten wysoki poziom koncentracji eksportu usług tworzących ZWD w produkcji towarów jest w znacznym stopniu skutkiem tego, że 3

4 4 Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

5 największe gospodarki rozwinięte są jednocześnie głównymi ośrodkami funkcjonowania (centrami) międzynarodowych korporacji. Największą część WD usług będących wkładem do eksportu stanowią tzw. usługi biznesowe. Do tej kategorii zalicza się usługi świadczone w ramach wolnych zawodów, naukowe i techniczne, a więc usługi będące nośnikiem działań związanych z sektorem badań i rozwoju. Usługi biznesowe mają zatem największy wpływ na kształtowanie oferty produkowanych i eksportowanych towarów, podczas gdy pozostałe kategorie usług w dużej mierze pełnią jedynie rolę wspomagającą funkcjonowanie GSC (np. usługi finansowe, transportowe, handel i magazynowanie) 5. W 2009 r. usługi biznesowe stanowiły 43% wkładu zagranicznej wartości dodanej pochodzącej z wyżej wymienionych gospodarek do eksportu towarów innych krajów. W zakresie usług biznesowych pozycja sześciu największych gospodarek rozwiniętych jest jeszcze silniejsza. Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia, Francja, Wielka Brytania i Włochy obejmują łącznie 56% światowego eksportu usług biznesowych, stanowiących wkład do produkcji i eksportu towarów. Na USA przypadało 20% światowego eksportu, co stawia ich gospodarkę na pozycji absolutnego lidera jako kreatora międzynarodowych sieci produkcji. Jedynie w Japonii znaczenie usług biznesowych jest zauważalnie mniejsze w porównaniu z pozostałymi omawianymi gospodarkami. Może to prawdopodobnie oznaczać, że w przypadku tego kraju offshoring dotyczył nie tylko produkcji towarów, ale także i usług. Warto zauważyć, że według tradycyjnych statystyk handlu międzynarodowego udział tych sześciu krajów (największych gospodarek rozwiniętych) w światowym eksporcie w latach zmniejszył się z 45% do 32%, a w 2013 r. do 29%. Wynika to m.in. z faktu, że cała wartość dodana, która stanowi wkład do produkcji i eksportu w innych krajach, według tradycyjnych statystyk zaliczana jest do eksportu tych krajów, gdzie realizowana jest faza produkcji (a więc np. do eksportu Chin czy krajów Europy Środkowo-Wschodniej). Nie odzwierciedla to zatem rzeczywistych zależności i procesów zachodzących w handlu międzynarodowym. Sektor usług w największych gospodarkach rozwiniętych kreuje przede wszystkim wartość dodaną w krajowym eksporcie towarów. We Włoszech 74% krajowej wartości dodanej kreowanej w usługach na potrzeby przemysłu wykorzystywane było w krajowej produkcji i eksporcie (natomiast 26% stanowiło wartość dodaną w eksporcie innych krajów). W Niemczech krajowe fabryki wykorzystywały 70% WD wytworzonej w usługach, a we Francji 68%. Stosunkowo mniej wartości dodanej wykorzystywano w krajowym przemyśle w USA (59%) i Wielkiej Brytanii (56%). Duża część eksportu WD powstająca w usługach i tworząca WD eksportowanych towarów w innych krajach trafia do krajów rozwiniętych. Ogólnie rzecz biorąc, eksport krajów rozwiniętych charakteryzuje wyższy Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014 udział wartość dodanej pochodzącej z usług niż można to zaobserwować w krajach rozwijających się. W 2009 r. w przypadku Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii ponad 70% KWD wytworzonej w usługach i wykorzystywanej w eksporcie innych krajów przypadało właśnie na kraje rozwinięte. Nieco mniejszy był ten udział w Niemczech (66%), prawdopodobnie ze względu na większe znaczenie zadań zlecanych w ramach GSC nowym państwom członkowskim UE. W USA 53% tej kategorii eksportu trafiało do krajów rozwiniętych. Natomiast w Japonii proporcje te były odwrócone 72% eksportu usług trafiało do sektora eksportowego krajów rozwijających się. Wydaje się, że jest to wynikiem dwóch czynników lokalizacji Japonii, w sąsiedztwie której nie ma innych dużych gospodarek rozwiniętych, oraz tworzenia centrów usług obsługujących japońskie fabryki w Ameryce Północnej i w Europie. Głównym kierunkiem eksportu tego rodzaju usług z Japonii i Stanów Zjednoczonych były Chiny, natomiast z krajów europejskich Niemcy. Z kolei głównym kierunkiem niemieckiego eksportu była Francja (w Niemczech struktura eksportu WD wytworzonej w usługach i wykorzystywanej w eksporcie innych krajów charakteryzuje się wysokim stopniem dekoncentracji) 6. Największymi importerami zagranicznej wartości dodanej pochodzącej z usług i wykorzystywanej w eksporcie towarów były przede wszystkim Chiny i Niemcy. W 2009 r. na Chiny przypadało 14% światowego importu. Dużo wyższy udział Chin jako importera usług w porównaniu z eksportem i przede wszystkim ogromny deficyt w tej dziedzinie (sięgający w 2009 r. ponad 250 mld USD) 7 wskazuje, że gospodarka chińska jest największym światowym zleceniobiorcą procesów produkcyjnych, a produkty wytwarzane w Chinach w dużej części opierają się na usługach zagranicznych. Z kolei gospodarka niemiecka należy jednocześnie do największych zleceniodawców, jak i zleceniobiorców procesów produkcji w ramach GSC. Niemcy są największym zleceniobiorcą procesów zarówno wśród gospodarek rozwiniętych, jak i wśród gospodarek Unii Europejskiej. Pewien deficyt w wymianie usługami tworzącymi wartość dodaną w eksporcie towarów, jaki notują Niemcy, wynika z faktu, że pozostałe duże kraje UE, tj. Francja, Wielka Brytania czy Włochy są większymi zleceniodawcami dla fabryk niemieckich, niż Niemcy dla fabryk francuskich, brytyjskich czy włoskich. W wyniku wspomnianej pozycji gospodarki niemieckiej na mapie światowych łańcuchów wartości dodanej, Niemcy na tle pozostałych dużych krajów rozwiniętych wyróżnia wysoki udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie towarów (30% w 2009 r.). Struktura eksportu wartości dodanej pozwala zidentyfikować najbardziej intensywne kierunki przepływu usług na mapie świata. W 2009 r. największą wartość miał eksport usług Japonii do Chin (było to 2% światowego eksportu WD usług ogółem, wykorzystywanej w eksporcie innych krajów). Niewiele mniejszy był eksport amerykańskich usług w celu wykorzystania ich w eksporcie Chin 5

6 (1,8%). Do największych strumieni (6 miejsce) należał też eksport usług z Francji do Niemiec. Największe znaczenie zagraniczne usługi mają w tworzeniu wartości dodanej eksportu wyrobów elektronicznych. W 2009 r. usługi zagraniczne kreowały w tej branży ponad 14% wartości eksportu brutto i jednocześnie odnotowano w niej największy wzrost udziału zagranicznych usług (o 5 pkt. proc). Drugą branżą o stosunkowo wysokim udziale zagranicznych usług w eksporcie była branża środków transportu. Największym eksporterem usług wykorzystywanych w elektronice były Stany Zjednoczone (15%) i Japonia (11%). Natomiast najważniejszymi eksporterami usług wykorzystywanych w eksporcie środków transportu były USA (16%) i Niemcy (12%). We Francji i Włoszech usługi trafiały głównie do sektora motoryzacyjnego. We wszystkich sześciu dużych gospodarkach rozwiniętych wartość dodana kreowana w usługach stanowiła 45% ich wkładu do światowego eksportu ogółem, natomiast 55% stanowiły dobra pośrednie. Największe znaczenie usług jako nośnika wartości dodanej widać na przykładzie Francji. W 2009 r. 54% francuskiej WD wykorzystywanej w eksporcie innych krajów powstało w branżach usługowych, podczas gdy pozostałe 46% - w przemyśle. W innych krajach większy wkład do światowych łańcuchów wartości dodanej dostarczał przemysł. W Japonii usługi tworzyły 40% wartości dodanej wykorzystywanej przez inne kraje w eksporcie, a w Niemczech 44%. Zjawiskiem charakterystycznym dla modelu podziału pracy w ramach międzynarodowych sieci dostaw jest znacznie wyższy udział krajów rozwiniętych niż krajów rozwijających się w dostawach usług wykorzystywanych w eksporcie towarów innych krajów. W 2009 r. proporcje te wynosiły odpowiednio 67% i 33%. W przypadku dóbr pośrednich wkład krajów rozwiniętych (49%) i rozwijających się (51%) był natomiast bardzo podobny. Można to interpretować w ten sposób, że światowe centra usług zlokalizowane są przede wszystkim w krajach rozwiniętych, podczas gdy fabryki wykorzystujące te usługi znajdują się zarówno w krajach rozwijających się, jak i rozwiniętych. Równocześnie obserwowane jest wyraźne przesuwanie się centrów produkcyjnych do gospodarek rozwijających się (tej tendencji nie zaobserwowano w usługach, a zwłaszcza w usługach biznesowych). * Autor jest pracownikiem Instytutu Ekonomicznego Narodowego Banku Polskiego. wojciech.mroczek@nbp.pl. Opinie wyrażone w artykule są osobistymi opiniami autora. 1 Na skutek globalnego kryzysu udział zagranicznej wartości dodanej obniżył się z 29% do 27%; wynikało to prawdopodobnie z faktu, że silniej zmniejszył się w tym okresie eksport towarów o większym wkładzie zagranicznych części i usług. 2 OECD, Interconnected Economies: Benefiting from Global Value Chains, 2013, The smiling curve: Value added along the GVC, s Na ten temat zob. np. Krystyna Gawlikowska Hueckel, Polityka przemysłowa i spójności wobec planów reindustrializacji Unii Europejskiej. Wnioski dla Polski, Gospodarka Narodowa, 2014, nr 5 (273), s Eksport brutto towarów stanowi krajowa wartość dodana wytworzona w przemyśle i w usługach oraz zagraniczna wartość dodana wytworzona w przemyśle i w usługach. 5 Usługi związane z logistyką realizuje się szczególnie w krajach, które są bardziej zaangażowane w międzynarodowe sieci na poziomie przetwórstwa przemysłowego. Tak więc wzrostowi udziału krajów rozwijających się w realizacji zadań w etapie produkcji towarzyszył (w różnym stopniu) wzrost znaczenia usług związanych z logistyką. 6 W Unii Europejskiej bardzo silne są wzajemne powiązania w ramach GSC. We Włoszech i Francji około 2/3 wartości eksportu usług pośrednich skoncentrowane jest na pozostałych krajach UE. Nieco mniejszy jest ten udział w Niemczech (62%) i Wielkiej Brytanii (59%). Relatywnie duży udział w eksporcie usług z Niemiec mają też nowe państwa członkowskie UE. Trafiało do nich 13% niemieckiego eksportu usług. Z drugiej strony Niemcy były zdecydowanie najważniejszym zleceniodawcą procesów w ramach GSC dla takich krajów, jak Czechy, Polska, Węgry i Słowacja ponad 20% zagranicznych usług, jakie wykorzystywał sektor eksportowy w tych krajach pochodziło właśnie z Niemiec. 7 Natomiast dodatnie saldo USA w eksporcie WD powstałej w usługach i wykorzystywanej w eksporcie towarów wyniosło w 2009 r. ponad 210 mld USD. DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ ZMIANY W HANDLU ZAGRANICZNYM POLSKI W KATEGORIACH WARTOŚCI DODANEJ Łukasz Ambroziak, Krzysztof Marczewski* W ostatnich latach dzięki współpracy naukowców i statystyków z wielu krajów udało się dokonać zasadniczego przełomu w metodach analizy strumieni handlu światowego. Dzięki zintegrowaniu tablic przepływów międzygałęziowych (TPM) poszczególnych krajów uzyskano wgląd w procesy generowania wartości dodanej w handlu międzynarodowym. Artykuł poświęcony jest analizie zmian w polskim handlu zagranicznym w kategoriach wartości dodanej w latach w układzie geograficznym i towarowym. Przed częścią analityczną przedstawiono koncepcje zastosowania TPM do 6 Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

7 mierzenia wartości dodanej w handlu międzynarodowym oraz metod ich badania. W podsumowaniu sformułowano płynące z analizy wnioski dla polskiej polityki gospodarczej dotyczące zwiększenia wartości dodanej w handlu międzynarodowym. Koncepcja zastosowania tablic przepływów międzygałęziowych do mierzenia wartości dodanej w handlu Tablica przepływów międzygałęziowych zawiera statystyczny opis działalności produkcyjnej poszczególnych gałęzi rozpatrywanego układu (zazwyczaj gospodarki narodowej) w określonym czasie (zazwyczaj w ciągu jednego roku). Inaczej mówiąc, tablica taka dostarcza informacji na temat procesu tworzenia i podziału produktu w danym układzie gospodarczym, ze szczególnym uwzględnieniem związków między gałęziami produkcji w pośrednich stadiach wytwarzania. Początkowo tablice przepływów międzygałęziowych były pomyślane jako modele całej gospodarki narodowej, jednakże już w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX w. zaczęto je wykorzystywać także do badań zależności na szczeblu regionalnym 1. Na początku lat sześćdziesiątych XX w. R.J. Wonnacott opracował pierwszy model bilateralnych międzynarodowych przepływów międzygałęziowych, a więc tablicę uwzględniającą dwie gospodarki i wiążący je sektor zewnętrzny przepływów strumieni handlu 2. Następnie tablice przepływów międzygałęziowych zaczęto wykorzystywać również do konstrukcji wielkich modeli ekonometrycznych, a w latach siedemdziesiątych do analizy zagadnień globalnych. W erze globalizacji, gdy powiązania między gałęziami gospodarki rozwinęły się poza granice państw, zaczęto tworzyć tablice przepływów uwzględniające powiązania wielu regionów/krajów. Przykładem może być uruchomiony na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. i funkcjonujący nadal projekt GTAP (Global Trade Analysis Project). Celem jego jest budowa i eksploatacja policzalnego modelu równowagi ogólnej do analizowania procesów gospodarczych w skali światowej. Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014 Nowego impulsu pracom w tej dziedzinie nadał silny w ostatnich dekadach wzrost znaczenia dóbr pośrednich w handlu światowym, stanowiących obecnie już większość jego obrotów, i związany z nim rozwój międzynarodowych łańcuchów kooperacyjnych obejmujących kolejne stadia procesów produkcyjnych (tzw. handel pionowy vertical trade), głównie w formie tzw. handlu wewnątrzkorporacyjnego. Już na początku dekady udział handlu pionowego w handlu światowym szacowano na ok. 25% 3. Na tym tle pojawił się problem wyodrębnienia w wartości eksportu zawartości krajowej (w postaci krajowej wartości dodanej) i zagranicznej (w postaci wsadu importowego) 4, a następnie identyfikacji strumieni międzynarodowych przepływów wartości dodanej. Dla realizacji tego ostatniego celu niezbędne było skonstruowanie międzynarodowych tablic przepływów międzygałęziowych. Podstawowy schemat teoretyczny analizy strumieni handlu światowego w kategoriach wartości dodanej opracowali Johnson i Noguera 5 oraz Koopman z zespołem 6. Pierwsze obliczenia były prowadzone przy wykorzystaniu bazy danych GTAP. W latach , dzięki współpracy międzynarodowej, udostępnione zostały dwie nowe bazy danych, zawierające jak dotąd najbardziej kompleksowe międzynarodowe TPM. W maju 2012 r. zakończono projekt WIOD (World Input-Output Database Project) 7, którego efektem było powstanie bazy zawierającej m.in. zbiór międzynarodowych tablic podaży i wykorzystania oraz światowych TPM na poziomie gałęzi gospodarki 8. Baza WIOD obejmuje 40 krajów, w tym 27 państw członkowskich UE oraz 13 innych ważnych gospodarek, tj.: Australię, Kanadę, Brazylię, Meksyk, Chiny, Indie, Indonezję, Japonię, Koreę Płd., Rosję, Stany Zjednoczone, Tajwan i Turcję. W bazie znalazły się dane za lata (17 lat) w układzie 35 branż x 59 produktów (tablice podaży i wykorzystania) oraz w układzie 35x35 branż (TPM). W styczniu 2013 r. OECD wspólnie z WTO zaprezentowały kolejną bazę danych Trade in Value Added (TiVA). Niewątpliwą jej zaletą jest to, że zawiera gotowe wskaźniki udziału wartości dodanej w handlu 40 wybranych krajów (wszystkie kraje OECD, Brazylia, Chiny, Indie, Indonezja, Rosja i RPA) i 18 branż, jednak dla zaledwie pięciu lat (1995, 2000, 2005, 2008, 2009) 9. Baza WIOD zawiera natomiast surowe międzynarodowe TPM, a odpowiednie wskaźniki należy obliczyć samodzielnie. Proces konstrukcji międzynarodowych tablic przepływów międzygałęziowych jest trudny i czasochłonny, gdyż wymaga dopasowania/zharmonizowania krajowych tablic przepływów międzygałęziowych z danymi o handlu dwustronnym poszczególnych krajów 10. Niezbędne jest przy tym właściwe przypisanie zagranicznej wartości dodanej pierwotnym krajom pochodzenia, co jest zadaniem złożonym z uwagi na wysoki stopień fragmentaryzacji sieci produkcyjnych i trudność wyodrębnienia wartości dodanej. Dla przykładu, dobra pośrednie wysyłane przez dany kraj za granicę mogą do niego wracać jako reimport dóbr przetworzonych w określonym stopniu. Ponadto część importu z ostatniego kraju- -dostawcy może pochodzić z krajów trzecich. Uproszczony schemat międzynarodowej tablicy przepływów międzygałęziowych (dla jednosektorowych gospodarek trzech krajów) przedstawiony na rys. 1 odzwierciedla istotę takiej tablicy. Poszczególne wiersze tablicy dostarczają informacji o kierunkach przeznaczenia towarów i usług wyprodukowanych w danym kraju. Poszczególne kolumny natomiast pozwalają określić źródła pochodzenia towarów i usług wykorzystanych w danym kraju do produkcji (zużycie pośrednie) i konsumpcji (popyt końcowy). Dla przykładu, z wiersza dla Kraju 1 można odczytać, jaka część produkcji dóbr pośrednich została zużyta w kraju, a jaka wyeksportowana do Krajów 2 i 3 oraz, jaka część produkcji dóbr final- 7

8 nych została skonsumowana w kraju, a jaka wyeksportowana do Krajów 2 i 3. W tablicy znajdują się również informacje, jaki był import dóbr pośrednich/finalnych z Krajów 2 i 3 na potrzeby produkcji/konsumpcji Kraju 1. Rysunek 1 Schemat międzynarodowej tablicy przepływów międzygałęziowych Zużycie pośrednie Popyt końcowy Produkcja Kraj 1 Kraj 2 Kraj 3 Kraj 1 Kraj 2 Kraj 3 globalna Kraj 1 zużycie pośrednie dóbr krajowych w kraju 1 eksport pośredni z kraju 1 do 2 eksport pośredni z kraju 1 do 3 popyt końcowy na dobra krajowe w kraju 1 eksport końcowy z kraju 1 do 2 eksport końcowy z kraju 1 do 3 X 1 Kraj 2 eksport pośredni z kraju 2 do 1 zużycie pośrednie dóbr krajowych w kraju 2 eksport pośredni z kraju 2 do 3 eksport końcowy z kraju 2 do 1 popyt końcowy na dobra krajowe w kraju 2 eksport końcowy z kraju 2 do 3 X 2 Kraj 3 eksport pośredni z kraju 3 do 1 eksport pośredni z kraju 3 do 2 zużycie pośrednie dóbr krajowych w kraju 3 eksport końcowy z kraju 3 do 1 eksport końcowy z kraju 3 do 2 popyt końcowy na dobra krajowe w kraju 3 X 3 Wartość dodana V 1 V 2 V 3 Produkcja globalna X 1 X 2 X 3 Źródło: Opracowanie własne. Podsumowując, międzynarodowe TPM pozwalają na mierzenie zawartości krajowej wartości dodanej w handlu międzynarodowym oraz handlu między krajami według źródeł pochodzenia i kierunków przeznaczenia wartości dodanej. Można tego dokonać poprzez analogię do aparatury stosowanej wobec krajowych TPM, stosując odpowiednie przekształcenia matematyczne. Metoda badania Prezentowane badanie przeprowadzono głównie na podstawie danych z bazy WIOD, zawierającej międzynarodowe TPM dla lat Układ równań bilansowych w modelu przepływów międzygałęziowych (model nakładów i wyników, input-output) dla jednej gospodarki zaadoptowano do postaci uwzględniającej wiele gospodarek. Wychodząc od podstawowego równania bilansowego TPM dla pojedynczej n-sektorowej gospodarki: X = AX + Y, gdzie: X wektor (n x 1) produktu globalnego, A macierz (n x n) współczynników techniczno-finansowych (kosztów), Y wektor (n x 1) popytu finalnego, po przekształceniach otrzymuje się równanie w postaci: X = (I A) -1 Y = LY, gdzie: (I A) -1 = L macierz (n x n) współczynników pełnej materiałochłonności (lub dodatkowego zapotrzebowania), inaczej zwana odwrotną macierzą Leontiefa. Przy założeniu, że w gospodarce światowej istnieją 3 kraje, zapis macierzowy powyższego równania ma postać: gdzie: x r (r = 1, 2, 3) oznacza wektor (n x 1) produktu globalnego r-tego kraju, y r wektor (n x 1) popytu finalnego r-tego kraju, zaś L rs - odpowiednią podmacierz (n x n) odwrotnej macierzy Leontiefa o wymiarach (3n x 3n). Przemnożenie lewostronne tego równania przez wektor v (1 x 3n) współczynników udziału wartości dodanej w produkcji globalnej w poszczególnych sektorach w poszczególnych krajach pozwolił obliczyć poziom wartości dodanej i jej dystrybucję między poszczególne 8 Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

9 kraje i kategorie popytu finalnego. Ograniczając się przy tym wyłącznie do identyfikacji wartości dodanej generowanej w wymianie handlowej, uzyskano następującą postać tego równania: gdzie: v r wektor (1 x n) współczynników udziału wartości dodanej w produkcji globalnej w r-tym kraju, e r wektor (n x 1) eksportu r-tego kraju. Dla potrzeb artykułu wykorzystano, za Stehrerem 11, trzy warianty tego równania przy różnych postaciach wektora e: 1) - wektor zawierający wartości eksportu ogółem poszczególnych krajów. Otrzymany wynik pozwolił ocenić zarówno miejsce powstania wartości dodanej znajdującej się w eksporcie każdego kraju (i gałęzi gospodarki), jak również ocenić jaka część wartości dodanej każdego kraju jest ponownie eksportowana przez kraje przeznaczenia eksportu, a jaka część konsumowana w krajach przeznaczenia. W sposób schematyczny strukturę eksportu danego kraju według kraju pochodzenia wartości dodanej oraz kierunki rozdysponowania wartości dodanej pochodzącej z danego kraju, a zawartej w eksporcie innych krajów przedstawiono na rysunku 2. 2) - wektor obrotów handlowych kraju 1, zawierający dane o wartości eksportu tego kraju ogółem oraz wartości importu do kraju 1 z poszczególnych krajów. Otrzymany wynik pozwala zanalizować eksport i import kraju 1 z punktu widzenia źródeł pochodzenia wartości dodanej. 3) - wektor bilateralnych obrotów handlowych, zawierający dane o wartości eks- portu i importu między krajami 1 i 2. Otrzymany wynik pozwala zanalizować handel bilateralny obu krajów z punktu widzenia źródeł pochodzenia wartości dodanej. Wykorzystanie wskaźnika udziału w globalnym łańcuchu wartości (GVC) pozwoliło ustalić miejsce Polski w tym łańcuchu. Wskaźnik ten określa udział eksportu danego kraju w wieloetapowym procesie kreowania strumieni handlu, poprzez uwzględnianie wkładu zagranicznego w jego eksporcie do krajów przeznaczenia (FVA) oraz wkładu krajowej wartości dodanej w eksporcie z krajów przeznaczenia (DVX). Wskaźnik GVC można wyrazić wzorem: Rysunek 2 Schemat struktury eksportu według źródeł pochodzenia i kierunków przeznaczenia wartości dodanej (na przykładzie Polski) Źródło: Opracowanie własne. Unia Europejska.pl Nr 6 (229)

10 Wskaźnik ten jest relacją sumy wartości wkładu zagranicznego w eksporcie danego kraju (FVA) i wartości dodanej danego kraju, później eksportowanej przez kraje przeznaczenia eksportu (DVX), do wartości eksportu brutto danego kraju (FVA + DVX + DVA). Pierwszy ze składników licznika, tj. wkład zagraniczny w eksporcie, określa charakter powiązań danego kraju w górę/w tył łańcucha produkcji (upward/backward linkages), natomiast drugi, tj. wartość dodana danego kraju będąca przedmiotem eksportu innych krajów, określa charakter powiązań w dół/w przód łańcucha produkcji (downward/forward linkages). Okres analizy obejmuje lata , jednakże w celu zachowania przejrzystości prezentowanych wyników w niektórych przypadkach okres analizy ograniczono do wybranych lat. Źródła pochodzenia i kierunki przeznaczenia wartości dodanej w polskim eksporcie Analiza struktury eksportu Polski według źródeł pochodzenia wartości dodanej wskazuje w badanym okresie na wznoszący się trend udziału zagranicznej wartości dodanej (FVA), a więc na rosnącą importochłonność wywozu (por. wykres 1). Wyraźne przyspieszenie tego procesu miało miejsce w 2000 roku, kiedy uruchomiono pierwsze fabryki koncernów międzynarodowych zlokalizowane w specjalnych strefach ekonomicznych, oraz w latach , a więc w powiązaniu z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Równocześnie malał udział krajowej wartości dodanej, praktycznie prawie wyłącznie w części, która była konsumowana w krajach przeznaczenia eksportu (DVA). Jest to dobitne potwierdzenie wejścia polskiej gospodarki w globalne łańcuchy wartości. Wskaźnik GVC udziału Polski w tych łańcuchach zwiększył się z niespełna 40% w 1995 roku do 58% w 2011 roku (por. wykres 2). To zdecydowane wkroczenie w system światowych powiązań kooperacyjnych było jednym z głównych źródeł naszej ekspansji eksportowej. Wolumen eksportu wzrósł w badanym okresie niemal czterokrotnie (o 295,3%) przy tylko dwukrotnym wzroście wolumenu PKB (o 99,3%). W rezultacie udział eksportu w PKB podniósł się (w cenach stałych z 1995 r.) z 23,2% do 46%. Jednakże fakt, że równolegle nastąpił silny spadek udziału krajowej wartości dodanej w eksporcie powoduje, że wynik ten jest zawyżony. Zauważmy bowiem, że skoro: Y = C + I + E M M = m C C + m I I + m E E gdzie: Y PKB, C konsumpcja, I inwestycje, E eksport, M import, zaś m C, m I, m E odpowiednio współczynniki importochłonności konsumpcji, inwestycji i eksportu, to wówczas: Y = (1 m C )C + (1 m I )I + (1 m E )E = va C C + va I I + va E E gdzie: va E = DVA+DVX udział krajowej wartości dodanej w jednostce eksportu. Dlatego prawidłowym miernikiem udziału eksportu w PKB jest va E E/Y, a nie E/Y. Tablica 1 zawiera porównanie tych dwóch mierników. Tablica 1 Mierniki udziału eksportu w PKB w latach (w cenach stałych z 1995 r.) Miernik Udział eksportu brutto w PKB w % 23,2 30,8 40,2 44,6 46,0 Udział wartości dodanej uzyskanej w eksporcie w PKB w % 19,3 22,8 28,1 30,4 30,4 Źródło: Obliczenia własne na podstawie WIOD i GUS. Podobne różnice występują przy liczeniu wkładu eksportu we wzrost PKB (w cenach stałych). Między 1995 r. i 2011 r. wkład ten wyniósł według pierwszego miernika aż 69%, zaś według drugiego niespełna 42%. Taką samą jak Polska ewolucję (i często na większą skalę) struktury eksportu z punktu widzenia źródeł pochodzenia zawartej w nim wartości dodanej odnotowały także inne kraje Europy Środkowej. Wykres 3 dokumentuje ten proces dla krajów Grupy Wyszehradzkiej. Polska na ich tle cechuje się stosunkowo niskim udziałem zagranicznej wartości dodanej w eksporcie. Przedstawiona w artykule metoda badania pozwala na ustalenie struktury geograficznej zagranicznej wartości dodanej (FVA) zawartej w polskim eksporcie oraz struktury geograficznej krajowej wartości dodanej (DVX) będącej przedmiotem eksportu z krajów przeznaczenia. Wykresy 4-5 ilustrują zmiany tych struktur w latach W obu układach dominowały Niemcy i pozostałe kraje UE-15, choć udział tych ostatnich stopniowo się zmniejszał. Istotnie zwiększył się natomiast udział krajów Azji Południowo-Wschodniej w zagranicznej wartości dodanej zawartej w polskim eksporcie oraz nowych państw członkowskich Unii Europejskiej (NPC) w krajowej wartości dodanej będącej przedmiotem eksportu z krajów przeznaczenia. W ramach Unii Europejskiej ugruntowuje się pozycja Polski jako odbiorcy produkcji pośredniej z Niemiec oraz jej dostawcy do dalszej obróbki w innych nowych państwach członkowskich. 10 Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

11 Wykres 1 Struktura eksportu Polski według źródeł pochodzenia wartości dodanej i kierunków jej przeznaczenia w latach Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy danych WIOD. Wykres 2 Wskaźnik udziału Polski w globalnych łańcuchach wartości Źródło: Jak w wykresie 1. Unia Europejska.pl Nr 6 (229)

12 Wykres 3 Eksport państw Grupy Wyszehradzkiej według źródeł pochodzenia i kierunków przeznaczenia wartości dodanej w latach Źródło: Jak w wykresie 1. Wykres 4 Struktura geograficzna zagranicznej wartości dodanej (FVA) w eksporcie Polski w latach Źródło: Jak w wykresie Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

13 Wykres 5 Struktura geograficzna krajowej wartości dodanej (DVX) będącej przedmiotem eksportu z krajów przeznaczenia w latach Źródło: Jak w wykresie 1. Wykres 6 Saldo obrotów handlowych Polski z Niemcami w kategoriach wartości brutto i wartości dodanej w latach , w mln USD Źródło: Jak w wykresie 1. Unia Europejska.pl Nr 6 (229)

14 Duże znaczenie Niemiec jako partnera Polski w międzynarodowych łańcuchach kooperacyjnych stawia pytanie o wynik netto wzajemnej wymiany wartości dodanej w polsko-niemieckich obrotach handlowych. Wykorzystując metodę badania przedstawioną w artykule można obliczyć saldo tej wymiany. Wykres 6 przedstawia jego ewolucję w latach w zestawieniu z saldem obrotów handlowych brutto. Jak widać, saldo wartości dodanej jest stale niższe niż saldo brutto handlu zagranicznego. Warto jednak przy tym zauważyć, że o ile w obrotach bilateralnych saldo wartości dodanej może różnić się od salda brutto, to dla globalnych obrotów z wszystkimi partnerami te salda są takie same. Tak więc, ujemnej różnicy sald w handlu z Niemcami odpowiada dodatnia różnica tych sald w handlu z pozostałymi krajami. Prawie wszystkie kraje Unii Europejskiej w badanym okresie podążały ścieżką intensyfikacji udziału w globalnych łańcuchach wartości, przy czym miała ona różne azymuty 12. Ilustruje to wykres 7. Kraje Grupy Wyszehradzkiej na ogół intensywniej zwiększały udział zagranicznej wartości dodanej w swym eksporcie niż krajowej wartości dodanej będącej przedmiotem eksportu z krajów przeznaczenia. Umacniały zatem bardziej powiązania kooperacyjne w górę/w tył łańcuchów produkcji. W tym samym kierunku podążały, choć nieco mniej energicznie, kraje bałtyckie. Inne nowe kraje członkowskie (Bułgaria, Rumunia, Cypr i Słowenia), ale także Wielka Brytania i Portugalia szły bardziej w kierunku umacniania powiązań kooperacyjnych w dół/w przód łańcuchów produkcji. Można to zróżnicowanie objaśniać różnicami w wyposażeniu w czynniki produkcji kraje Grupy Wyszehradzkiej dysponują relatywnie dużą, przy czym niedrogą i wykwalifikowaną siłą roboczą, a kraje bałkańskie surowcami. W wypadku Wielkiej Brytanii znaczącym czynnikiem może być posiadanie zasobów ropy naftowej. Pozostałe kraje UE (z wyjątkiem Malty i Luksemburga) reprezentowały model zrównoważonego wzrostu zaangażowania w globalne łańcuchy wartości. Natomiast wykres 8 przedstawia lokalizację poszczególnych państw UE w ramach globalnych łańcuchów wartości według stanu z 2011 roku. Jak widać, niemal wszystkie nowe kraje członkowskie (oraz Irlandia) znalazły się w segmencie B, charakteryzującym się ponadprzeciętnym udziałem zagranicznej wartości dodanej w eksporcie i mniej niż przeciętnym udziałem krajowej wartości dodanej będącej przedmiotem eksportu z krajów przeznaczenia. Niemcy i znaczna część państw UE-15 ulokowały się w obrębie przeciętnych poziomów obu tych wymiarów kooperacji międzynarodowej. Grecja i Portugalia, mimo postępów, nadal wykazują relatywnie niskie zaangażowanie w globalne łańcuchy wartości (segment D). Na przeciwnym biegunie lokuje się Słowacja z wyraźnie ponadprzeciętnym zaangażowaniem, zarówno w tył, jak i w przód międzynarodowych łańcuchów produkcji (segment A). Wykres 7 Zmiany udziału Polski w globalnych łańcuchach wartości między 1995 r. i 2011 r. na tle pozostałych państw UE Źródło: Jak w wykresie Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

15 Wykres 8 Udział Polski w globalnych łańcuchach wartości w 2011 roku na tle pozostałych państw UE Źródło: Jak w wykresie 1. Struktura pochodzenia wartości dodanej w polskim eksporcie w układzie branżowym Omówiony w poprzedniej części artykułu wznoszący się trend udziału zagranicznej wartości dodanej w polskim eksporcie z różnym nasileniem dotyczył poszczególnych działów gospodarki narodowej (por. wykres 9). Najsilniej zaznaczył się w badanym okresie w przemyśle produkcji sprzętu transportowego, wyrobów elektronicznych i optycznych, w przemyśle chemicznym, metalowym oraz rafinacji ropy naftowej. Natomiast niewielkie spadki zawartości krajowej wartości dodanej wystąpiły tylko w eksporcie produktów górnictwa, rolnictwa, leśnictwa i rybactwa oraz w eksporcie usług, zaś wśród działów przemysłu przetwórczego w odniesieniu do artykułów spożywczych oraz papierniczych. W konsekwencji w 2011 roku najniższy (nieprzekraczający 60%) udział krajowej wartości dodanej w eksporcie cechował przemysły rafineryjny, produkcji sprzętu transportowego, wyrobów elektronicznych i optycznych oraz metalowych i chemicznych. Ponad 80% udział krajowej wartości dodanej utrzymał się tylko w eksporcie produktów górnictwa i rolnictwa oraz w eksporcie usług. Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014 Jednak mimo obniżki udziału krajowej wartości dodanej w jednostce eksportu sprzętu transportowego, wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej (RCA) dla tego przemysłu, liczony w kategoriach wartości dodanej, przekroczył graniczny poziom 1 (por. wykres 10) 13. Zadecydował o tym silny wzrost wolumenu eksportu tego działu osiągnięty dzięki jego włączeniu się w globalne łańcuchy produkcji. Poprawa wskaźnika RCA wystąpiła także w pozostałych działach przemysłu elektromaszynowego. Natomiast inne działy odnotowały spadek wskaźnika ujawnionej przewagi komparatywnej, liczonego w kategoriach krajowej wartości dodanej. Szczególnie silna jego redukcja wystąpiła w eksporcie wyrobów włókienniczych i skórzanych. Posługując się bazą danych TiVA, Rahman i Zhao 14 dokonali podobnych obliczeń grupując poszczególne działy gospodarki w trzech kategoriach wyodrębnionych z punktu widzenia dominującej zawartości czynników produkcji: pracy, kapitału i wiedzy. W tym układzie polski eksport wykazywał w 2009 roku silną przewagę komparatywną w kategorii wyrobów pracochłonnych, nieco mniejszą w kategorii wyrobów kapitałochłonnych i brak tej przewagi (wskaźnik RCA < 1) w kategorii wyrobów wiedzochłonnych. W porównaniu z 1995 rokiem pozycja Polski w tej ostatniej kategorii co prawda poprawiła się, ale znacznie mniej spektakularnie niż w innych krajach Grupy Wyszehradzkiej i w Chinach. 15

16 Wykres 9 Udział krajowej wartości dodanej w eksporcie Polski w latach 1995 i 2011, według działów gospodarki, w % Źródło: Jak w wykresie 1. Wykres 10 Ujawnione przewagi komparatywne (RCA) w kategoriach krajowej wartości dodanej eksportu wg działów przemysłu przetwórczego w Polsce Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy danych TiVA. 16 Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014

17 Wnioski dla polityki gospodarczej Polski eksport w badanym okresie cechowało współwystępowanie silnej ekspansji wolumenowej oraz spadku udziału krajowej wartości dodanej w jednostce eksportu. Ten pierwszy proces był możliwy w dużej mierze dzięki drugiemu. Wynik zbiorczy jest pozytywny. Polska znacznie zwiększyła swój udział w eksporcie światowym zarówno w kategoriach brutto jak i, choć skromniej, w kategoriach krajowej wartości dodanej. Kontynuacja tej drogi rozwoju staje się jednak coraz trudniejsza wobec wyczerpywania się zasobów siły roboczej (czynnik demograficzny i emigracja) oraz rosnących aspiracji dochodowych społeczeństwa. Jeśli chcielibyśmy pójść drogą poprawy udziału krajowej wartości dodanej w eksporcie potrzebne będą działania na rzecz przesuwania się w ramach łańcuchów wartości od aktywności o niskiej wartości dodanej do aktywności o wysokiej wartości dodanej. Trzeba przy tym mieć na uwadze, że sama faza produkcji (aktywność przetwórcza) cechuje się niskim udziałem krajowej wartości dodanej. Wyższą jej zawartość mają natomiast usługi (aktywności) przedprodukcyjne i poprodukcyjne. Polityka przemysłowa nie powinna zatem koncentrować się na rozwoju wybranych sektorów gospodarki, lecz raczej na rozwoju pożądanych aktywności w ramach łańcuchów wartości. Są tu możliwe cztery drogi: postęp w kategoriach procesu (bardziej wydajne procesy produkcji), postęp w kategoriach produktu (nowe produkty i usługi), postęp w kategoriach rodzaju aktywności w ramach łańcucha wartości (przesunięcie do korzystniejszych aktywności) oraz postęp w kategoriach łańcucha wartości (przejście do korzystniejszego łańcucha wartości lub wręcz kreacja własnego łańcucha wartości). Osiągnięcie postępu drogą przejścia do korzystniejszych rodzajów aktywności w istniejących lub nowych łańcuchach wartości wymaga podjęcia inwestycji w umiejętności (podniesienie jakości kapitału ludzkiego), inwestycji w rozwój kapitału wiedzy (tj. prace badawczo-rozwojowe, projektowanie, oprzyrządowanie informatyczne, wzornictwo przemysłowe), sprzyjającego innowacjom systemu ochrony własności intelektualnej oraz sprawnie działających rynków produktowych i czynnikowych (w tym rynków finansowych, zwłaszcza w zakresie finansowania przedsięwzięć wysokiego ryzyka). To trudna i kosztowna droga. Na wszystkich tych polach wielką rolę do odegrania mają właściwie skierowane i zarządzane wydatki publiczne oraz sprawnie przeprowadzane reformy strukturalne. * Dr Łukasz Ambroziak, dr hab. Krzysztof Marczewski, prof. IBRKK, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. lukasz.ambroziak@ibrkk.pl, krzysztof.marczewski@ibrkk.pl. Tekst został nadesłany jako referat na konferencję ogólnokrajową nt. Polska w Unii Europejskiej po 10 latach - w centrum czy na peryferiach? zorganizowaną 22 października 2014 r. przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. 1 M. Błaszczuk-Zawiła, Rozwój baz danych, (w:) Mierzenie wartości dodanej w handlu zagranicznym. Nowe koncepcje, metody i wyzwania, E. Kaliszuk (red.), IBRKK, Warszawa R.J. Wonnacott, Canadian American Dependence: An Interindustry Analysis of Production and Prices, North Holland Pub. Co., Amsterdam D. Hummels, J. Ishii, K.-M. Yi, The nature and growth of vertical specialization in world trade, Journal of International Economics, 2001, vol. 54, no 1, s Por. obliczenia dla Polski w: K. Marczewski, Zmiany kursu walutowego a ceny i reakcje przedsiębiorstw w handlu zagranicznym, IKCHZ, Warszawa 2002, s R.C. Johnson, G. Noguera, Accounting for intermediates: Production sharing and trade in value-added, Journal of International Economics, 2012, vol. 86, s R. Koopman, W. Powers, Z. Wang, S.-J. Wei, Give credit to where credit is due: tracing value added in global production chains, NBER Working Papers Series, 2011, no Projekt został zrealizowany w ramach VII programu ramowego Unii Europejskiej. 8 M.P. Timmer (red.), The World Input-Output Database (WIOD): Contents, Sources and Methods, WIOD Working Paper, no 10, 2012, [dostęp: ]. 9 Ł. Ambroziak, Miejsce nowych państw członkowskich UE w łańcuchu produkcji sprzętu transportowego, (w:) Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, J. Chojna (red.), IBRKK, Warszawa M. Błaszczuk-Zawiła, Rozwój baz danych, op. cit. 11 R. Stehrer, Accounting Relations in Bilateral Value Added Trade, WIIW Working Papers, no 101, Wien Por. Ł. Ambroziak, Uczestnictwo Unii Europejskiej w globalnym łańcuchu wartości, International Business and Global Economy, 2014, no 33, s Wskaźnik RCA i dla i-tej branży danego kraju liczony w kategoriach wartości dodanej ma postać relacji udziału krajowej wartości dodanej generowanej przez eksport z tego działu w krajowej wartości dodanej generowanej przez cały eksport tego kraju do udziału krajowej wartości dodanej generowanej przez ten dział w eksporcie pozostałych krajów do krajowej wartości dodanej generowanej przez cały eksport pozostałych krajów. Wartość wskaźnika przekraczająca 1 oznacza występowanie ujawnionej przewagi komparatywnej w kategoriach krajowej wartości dodanej. 14 J. Rahman, T. Zhao, Export Performance in Europe: What Do We Know from Supply Links?, IMF Working Paper, no 13/62, Unia Europejska.pl Nr 6 (229)

18 BUDOWA POLSKIEJ GOSPODARKI INTERNETOWEJ W WARUNKACH CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ Sylwia Talar* Rozwój Internetu i możliwości jego wykorzystania przyczyniają się do powstawania nowych modeli prowadzenia działalności gospodarczej i w istotny sposób zmienia sposób funkcjonowania tradycyjnych sektorów gospodarki. Wykorzystanie Internetu jako nowego źródła rozwoju społeczno-gospodarczego wymaga odpowiedniej strategii i polityki państwa w tym zakresie. Polska jako państwo członkowskie Unii Europejskiej (UE) zobligowane jest do koordynacji wewnętrznej polityki gospodarczej prowadzonej na szczeblu krajowym, co oznacza konieczność uwzględnienia w niej celów unijnych strategii wzrostu społeczno-gospodarczego (np. Europa 2020 ). Unia uznała rolę Internetu i wpisała zwiększenie jego wykorzystania do strategicznych programów poprawy konkurencyjności. Wątpliwości wzbudza jednak skuteczność egzekwowania realizacji przyjętych celów i w związku z tym możliwość ich osiągnięcia także przez Polskę. Inną, ważniejszą kwestią jest trafność tych celów i usytuowanie ich w strategicznej wizji rozwoju kraju. Celem niniejszego artykułu jest ocena wpływu członkostwa w Unii Europejskiej na rozwój Polski poprzez pełne wykorzystanie potencjału Internetu. Biorąc pod uwagę możliwe oddziaływanie UE przyjęto tezę, że członkostwo w Unii ułatwia od strony regulacyjnej i finansowej rozwój infrastruktury internetowej w Polsce i zwiększenie jej wykorzystania, ale równocześnie utrudnia tworzenie własnych wizji i planów rozwoju. Istota gospodarki internetowej Internet jako innowacja i zarazem warunek szeroko rozumianej innowacyjności oraz technologia powszechnego zastosowania stał się czynnikiem silnie oddziałującym na wszystkie aspekty współczesnego życia społeczno-gospodarczego. Efektem jest transformacja w kierunku modelu gospodarki internetowej (GI), która obejmuje wszystkie możliwe sposoby wykorzystania Internetu oraz korzyści z tego wynikające 1. W związku ze zmianami wywołanymi rozwojem technik informacyjno-komunikacyjnych (ICT) pojawiło się kilka różnych terminów charakteryzujących nowy model działalności społeczno- -gospodarczej, jak np. społeczeństwo informacyjne (SI), gospodarka elektroniczna czy gospodarka cyfrowa (GC), które kładą nacisk na nieco inne aspekty tego samego jednak procesu, a czasami są stosowane zamiennie. W niniejszym artykule przyjęto termin gospodarka internetowa jako najlepiej oddający istotę zachodzących zmian. Doprecyzowując istotę GI należy wyjaśnić, że nie chodzi jedynie o posiadanie dostępu do Internetu. Internet nie jest celem samym w sobie, ale narzędziem jakościowej zmiany funkcjonowania całej gospodarki i społeczeństwa. GI to gospodarka, która: wykorzystuje Internet jako platformę sprzyjającą rozwojowi gospodarczemu, społecznemu i kulturowemu, w którym uczestniczą wszystkie grupy społeczne, w tym też najmniej uprzywilejowane (tzw. inclusive development), a w szczególności tworzy dla nich środowisko sprzyjające włączeniu w działalność innowacyjną i gospodarczą 2, tworzy całe nowe gałęzie gospodarki bezpośrednio związane z Internetem i będące wynikiem jego rozwoju (np. budowa sieci i dostawa usług internetowych, tworzenie aplikacji (software), produkcja urządzeń (hardware) itp.), opiera łańcuch tworzenia wartości na szerokim wykorzystaniu sieci, co także w sektorach tradycyjnych zmienia diametralnie sposób tworzenia, testowania, produkcji oraz dystrybucji produktów i usług 3 ; włączając w to również model produkcji społecznej 4, rozwija Internet i techniki sieciowe oraz urządzenia i aplikacje, co też oznacza tworzenie nowych rozwiązań (innowacji), które pociągają za sobą kolejne innowacje związane z przepływnością i wykorzystaniem sieci oraz jej zastosowaniami (np. sieć mobilna 5G, Web 2.0, Internet rzeczy i wszechrzeczy itp.). Korzyści ekonomiczne związane z wykorzystaniem Internetu i ICT są już szeroko opisane w literaturze oraz poddane na znaczną skalę weryfikacji empirycznej 5. Podstawowym, choć niewystarczającym, warunkiem wykorzystania potencjału Internetu jest oczywiście odpowiednia infrastruktura internetowa i umiejętności techniczne 6. Internet i techniki z nim powiązane podlegają ciągłym i bardzo szybkim zmianom oraz integracji z innymi technikami. Możemy zatem być pewni bardzo szybkiego postępu technicznego w tym obszarze, ale równocześnie mieć poważne trudności w zapewnieniu podstawowych warunków infrastrukturalnych do wykorzystania możliwości dokonującej się rewolucji technologicznej. Z perspektywy państwa dążącego do odgrywania aktywnej roli, budowanie GI może oznaczać ciągłe dokładanie do worka bez dna (koncentracja na infrastrukturze internetowej). Kraj może jednak na tym zrobić dobry interes (pełne wykorzystanie potencjału Internetu jako źródła wzrostu). Zaniechania lub opóźnienia w tej sferze mogą osłabić pozycję kraju w gospodarce światowej. Dokumenty strategiczne w systemie zarządzania rozwojem Polski Polska jako państwo członkowskie UE, posiada kompetencje w zakresie prowadzenia wewnętrznej polityki gospodarczej, ale jest zobowiązana do dostosowania swoich działań do celów wyznaczonych na szczeblu unijnym, aczkolwiek z uwzględnieniem krajowej specyfiki. Może zatem tworzyć własne strategie i programy, ale też musi przygotowywać dodatkowe dokumenty wskazujące na wywiązywanie się ze zobowiązań wobec UE. 18 Unia Europejska.pl Nr 6 (229) 2014