Sympozjum naukowo-techniczne Bezpieczeństwo techniczne w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. EpsilonX 2013 Główny Instytut Górnictwa, Katowice

Transkrypt

1 Łukasz Surowy Podstawowe wymagania prawne dotyczące urządzeń, systemów ochronnych, części i podzespołów oraz aparatury sterowniczej przeznaczonych do stosowania w przestrzeniach zagrożonych wybuchem według dyrektywy 94/9/WE (ATEX) The basic rules for equipment, protective systems, components and controlling devices for use in potentially explosive atmospheres according to directive 94/9/UE (ATEX). Streszczenie: Obowiązkiem Państw Członkowskich Unii Europejskiej jest zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia osób wobec zagrożeń wynikających z użytkowania urządzeń i systemów ochronnych w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. W artykule przedstawiono ujednolicone wymagania prawne Unii Europejskiej mające wpływ na projektowanie i budowę wspomnianych wyrobów ze szczególnym uwzględnieniem procedur oceny zgodności. Abstract: Responsibility of the Member States of the European Union is to ensure the safety and health of persons against the hazards resulting from the use of equipment and protective systems in potentially explosive atmospheres. This paper presents the standardized EU legal requirements that affect the design and construction of these products with particular emphasis on conformity assessment procedures. 1. Wstęp 1 lipca 2003 r. do polskiego prawodawstwa wprowadzono dyrektywę 94/9/WE zawierającą ujednolicone wymagania i procedury oceny zgodności dotyczące wyrobów przeznaczonych do pracy w środowisku zagrożonym wybuchem gazów, mgieł, par cieczy lub pyłów palnych. Zasadnicze wymagania (ESHR) dotyczą: urządzeń elektrycznych, urządzeń nieelektrycznych, samodzielnych systemów ochronnych stosowanych w celu natychmiastowego powstrzymania wybuchu lub ograniczenia rozprzestrzeniania się płomieni i fal ciśnienia, aparatury zabezpieczającej przeznaczonej do zabudowy na zewnątrz przestrzeni zagrożonej wybuchem, która zapewnia odpowiedni poziom bezpieczeństwa ww. wyrobów, części i podzespołów niespełniających funkcji samodzielnych, aczkolwiek niezbędnych dla bezpiecznego funkcjonowania urządzeń i systemów ochronnych. Obecnie obowiązującym dokumentem prawnym jest Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 22 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dotyczących urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem [6] wprowadzające dyrektywę 94/9/WE (ATEX). Jest to jedna z dyrektyw tzw. nowego podejścia, mająca na celu ujednolicenie wymagań i przepisów prawnych. Co umożliwia to z kolei swobodny przepływ towarów, objętych wymaganiami dyrektywy, na rynku Unii Europejskiej [1]. Spełnienie zasadniczych wymagań dyrektywy oraz poddanie wyrobów ocenie zgodności pozwala na wyeliminowanie lub przynajmniej zminimalizowanie ryzyka występującego podczas użytkowania urządzeń w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. Proces projektowania i wprowadzania na rynek wyrobów objętych wymaganiami dyrektywy 94/9/WE składa się z pięciu podstawowych etapów przedstawionych na rysunku 1.

2 Rys. 1. Podstawowe etapy projektowania i wprowadzania wyrobu spełniającego wymagania 2. Projektowanie i wytwarzanie wyrobów wymagania zasadnicze Zawarte w dyrektywie wymagania zasadnicze (ESHR) stanowią podstawę, na której oparto bezpieczeństwo wyrobów zarówno w kwestii ich projektowania, jak i oceny. Wymagania zostały opracowane z uwzględnieniem możliwych do określenia potencjalnych zagrożeń wynikających z przyjętych założeń konstrukcyjnych. Wszystkie szczegółowe aspekty techniczne dotyczące możliwych do przyjęcia rozwiązań konstrukcyjnych znalazły swoje odzwierciedlenie w normach zharmonizowanych z dyrektywą. Jednym z podstawowych wymagań odnośnie do projektowania jest zapewnienie bezpiecznego funkcjonowania wyrobów w przewidywanym dla nich czasie życia. Na uwagę zasługuje fakt, że dyrektywa nie ogranicza wymagań jedynie do samego zagadnienia przeciwwybuchowości. Urządzenia projektowane zgodnie z wymaganiami dyrektywy powinny być odporne na narażenia zewnętrzne w sposób zapewniający brak negatywnego wpływu na bezpieczeństwo przeciwwybuchowe. W przypadkach szczególnych zaleca się rozważenie zastosowania środków dodatkowych. Jednocześnie nakłada się na producenta obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa wyrobów tak, aby w późniejszym użytkowaniu uniknąć możliwości zranienia czy powstania innych obrażeń ciała, np. wskutek działania wysokich temperatur, typowych usterek technicznych, czy też wystąpienia innych znanych z doświadczenia zagrożeń. Aktualny poziom wiedzy technicznej Producent w odniesieniu do wyrobów wprowadzanych na rynek jest zobowiązany do stosowania zawsze aktualnych (najnowszych) wymagań w odniesieniu do wyrobów wprowadzanych na rynek. Wymóg ten nakłada na producenta konieczność prowadzenia nadzoru nad dokumentami stanowiącymi podstawę uzyskania zgodności wyrobu. Najczęstszym sposobem uzyskania zgodności jest spełnienie wymagań norm zharmonizowanych. Jest to sposób bardzo wygodny, gdyż normy precyzują wymagania techniczne w odniesieniu do wybranych środków zabezpieczenia, zapewniając jednocześnie spełnienie zasadniczych wymagań dyrektywy. Jednakże wprowadzenie nowej edycji normy powoduje, że edycja poprzednia traci, w określonym wcześniej terminie, domniemanie zgodności. Efektem takiej sytuacji jest konieczność doprowadzenia wyrobu do zgodności z nową edycją normy i jego ponowna ocena. Dyrektywa nie ogranicza stosowania rozwiązań innowacyjnych czy też najnowszych technologii. Zastosowanie zasady aktualnego poziomu wiedzy technicznej daje możliwość zastosowania najnowszych rozwiązań nieujętych jeszcze w normach zharmonizowanych. Wiąże się to jednak z koniecznością opracowania i przyjęcia odpowiedniej metody oceny w oparciu o dostępną wiedzę i doświadczenie zarówno producenta, jak i jednostki notyfikowanej. Trzecim aspektem jest utrzymanie ważności certyfikatu badania typu WE. Przewiduje się możliwość, że aktualny poziom wiedzy, może okazać się niewystarczający do zapewnienia bezpieczeństwa wyrobów objętych wymaganiami dyrektywy, a zwłaszcza norm zharmonizowanych. Co oznacza, że doświadczenia lat późniejszych mogą nie-

3 stety wykazać, że zaakceptowane na obecną chwilę rozwiązanie nie będzie bezpieczne i aktualny wówczas poziom wiedzy zostanie zweryfikowany negatywnie, co będzie stanowiło podstawę do unieważnienia lub ograniczenia certyfikatu. Zasada zintegrowanego bezpieczeństwa przeciwwybuchowego Koncepcja stosowania środków zabezpieczających, mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa przeciwwybuchowego opiera się na ich indywidualnym doborze w każdym z rozważanych rozwiązań konstrukcyjnych. Przy czym należy za każdym razem zapewnić zgodność z wymaganiami bezpieczeństwa wymienionymi w odpowiednich normach przemysłowych. Podczas prac projektowych producent powinien zastosować środki zapobiegające możliwości uwalniania przez urządzenia atmosfery wybuchowej, ewentualnie zapobiegające jej zapłonowi. W przypadku powstania zapłonu (wybuchu) należy ograniczyć zasięg działania jego skutków do poziomu uznawanego za bezpieczny. Podczas prac projektowych należy wziąć pod uwagę możliwość wystąpienia usterek technicznych czy też awarii wyrobu. Wystąpienie powyższych usterek nie powinno negatywnie wpływać na bezpieczeństwo związane ze stosowaniem wyrobu. Dodatkowo, prowadząc analizę zastosowanych środków bezpieczeństwa należy uwzględnić ewentualne błędy ludzkie, które, jak wykazuje doświadczenie producenta, mogłyby się wydarzyć w trakcie pracy urządzenia. W tym miejscu należy podkreślić, że w niektórych przypadkach zastosowanie tabliczek ostrzegawczych jest równoznaczne z zastosowaniem środków konstrukcyjnych. Zdolność do pracy w warunkach środowiskowych istniejących lub przewidywanych Warunki środowiskowe, w których eksploatowane są urządzenia mają bez wątpienia istotny wpływ na ich bezpieczne funkcjonowanie. Zadaniem producenta jest rozpoznanie rynku i wprowadzenie do obrotu wyrobów, które mają wyraźnie określone przeznaczenie. Informacja o warunkach środowiskowych, w których może pracować wyrób powinna być zawarta w instrukcji obsługi. Z drugiej strony obowiązkiem użytkownika jest stosowanie się do zapisów instrukcji tak, aby wyrób był stosowany zgodnie z przeznaczeniem. Dobór materiałów Dobór materiałów konstrukcyjnych wyrobu stanowi jedno z podstawowych zagadnień bezpieczeństwa zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych. Zadaniem projektanta jest pogodzenie wielu właściwości, często sprzecznych, ze szczególnym uwzględnieniem: odpowiedniej wytrzymałości mechanicznej, interakcji między zastosowanymi materiałami, odporności na korozję, zużycie, odporności mechanicznej, odporności na starzenie się itp. Należy zapewnić, że zastosowane materiały nie zmniejszą osiągniętego poziomu bezpieczeństwa w wyniku zmian ich właściwości lub wzajemnej reakcji zarówno między nimi, jak i środowiskiem zewnętrznym. Zagrożenia pochodzące od błędów w programie Wraz z rozwojem informatyzacji coraz większa ilość konstrukcji wykorzystuje oprogramowanie, którego zadaniem jest utrzymanie bezpieczeństwa. Oczywiste jest zatem, że podczas projektowania sterowanych oprogramowaniem wyrobów objętych wymaganiami dyrektywy należy zwrócić szczególną uwagę na ryzyko związane z błędami wynikającymi z oprogramowania. Procesy automatyczne wyłączenia i przerwy w zasilaniu Wszystkie procesy automatyczne muszą mieć możliwość ich ręcznego odłączenia w przypadku, gdy sprzęt lub zastosowane systemy ochronne wykazują odchylenia od zamierzonych warunków eksploatacyjnych. Konieczne jest również zapewnienie, że nagromadzona w takim procesie energia zostanie rozproszona w sposób niestwarzający dodatkowego zagrożenia. Również w przypadku utraty zasilania lub jego chwilowego zaniku cały system powinien być utrzymany w stanie bezpiecznego działania, niezależnie od pozostałej instalacji. 3. Normy zharmonizowane Zgodność wyrobów można zapewnić przez bezpośrednie spełnienie zasadniczych wymagań dyrektywy. Jednakże biorąc pod uwagę ogólny kontekst wymagań, znacznie prostsze i praktyczniejsze jest korzystanie z norm zharmonizowanych, które zostały opracowane tak, aby umożliwić domniemanie zgodności. Zastosowanie norm zharmonizowanych jest w pełni dobrowolne. Należy w tym miejscu podkreślić, że w proces tworzenia norm zaangażowani są zarówno przedstawiciele jednostek badawczych, jak i przedstawiciele przemysłu. Producent ma prawo zastosować inne normy lub krajowe specyfikacje techniczne o ile zostaną uznane za ważne lub niezbędne w celu spełnienia wymagań ESHR. Należy jednakże pamiętać, że normy zharmonizowane są jedynymi dokumentami zapewniającymi zgodność z wymaganiami dyrektywy i w takim przypadku istnieje potrzeba potwierdzenia zgodności z ESHR nieujętych we wspomnianych dokumentach.

4 Pełny wykaz norm zharmonizowanych jest publikowany w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej Wytwarzanie wyrobów (producent, modyfikacja, remont) Często pojawia się pytanie o to, kto jest odpowiedzialny za wyrób, skoro stosując wymagania dyrektywy widać zaangażowanie trzech stron: producenta, użytkownika i jednostki notyfikowanej. Należy w tym miejscu przeanalizować odpowiedzialność każdej z zainteresowanych stron. Zgodnie z definicją producent to osoba odpowiedzialna za wytworzenie (zaprojektowanie) wyrobów objętych postanowieniami dyrektywy 94/9/WE z przeznaczeniem wprowadzenia ich we własnym imieniu na rynek WE. Producentem staje się również ten, kto modyfikuje wyrób, w istotny sposób z zamiarem wprowadzenia go na rynek WE. W znaczeniu dyrektywy za modyfikację należy uznać zmianę elementów istotnych z uwagi na zachowanie bezpieczeństwa przeciwwybuchowego. Taka modyfikacja prowadzi do sytuacji, w której wyrób modyfikowany staje się nowym wyrobem. Obowiązki producenta dotyczące oceny zgodności urządzeń, oznakowania CE, przechowywania deklaracji zgodności wraz z dokumentacją techniczną zostały sformułowane w artykułach 8 i 10 dyrektywy 94/9/WE [2]. Zgodnie z powyższym, producent ponosi wyłączną, ostateczną i niezbywalną odpowiedzialność za zgodność swojego wyrobu z wymaganiami dyrektywy. Ma obowiązek pełnego zaznajomienia się zarówno z projektem, konstrukcją, jak i budową wyrobu w szczególności, z zastosowanymi środkami budowy przeciwwybuchowej. Jest to jedyne możliwe rozwiązanie gwarantujące, że z pełną świadomością i odpowiedzialnością będzie mógł zadeklarować zgodność wyrobu w odniesieniu do wszystkich obowiązujących postanowień i wymagań obowiązujących dyrektyw. Producent ponosi odpowiedzialność za: przeprowadzanie analiz w celu stwierdzenia, czy jego wyrób podlega dyrektywie 94/9/WE, i które z jej wymagań mają zastosowanie, projektowanie i wytwarzanie wyrobu zgodnie z zasadniczymi wymaganiami zawartymi w dyrektywie, stosowanie i przestrzeganie procedur oceny zgodności, wystawianie pisemnej deklaracji zgodności, oznakowanie i dołączanie instrukcji bezpiecznego użytkowania, konserwacji, napraw itp. [3]. Należy przy tym pamiętać, że osoba produkująca wyrób przeznaczony do użytku własnego staje się producentem, a co się z tym wiąże, powinna wykazać zgodność wyrobu zgodnie z wymaganiami dyrektywy. Odrębną kwestią są wymagania dotyczące remontów urządzeń objętych zakresem dyrektywy ATEX. Urządzenie przeciwwybuchowe (posiadające certyfikat badania typu WE) w chwili zakupu staje się własnością użytkownika. Kwestie stosowania wyrobów, ich konserwacji i przeglądów reguluje dyrektywa 1999/92/WE zwana powszechnie ATEX USER [8]. Zgodnie z jej postanowieniami to na użytkowniku ciąży obowiązek dbałości o urządzenie w sposób zapewniający zachowanie właściwości przeciwwybuchowych. Użytkownik, zgodnie z informacjami zawartymi w instrukcji obsługi, może we własnym zakresie przeprowadzać przeglądy, konserwacje oraz naprawy urządzenia. Przy czym naprawę należy rozumieć, jako wymianę części uszkodzonej na część zakupioną u wytwórcy według wykazu części zamiennych. Należy pamiętać o tym, że remont może nieść ze sobą wprowadzenie zmian, co z kolei wymaga ponownego odniesienia do dyrektywy 94/9/WE. Szczegóły dotyczące prowadzenia remontów: wymagania formalne, dopuszczalne metody napraw oraz minimalny zakres prób i badań po naprawie zawarto w normie PN-EN Atmosfery wybuchowe Część 19: Naprawa, remont i regeneracja urządzeń [4]. 1 Wykaz norm zharmonizowanych jest dostępny pod adresem:

5 Tabela 1. Podział urządzeń według dyrektywy 94/9/WE Urządzenie Zagrożenie Poziom zabezpieczenia Grupa Kategoria Gaz Pył Użytkowanie I M1 bardzo wysoki - - M2 wysoki - - możliwość pracy w atmosferze zagrożonej wybuchem wyłączać w atmosferze zagrożonej wybuchem II 1 bardzo wysoki 2 wysoki G Strefy 0, 1, 2 D Strefy 20, 21, 22 G Strefy 1, 2 D Strefy 21, 22 3 normalny 5. Podział urządzeń Poddanie wyrobu właściwej procedurze oceny zgodności wymaga od producenta określenia, do jakiej grupy i kategorii należy wyrób. Dyrektywa dzieli urządzenia na dwie grupy: Grupa I obejmuje urządzenia przeznaczone do użytku w podziemnych częściach kopalń i instalacjach powierzchniowych kopalń, zagrożonych wybuchem metanu lub pyłu węglowego. Grupa II obejmuje urządzenia przeznaczone do użytku w miejscach, w których może wystąpić atmosfera wybuchowa (poza przemysłem górniczym). Grupy wyrobów zostały z kolei podzielone na kategorie, uwzględniające specyfikę środowisk pracy grupy I i II oraz poziomy zabezpieczenia. W grupie pierwszej podział wynika ze sposobu postępowania z wyrobem w przypadku pojawienia się atmosfery wybuchowej, tzn. czy może on pracować w sposób ciągły (urządzenia M1), czy jednak podlega wyłączeniu (urządzenia M2). Jest to podyktowane warunkami otoczenia. Zakłada się bowiem, że w zakładach górniczych potencjalne zagrożenie (stężenie metanu i pyłu węglowego nieprzekraczające dolnej granicy wybuchowości) występuje w sposób ciągły. W szczególnych przypadkach poziom zagrożenia może wzrosnąć np. w wyniku wyrzutu metanu czy uszkodzenia wentylacji. Wówczas atmosfera zmieni się z potencjalnej na zagrożoną wybuchem Są to warunki odpowiadające bardzo wysokiemu zagrożeniu i wówczas wszystkie urządzenia zapewniające jedynie wysoki poziom zabezpieczenia (M2) powinny zostać wyłączone. Poziom, przy którym powinno nastąpić wyłączenie urządzeń M2 definiują odrębne przepisy krajowe. Natomiast w grupie II podział został uzależniony od tego, gdzie wyrób będzie G Strefa 2 D Strefa 22 użytkowany, tzn. prawdopodobieństwa pojawienia się i czasu występowania atmosfery wybuchowej. Podział urządzeń na grupy i kategorie wraz z możliwymi sposobami ich użytkowania przedstawiony został w tabeli Procedury oceny zgodności Ocena zgodności wyrobu składa się z dwóch etapów: oceny zgodności konstrukcji reprezentatywnego egzemplarza oraz oceny procesu produkcji. Ocena konstrukcji pozwala stwierdzić czy koncepcja, projekt i konstrukcja wyrobu spełniają zasadnicze wymagania dyrektywy. Przeprowadzenie pełnej oceny wszystkich egzemplarzy wyrobu byłoby niepraktyczne i pociągałoby za sobą ogromne koszty. Przeprowadza się zatem jedynie ocenę reprezentatywnej próbki, którą może być pojedynczy egzemplarz wyrobu, określona grupa wyrobów lub poszczególne części składowe wyrobu. Sposób oceny konstrukcji i badań wyrobu zawarto w procedurach: badanie typu WE oraz weryfikacja produkcji jednostkowej. Spełnienie wymagań poświadcza certyfikat badania typu WE, który dotyczy jedynie konstrukcji, oceny i badań przedmiotowego urządzenia lub systemu ochronnego zgodnie z Dyrektywą 94/9/WE. Certyfikat badania typu WE jednak nie obejmuje pozostałych wymagań dyrektywy dotyczących procesu produkcji i wprowadzania na rynek urządzenia lub systemu ochronnego. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania konieczne jest zapewnienie, że wszystkie produkowane wyroby spełniają stawiane im wymagania. Najprostszą drogą jest zapewnienie powtarzalności produkcji tak, aby móc zapewnić, że każdy kolejny egzemplarz jest taki sam jak ten, który został przedstawiony do oceny i badań. Zapewnienie

6 powtarzalności produkcji realizowane jest za pomocą opisanych poniżej procedur, których dobór został uzależniony od kategorii urządzenia. Schematy oceny zgodności urządzeń, w zależności od rodzaju zagrożeń i poziomu bezpieczeństwa zapewnianego przez konstrukcję urządzenia przedstawiono na rysunkach 2, 3 i 4. Badanie typu WE Załącznik III dyrektywy (zał. 1 pkt 2 rozporządzenia [6]) opisuje wspomnianą wcześniej procedurę oceny reprezentatywnego dla danej produkcji egzemplarza przez niezależną instytucję, jaką jest jednostka notyfikowana. Fundamentalnym elementem badania typu WE jest analiza dokumentacji urządzenia. Możliwość przeprowadzenia poprawnej analizy uwarunkowana jest zawartością przedstawionej dokumentacji oraz dostępnością materiałów informacyjnych niezbędnych w procesie oceny. Jako niezbędne minimum traktuje się wymienione poniżej elementy dokumentacji wyrobu: opis ogólny typu, rysunki konstrukcyjne i wykonawcze, jak również schematy elementów składowych, podzespołów, obwodów elektrycznych itp., opisy i objaśnienia konieczne do zrozumienia zasady działania wyrobu oraz ww. rysunków i schematów, zestawienie norm stosowanych całkowicie lub częściowo, opisy przyjętych rozwiązań w celu spełnienia zasadniczych wymagań bezpieczeństwa, wyniki wykonanych obliczeń projektowych, przeprowadzonych analiz, badań itp. Pozytywny wynik badań i oceny wyrobu jest potwierdzany wydaniem certyfikatu badania typu WE. Wraz z certyfikatem jednostka notyfikowana jest zobligowania do przekazania producentowi Sprawozdania z Oceny ATEX, w której znajduje się m.in. wykaz dokumentacji uzgodnionej, stanowiącej podstawę uzyskania zgodności produkowanych wyrobów. Rys. 2. Diagram doboru procedur oceny zgodności urządzeń kategorii 1 i M1 i systemów ochronnych [2] Zapewnienie jakości produkcji Załącznik IV dyrektywy (zał. 1 pkt 4 rozporządzenia [6]) jest to procedura stosowana w odniesieniu do wszystkich wyrobów zapewniających bardzo wysoki poziom zabezpieczenia (kategoria 1 i M1). Procedura dotyczy zastosowania zatwierdzonego przez jednostkę notyfikowaną systemu zarządzania jakością obejmującego swoim zakresem: produkcję, badania i kontrolę końcową wyrobów. Jej celem jest zapewnienie, że produkowane wyroby są zgodne z typem opisanym w certyfikacie badania typu WE i spełniają zasadnicze wymagania zawarte w dyrektywie. W celu potwierdzenia zgodności producent znakuje wyrób znakiem CE, numerem jednostki zaangażowanej w nadzór nad produkcją wyrobu i wystawia deklarację zgodności. Wymagania dotyczące systemów zarządzania jakością produkcji wyrobów przeciwwybuchowych zawarto w normie zharmonizowanej PN-EN ISO/IEC :2011 [5]. Weryfikacja wyrobu Załącznik V dyrektywy (zał. 1 pkt 6 rozporządzenia [6]), podobnie jak zapewnienie jakości produkcji, dotyczy urządzeń kategorii 1 i M1 oraz systemów ochronnych. Jest to procedura, na podstawie której jednostka notyfikowana przeprowadza stosowne badania i próby każdego egzemplarza wyrobu w celu zapewnienia jego zgodności z typem opisanym w certyfikacie badania typu WE i zasadniczymi wymaganiami dyrektywy.

7 Rys. 3. Diagram doboru procedur oceny zgodności urządzeń kategorii 2 i M2 [2] Badania prowadzone są zgodnie z wymaganiami zastosowanych (zadeklarowanych w dokumentacji) norm zharmonizowanych lub innych dokumentów normatywnych. Efektem pozytywnego wyniku badań jest przekazanie producentowi zaświadczenia o zgodności zbadanych wyrobów. W celu potwierdzenia zgodności producent znakuje wyrób znakiem CE, numerem jednostki zaangażowanej w nadzór nad produkcją wyrobu i wystawia deklarację zgodności. Zapewnienie jakości wyrobu Załącznik VII dyrektywy (zał 1 pkt. 5 rozporządzenia [6]) dotyczy urządzeń elektrycznych lub silników spalinowych zapewniających wysoki poziom zabezpieczenia kategorii 2 i M2 (rys. 3). Wybierając niniejszy moduł producent decyduje się na stosowanie zatwierdzonego przez jednostkę notyfikowaną systemu zarządzania jakością (wg PN-EN ISO/IEC ) obejmującego: kontrolę końcową i badania wyrobów [7]. W tym przypadku, po pozytywnym wyniku oceny systemu, producent znakuje wyrób znakiem CE, numerem jednostki zaangażowanej w nadzór nad produkcją wyrobu i wystawia deklarację zgodności. Zgodność z typem Moduł opisany w załączniku VI dyrektywy (zał. 1 pkt 3 rozporządzenia [6]) stanowi alternatywę dla nadzoru nad zapewnieniem jakości wyrobu w odniesieniu do urządzeń elektrycznych lub silników spalinowych zapewniających wysoki poziom zabezpieczenia kategorii 2 i M2. W ramach realizacji tej procedury producent przeprowadza lub zleca przeprowadzenie odpowiednich badań każdego produkowanego egzemplarza w celu zapewnienia jego zgodności z typem opisanym w certyfikacie badania typu WE. Badania prowadzone są na odpowiedzialność jednostki notyfikowanej, zgodnie z wymaganiami zastosowanych (zadeklarowanych w dokumentacji) norm zharmonizowanych lub innych dokumentów normatywnych. Pozytywny wynik badań pozwala producentowi oznakować wyrób znakiem CE, numerem jednostki notyfikowanej i wystawia deklarację zgodności. Wewnętrzna kontrola produkcji Załącznik VIII dyrektywy (zał. 1 pkt 1 rozporządzenia [6]) to procedura dotycząca wszystkich urządzeń kategorii 3 oraz urządzeń nieelektrycznych kategorii 2 i M2. W odróżnieniu od wcześniej omawianych procedur wewnętrzna kontrola produkcji nie wymaga zaangażowania jednostki notyfikowanej. Producent stosujący niniejszą procedurę jest zobowiązany do zastosowania środków zapewniających, że w procesie produkcji urządzenia została zachowana jego zgodność z opracowaną dokumentacją techniczną oraz wymaganiami dyrektywy 94/9/WE. Producent ma prawo do umieszczenia na urządzeniu znaku CE i wystawienia deklaracji zgodności. Za znakiem CE nie umieszcza jednak numeru jednostki. Opracowana w takim przypadku dokumentacja techniczna powinna zawierać wszystkie elementy wymienione w opisie zawartości dokumentacji przedstawionym w badaniu typu WE. Dokumentacja powinna być przechowywana, w celach kontrolnych, przez 10 lat od daty wyprodukowania ostat-

8 niego wyrobu, jako dowód na zgodność urządzenia z wymaganiami dyrektywy. Urządzenia grupy II kategorii 3 Wewnętrzna kontrola produkcji Urządzenia grup I i II oraz samodzielne systemy ochronne Weryfikacja produkcji jednostkowej Rys. 4. Diagram doboru procedur oceny zgodności urządzeń grupy II kategorii 3 oraz urządzeń i samodzielnych systemów ochronnych [2] Przekazanie dokumentacji technicznej do jednostki notyfikowanej Procedura przekazania dokumentacji do jednostki notyfikowanej dotyczy urządzeń nieelektrycznych kategorii 2 i M2. Przygotowana przez producenta dokumentacja nie podlega w żaden sposób ocenie jest jedynie przechowywana w jednostce notyfikowanej. Jedyną odpowiedzialność za zawartość dokumentacji ponosi producent, jednostka nie ocenia zawartości merytorycznej ani ilościowej przekazanej dokumentacji. Zatem istotne jest zwrócenie uwagi na zachowanie wszystkich niezbędnych elementów, które powinny znaleźć się w dokumentacji. Zawartość dokumentacji powinna być co najmniej taka sama, jak w przypadku dokumentacji przekazywanej do jednostki w ramach badania typu WE. Dokumentacja stanowi jedyny obiektywny dowód zgodności koncepcji i projektu urządzenia z wymaganiami zasadniczymi. Weryfikacja produkcji jednostkowej Moduł IX (zał. 1 pkt 7 rozporządzenia [6]) dotyczy przypadków pojedynczych lub całych serii wyrobów. Jednostka notyfikowana przeprowadza badania i ocenę konkretnego egzemplarza wyrobu ( przypadku serii wszystkich egzemplarzy), który zostanie wprowadzony na rynek. Badania i ocena prowadzone są na podstawie wymagań określonych w normach zharmonizowanych, jeżeli one istnieją, lub w normach europejskich, międzynarodowych czy też krajowych. Jednostka może także przeprowadzić równoważne badania, aby zapewnić zgodność z odpowiednimi wymaganiami dyrektywy 94/9/WE. Potwierdzeniem spełnienia ww. wymagań jest wydanie zaświadczenia o zgodności (certyfikatu). Ponieważ na rynek wprowadzany jest dokładnie ten egzemplarz, który był badany i oceniany nie stosuje się nadzoru nad produkcją. 7. Dokumenty związane z wyrobem Deklaracja zgodności Po spełnieniu zasadniczych wymagań dyrektywy (zastosowaniu odpowiednich procedur oceny zgodności) producent powinien wystawić pisemną deklarację zgodności. Deklaracja zgodności powinna zawierać, jako minimum, następujące informacje: nazwę lub znak identyfikacyjny i adres producenta lub jego pełnomocnika z siedzibą w UE, opis urządzenia, systemu ochronnego, lub urządzenia zabezpieczającego (np. moduł kontroli temperatury typu C), oznakowanie wyrobu, jeżeli wydano certyfikat badania typu WE to nazwę, numer identyfikacyjny i adres jednostki notyfikowanej odpowiedzialnej za wydanie certyfikatu, w przypadku urządzenia nieelektrycznego kategorii 2 lub M2 należy umieścić dane jednostki, w której przechowywana jest dokumentacja z odniesieniem do numeru identyfikacyjnego dokumentacji, wykaz norm zharmonizowanych, które zastosowano, wykaz norm i specyfikacji technicznych, które zastosowano, przepisy innych dyrektyw Wspólnoty, o ile mają zastosowanie, imię i nazwisko sygnatariusza uprawnionego do złożenia podpisu w imieniu producenta lub jego pełnomocnika z siedzibą we Wspólnocie. Nie jest konieczne umieszczanie w deklaracji danych dotyczących jednostki notyfikowanej zaangażowanej w fazę produkcji. W przypadku zestawów urządzeń traktowanych jako nowy wyrób, będący urządzeniem, deklaracja powinna zawierać identyfikację zestawu oraz ww. informacje. Identyfikacja użytych do budowy zestawu urządzeń i podzespołów powinna zostać zawarta w dokumentacji technicznej zestawu [3]. Kopia deklaracji zgodności powinna być przechowywana przez okres dziesięciu lat od daty wyprodukowania ostatniego egzemplarza urządzenia. Odpowiedzialnym za jej przechowywanie jest wystawiający.

9 Świadectwo zgodności W celu zadeklarowania zgodności części lub podzespołów producent powinien w miejsce deklaracji wystawić pisemne świadectwo zgodności, które powinno zawierać: nazwę lub znak identyfikacyjny i adres producenta lub jego pełnomocnika z siedzibą we Wspólnocie, charakterystykę części i podzespołów, warunki wbudowania części i podzespołów do urządzeń i systemów ochronnych. Instrukcja obsługi Każdy wyrób powinien być wyposażony w instrukcje napisane w języku kraju, w którym będzie wprowadzany na rynek oraz w języku producenta. Jedynym odstępstwem od tej zasady jest przypadek instrukcji konserwacji przeznaczonej jedynie dla serwisu producenta. Instrukcje powinny zawierać co najmniej następujące informacje: zwięzłe zestawienie danych, którymi urządzenie jest oznakowane, z wyjątkiem numeru serii, uzupełnione ewentualnie dodatkowymi informacjami pozwalającymi na ułatwienie konserwacji (np. adres importera, zakładu naprawczego itp.), instrukcje bezpieczeństwa: uruchomienia, użytkowania, montażu i demontażu, konserwacji (obsługiwanie i naprawy awaryjne), instalowania, regulacji, w razie potrzeby, instrukcje dotyczące szkoleń, szczegóły umożliwiające określenie bez wątpliwości, czy dane urządzenie określonej kategorii może być użytkowane bezpiecznie w przewidywanej przestrzeni i warunkach pracy, parametry elektryczne i ciśnieniowe, maksymalne temperatury powierzchni lub inne wartości graniczne, specjalne warunki użytkowania, jeżeli określono je w certyfikacie badania typu WE, informacje o możliwym niewłaściwym użyciu, które, jak wykazało doświadczenie, mogłoby się zdarzyć, w razie potrzeby, charakterystyki narzędzi, stanowiących wyposażenie urządzenia. Instrukcje muszą obejmować rysunki i schematy potrzebne do uruchomienia, konserwacji, przeglądów i kontroli poprawnego działania wyrobu. Dodatkowo mogą być zawarte informacje dotyczące naprawy urządzenia. 8. Oznakowanie wyrobów Oznakowanie wyrobów stosuje się w celu zapewnienia możliwości szybkiej weryfikacji zgodności wyrobu wprowadzanego lub już znajdującego się na rynku. Oznakowanie powinno być wyraźne, czytelne i trwałe. Znakowanie składa się z dwóch podstawowych elementów: oznakowania CE oraz oznakowania dotyczącego poziomu zabezpieczenia i przeznaczenia wyrobu. Rys. 5. Oznakowanie CE Na rysunku 5 przedstawiono elementy znakowania związane z deklaracją zgodności oraz nadzorem nad produkcją urządzenia. Numeru jednostki nie stosuje się w przypadku wyrobów nieobjętych obowiązkową certyfikacją i nadzorem produkcji wykonywanym przez jednostkę notyfikowaną. Zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej symbolu CE nie stosuje się w przypadku części i podzespołów (artykuł 8 pkt. 3 dyrektywy) [1]. Tego typu wyroby znakuje się jedynie numerem jednostki zaangażowanej w proces produkcji. Oznakowanie powinno również zawierać symbole dotyczące zabezpieczenia przeciwwybuchowego, grupy urządzenia oraz jego kategorii. W przypadku urządzeń grupy II niezbędne jest również podanie symbolu odnoszącego się do możliwości stosowania wyrobu w przestrzeniach zagrożonych wybuchem gazów (G) lub pyłów (D), tak jak to pokazano na rysunku 6. II 2 GD Rys. 6. Oznakowanie dotyczące bezpieczeństwa przeciwwybuchowego według dyrektywy 94/9/WE Dodatkowo oznakowanie powinno zawierać następujące informacje: nazwę i adres producenta, oznaczenie typu lub serii, nr seryjny (nr fabryczny), rok produkcji. Przykład tabliczki znamionowej przedstawiono na rysunku 7.

10 Urządzenie typ LP-04 KDB 13ATEX0125X II 2G Bateria 3,4V 5Ah Żarówka HPR 3,75V min. 0,75A max. Nr fabr. 0001/ UWAGA: Ładować tylko przy pomocy ładownic CLK-21 ABC Construction; ul. Astrów 1; Mikołów; POLSKA Rys. 7. Przykład tabliczki z oznakowaniem urządzenia 9. Wnioski Dyrektywa 94/9/WE ATEX obowiązuje w Polsce rynku już prawie dziesięć lat. Nadal jednak istnieje wiele aspektów, które wymagają uregulowania bądź doprecyzowania przede wszystkim w zakresie świadomości wytwórców wyrobów objętych jej wymaganiami. Koronnym przykładem pozostają urządzenia nieelektryczne kategorii M2, 2 i 3, które nie wymagają zaangażowania ze strony jednostek notyfikowanych. Dokumentacja stanowi istotny element udokumentowania poprawności konstrukcji wyrobu. Sporządzenie właściwej dokumentacji technicznej wyrobu wymaga doświadczenia i znajomości metod dotyczących doboru odpowiednich rozwiązań w zakresie bezpieczeństwa przeciwwybuchowego. Należy pamiętać, że w przypadku podejrzenia braku zgodności wyrobu to właśnie przekazywana na przechowanie, jednostkom notyfikowanym, dokumentacja stanowi dowód zgodności. Z uwagi na szeroki wachlarz stawianych przez normy zharmonizowane wyrobom wymagań może okazać się kłopotliwe stworzenie dokumentacji, która w pełni opisuje i objaśnia konieczne do zrozumienia aspekty bezpieczeństwa przeciwwybuchowego. W celu ułatwienia tworzenia dokumentacji GIG opracował i udostępnił w formie elektronicznej Przewodnik odnośnie rysunków i dokumentacji na potrzeby certyfikacji urządzeń przeciwwybuchowych [3]. Dokument ten stanowi zestawienie szczegółowych aspektów, jakie należy uwzględnić podczas tworzenia dokumentacji w odniesieniu do poszczególnych rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych. Literatura [1] Dyrektywa 94/9/WE (ATEX). [2] Poradnik: ATEX wytyczne wdrażania wydanie czwarte wrzesień [3] Poradnik: Przewodnik odnośnie rysunków i dokumentacji na potrzeby certyfikacji urządzeń przeciwwybuchowyh Zespół Certyfikacji Wyrobów Kopalnia Doświadczalna BARBARA Mikołów [4] Górny M.: Remonty urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym wg wymagań normy PN-EN :2007, [5] PN-EN ISO/IEC :2013 Atmosfery wybuchowe -- Część 34: Zastosowanie systemów zarządzania jakością przy produkcji urządzeń. [6] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 22 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem, Dz. U. Nr 263, poz [7] Surowy Ł.: Zastosowanie systemów zarządzania jakością przy produkcji wyrobów Ex wg PN-EN ISO/IEC :2012. Magazyn Ex nr 4/2012. [8] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej Dz. U. Nr 138, poz Informacje dodatkowe o autorze. mgr inż. Łukasz Surowy Główny Instytut Górnictwa Kopalnia Doświadczalna BARBARA, Mikołów; tel.: ; surowy@gig.eu;