Padaczka jest przewlekłą chorobą ujawniającą się bardzo
|
|
- Judyta Markiewicz
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 PADACZKA Aktualn Neurol 21, 1 (2), p Agnieszka Karp-Majewska, Bożena Adamkiewicz Received: Accepted: Published: Wpływ leków przeciwpadaczkowych na wskaźniki występowania osteoporozy The inluence o antiepileptic drugs on the indications o osteoporosis Oddział Neurologiczny z Pododdziałem Udarowym i Wczesną Rehabilitacją Neurologiczną, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika w Łodzi Adres do korespondencji: Oddział Neurologiczny z Pododdziałem Udarowym i Wczesną Rehabilitacją Neurologiczną, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika w Łodzi, ul. Pabianicka 62, Łódź, tel.: , neurol_ewa@tlen.pl Praca inansowana ze środków własnych Streszczenie Osteoporoza jest uogólnioną chorobą szkieletu, charakteryzującą się niską masą kostną i zaburzeniem jego mikroarchitektury, prowadzącą do obniżenia wytrzymałości mechanicznej kości oraz zwiększenia podatności na złamania. Do istotnych czynników prowadzących do osteoporozy należy przyjmowanie leków przeciwpadaczkowych. Padaczka często ujawnia się u osób młodych i wymaga długotrwałego leczenia. Konieczne jest zatem wczesne rozpoznanie zaburzeń w metabolizmie kości i wdrożenie odpowiedniej proilaktyki lub leczenia. Za standard diagnostyki osteoporozy uchodzi obecnie badanie gęstości mineralnej kości (BMD) metodą podwójnej absorpcjometrii rentgenowskiej (DEXA). Jest to jednak badanie ujawniające obraz osteoporozy na tyle zaawansowanej, że jej przebieg trudno już odwrócić. Dlatego konieczne jest poszukiwanie nowych, bardziej czułych metod diagnostycznych, takich jak markery obrotu kostnego. Badania zostały przeprowadzone u 1 pacjentów w wieku 2-5 lat chorujących na padaczkę powyżej 2 lat oraz 4 osób z grupy kontrolnej dobranych odpowiednio pod względem wieku i płci, nieobciążonych innymi schorzeniami. Pacjentom tym wykonywano DEXA oraz oznaczenia markerów obrotu kostnego w surowicy krwi: C-końcowego usieciowanego telopeptydu łańcucha ala kolagenu typu I (CTX) oraz osteokalcyny. Wnioskuje się, iż stosowanie przewlekle leków przeciwpadaczkowych w znaczący sposób wpływa na obniżenie gęstości tkanki kostnej. Zależność ta jest proporcjonalna do długości stosowania leków oraz ich rodzaju. Najbardziej czułym markerem w rozpoznawaniu zaburzeń metabolizmu kostnego u pacjentów leczonych AED poniżej 6 lat jest białko CTX, zaś u osób leczonych dłużej niż 6 lat DEXA. Największe zmiany tkanki kostnej stwierdzono u pacjentów leczonych enytoiną. Słowa kluczowe: osteoporoza, leki przeciwpadaczkowe, markery obrotu kostnego, absorpcjometria podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego Summary Osteoporosis is a generalized disease o the skeleton, characterized by low bone mineral density and disturbance o microarchitecture, leading to a lower mechanical endurance o bones and enlargements o susceptibility to ractures. One o the most signiicant eatures leading to osteoporosis is treatment with AED. Epilepsy usually reveals at young and needs long treatment. For the early diagnosis o osteoporosis the most important is estimation o real reduction o bone mineral density (BMD). Nowadays the most popular diagnostic method is dual energy X-ray absorptiometry (DEXA). Yet it reveals advanced level o osteoporosis, which cannot be reversed. Thus there is a need or diagnosis development o new markers o bone metabolism: markers o bone ormation and bone resorption. The studies were conducted in group 1 patients aged 2-5 treated over 2 years with AED and in the control group 4 persons properly chosen in respect to age and sex. The patients were examined by DEXA and bone markers: CTX (collagen type and cross-linked C-telopeptide) and oste- 15
2 ocalcin. The persons suering rom other diseases or intaking dierent speciments aecting bone metabolism were eliminate rom both groups. Results: Long-term intake AED considerably aects the decrease o BMD. It takes only ew years o AED intake or the patients to develop osteopenia or osteoporosis. CTX is the most sensitive marker in patients treated below 6 years, while DEXA is most sensitive in patients treated longer than 6 years. The biggest changes in bone metabolism were ound in patients treated with phenytoin. Key words: osteoporosis, antiepileptic drugs, bone markers, dual energy X-ray absorptiometry 16 WSTĘP Padaczka jest przewlekłą chorobą ujawniającą się bardzo często u młodych osób i wymagającą długotrwałego leczenia. Stosowane leki przeciwpadaczkowe w dużej mierze powodują wyeliminowanie napadów bądź zmniejszenie ich częstości, niemniej jednak wywołują również objawy uboczne. Dodatkowym utrudnieniem jest to, że leki przeciwpadaczkowe muszą być stosowane przewlekle i powodują kolejne objawy niepożądane. Są one doskonale znane lekarzom neurologom zalecającym terapię. Stosunkowo rzadko zwraca się natomiast uwagę na wpływ leków przeciwpadaczkowych na metabolizm kostny. Ma to istotne znaczenie szczególnie u osób młodych. Jak powszechnie wiadomo, padaczka rozpoczyna się często w okresie intensywnego wzrastania dzieciństwa, dojrzewania lub wczesnej dojrzałości. Konsekwencją leczenia jest więc ciągły wpływ na tkankę kostną w tym czasie. Często zdarzają się pacjenci, u których mimo stosowania leczenia występują napady, co zmusza do kontynuowania armakoterapii, niejednokrotnie przez kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Przez ten czas wpływ leków na tkankę kostną jest znaczący. Konieczne jest zatem znalezienie odpowiednich leków ograniczających napady, mających jednocześnie minimalny negatywny wpływ na tkankę kostną. W przedstawionych przez nas badaniach poruszany jest temat stosunkowo nowy w epileptologii. Choć pierwsze doniesienia o możliwym ryzyku złamań kości pod wpływem terapii przeciwpadaczkowej pojawiły się już w latach 6. (1), przez wiele kolejnych lat w literaturze medycznej zagadnienie to nie było analizowane. W latach 9. opublikowane zostały jedynie pojedyncze artykuły dotyczące zwiększonego ryzyka złamań u pacjentów stosujących leki przeciwpadaczkowe. Nie przedstawiano w nich jednak wyników badań diagnostycznych. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu nastąpił znaczący wzrost zainteresowania tą tematyką. Ponieważ zdecydowana większość tych publikacji opierała się jedynie na badaniach densytometrycznych oraz oznaczeniach stężenia w surowicy krwi parathormonu czy 25-OH cholekalcyerolu, badania własne wynikały z potrzeby poszukiwania bardziej czułych metod oznaczania metabolizmu kostnego, jakimi są markery obrotu kostnego. W prezentowanej pracy oceniano zarówno gęstość tkanki kostnej na podstawie badania densytometrycznego, jak i procesy przebudowy kostnej na podstawie oznaczeń markerów kościotworzenia i kościoresorpcji. Obecnie metodą powszechnie stosowaną w diagnostyce osteoporozy jest badanie densytometryczne metodą absorpcjometrii wiązek promieniowania rentgenowskiego o dwóch różnych energiach (dual energy X-ray absorptiometry, DEXA). Technika ta ujawnia jednak zaawansowany obraz zmian kostnych, które trudno conąć. Istnieje zatem potrzeba znalezienia takich metod diagnostycznych, które pozwolą na stwierdzenie nieprawidłowych zmian w metabolizmie tkanki kostnej we wczesnym etapie leczenia, umożliwiając tym samym szybkie im przeciwdziałanie. Metodą taką jest oznaczanie markerów obrotu kostnego. Są to wysoce swoiste białkowe ragmenty elementów strukturalnych kości lub produkty ich degradacji, uwalniane do krążenia w czasie aktywności metabolicznej osteoblastów lub osteoklastów. Poziom biochemicznych markerów obrotu kostnego stanowi wypadkową aktywności wszystkich procesów przebudowy, a ich oznaczanie pozwala na szybką ocenę tempa procesów kościotworzenia i resorpcji. Wyróżniamy dwie podstawowe grupy markerów obrotu kostnego: 1. markery kościotworzenia: rakcja kostna alkalicznej osatazy (bone alkaline phosphatase, b-alp); osteokalcyna (bone GLA protein, OC); N-końcowy propeptyd prokolagenu typu I (procollagen I aminoterminal propeptide, PINP); C-końcowy propeptyd prokolagenu typu I (procollagen I aminoterminal propeptide, PICP); 2. markery resorpcji: pirydynolina (PYD) i dezoksypirydynolina (DPD); N-końcowy usieciowany telopeptyd łańcucha ala kolagenu typu I (collagen type I crosslinked N-telopeptide, NTX); C-końcowy usieciowany telopeptyd łańcucha ala kolagenu typu I (collagen type I crosslinked C-telopeptide, CTX). W przedstawianej pracy podjęto się oceny wpływu leków przeciwpadaczkowych na metabolizm kostny w oparciu o CTX oraz OC. Biorąc pod uwagę akt, że CTX jest produktem degradacji kolagenu, wydaje się zrozumiałe, iż parametr ten może mieć znaczenie w ocenie metabolizmu kostnego. Również badana przez autorkę osteokalcyna, która jest syntetyzowana przez dojrzałe osteoblasty, a jej poziom odzwierciedla ich aktywność, stanowi niezwykle istotny parametr. Celem pracy było zbadanie, czy stosowanie leków przeciwpadaczkowych wywiera istotny wpływ na metabolizm kostny i czy już po 2 latach ich przyjmowania zauważalne są zmiany. Istotną kwestią było również ustalenie, czy rodzaj i czas trwania
3 ,5,3,1 Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Rys. 1. Wartości BMD wśród badanych pacjentów g/cm 2 -, 89 g/cm 2,9-, 99 g/cm 2 g/cm 2 Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Rys. 2. Wartości T-score w badanej grupie pacjentów -2,5 (-1 n>-2,5) >-1 armakoterapii wpływają na stan kośćca, która metoda diagnostyczna jest najbardziej czuła oraz czy istnieje korelacja między długością armakoterapii a zmianami stwierdzanymi w poszczególnych badanych parametrach. Jakkolwiek prezentowanych przez autorkę metod diagnostycznych, tj. badania densytometrycznego oraz oceny stężenia markerów kostnych, nie można bezpośrednio ze sobą porównać, to jednak końcowy eekt tych procesów jest podobny. Patologicznie podwyższony poziom markerów świadczy pośrednio o intensywnych zmianach struktury beleczek kostnych, co prowadzi do osłabienia wytrzymałości mechanicznej kości i związanych z tym złamań. Z kolei przy pomocy badania DEXA możemy stwierdzić obniżoną gęstość mineralną kości i na tej podstawie prognozować wystąpienie złamań. Porównanie badanych metod diagnostycznych jest zatem możliwe jedynie dla oceny klinicznego skutku różnorodnych procesów zachodzących w tkance kostnej. MATERIAŁ I METODY Badania zostały przeprowadzone w grupie 1 pacjentów chorujących na padaczkę powyżej 2 lat oraz stosujących leczenie przeciwpadaczkowe w dawkach terapeutycznych. Grupę kontrolną stanowiło 4 osób dobranych odpowiednio pod względem płci i wieku. Przedział wiekowy badanych osób wynosił 2-5 lat. Pacjenci byli badani izykalnie oraz wykonywano im panel podstawowych badań laboratoryjnych celem wykluczenia dodatkowych schorzeń. U osób tych Kobiety przeprowadzano badanie DEXA odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz oceniano stężenie w surowicy markerów obrotu kostnego: osteokalcyny i CTX. WYNIKI Uzyskane wyniki wskazują, iż wartości gęstości mineralnej w grupie kontrolnej były zdecydowanie wyższe niż u pacjentów stosujących leki przeciwpadaczkowe (rys. 1). Różnice te są istotne statystycznie (p<1). Biorąc pod uwagę wartości T-score, osteoporozę możemy rozpoznać u 33% kobiet i 37,5% mężczyzn stosujących armakoterapię lekami przeciwpadaczkowymi, osteopenię u 25 i 35%. W grupie kontrolnej osteoporozę wykryto jedynie u 4% kobiet i 7% mężczyzn, osteopenię odpowiednio u 16 i 13% (rys. 2). Stwierdzono istotną statystycznie różnicę poziomu T-score w porównaniu grupy pacjentów z grupą kontrolną zarówno w przypadku całych grup (p<1), jak i przy oddzielnym analizowaniu grupy kobiet i mężczyzn (p<1). Nieprawidłowy wynik badania densytometrycznego wskazujący na osteoporozę lub osteopenię odnotowano u 64%; w grupie kontrolnej nieprawidłowe wyniki uzyskano u 2% badanych. Spośród badanych markerów obrotu kostnego największe różnice między pacjentami a grupą kontrolną stwierdzono w oznaczeniach CTX (rys. 3, 4). Co istotne, wśród pacjentów u 48% kobiet i 47,5% mężczyzn wykazano patologicznie przyspieszony metabolizm kostny, podczas gdy w grupie kontrolnej jedynie u 16% kobiet i 13% mężczyzn. Stwierdzono istotną Mężczyźni,52 8 4,12 <,33 ng/ml (,33 n>57),57 ng/ml,525,15,325 7,13 <,33 ng/ml (,33 n>58),58 ng/ml Rys. 3. Porównanie wartości CTX w badanych grupach kobiet Rys. 4. Porównanie wartości CTX w badanych grupach mężczyzn 17
4 Kobiety Mężczyźni,15,15,92 <7 ng/ml (7 n>42) 2 ng/ml 5 5 7,13 <7 ng/ml (7 n>43) 3 ng/ml Rys. 5. Porównanie wartości OC w badanych grupach kobiet Rys. 6. Porównanie wartości OC w badanych grupach mężczyzn 18 statystycznie różnicę wyników w grupie badanej i kontrolnej w całej grupie (p<1) oraz w grupie kobiet (p<5). Mężczyźni nie różnili się pod tym względem w sposób istotny statystycznie (p>5), chociaż warto i tym razem zauważyć, że wartości powyżej,58 występowały znacznie częściej u mężczyzn stosujących leki przeciwpadaczkowe. U większości badanych poziom osteokalcyny nie odbiegał od wartości normy. Zauważalne jest jednak, że w grupie pacjentów stosujących leki przeciwpadaczkowe odsetek osób z podwyższonymi wartościami osteokalcyny był kilkukrotnie wyższy niż w grupie kontrolnej (rys. 5, 6). W grupie pacjentów stosujących armakoterapię lekami przeciwpadaczkowymi poniżej 6 lat zdecydowana większość, bo aż 81,25%, uzyskała prawidłową wartość T-score, u 12,5% stwierdzono osteopenię, natomiast u 6,25% osteoporozę. W grupie pacjentów leczonych powyżej 5, a poniżej 1 lat prawidłową wartość T-score uzyskało 23% pacjentek, osteopenię rozpoznano u 45%, a osteoporozę u 25%. Aż u połowy pacjentów leczonych lekami przeciwpadaczkowymi przez 1 lat i więcej rozpoznano osteoporozę, u 27% osteopenię; prawidłowe wartości T-score zanotowano jedynie u 17% (rys. 8). U pacjentów długotrwale stosujących leki przeciwpadaczkowe (powyżej 1 lat) zdecydowanie najlepszą metodą okazała się densytometria. Zmiany w tej grupie stwierdzono u 79% kobiet i 87% mężczyzn. Im krócej trwała armakoterapia, tym większe znaczenie w diagnostyce miało oznaczenie stężenia markerów obrotu kostnego (rys. 9).,5,3,1 Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni DEXA CTX OC Rys. 7. Wykrywalność zmian kostnych w zależności od stosowanej metody w poszczególnych grupach pacjentów Jeżeli chodzi o rodzaj stosowanej armakoterapii, 45 przebadanych pacjentów przyjmowało tylko jeden lek, a 55 było leczonych co najmniej dwoma lekami przeciwpadaczkowymi. Kombinacje leków były bardzo zróżnicowane, co utrudnia znacznie analizę statystyczną, ze względu na małą liczebność poszczególnych grup. Z kolei wśród pacjentów pozostających na monoterapii największe zmiany stwierdzono u osób przyjmujących enytoinę. Zmiany w choć jednym z badanych markerów zaobserwowano u wszystkich tych pacjentów, bez względu na długość stosowanej armakoterapii. Kolejnym lekiem mającym istotny wpływ na wartości parametrów kostnych był kwas walproinowy. Odchylenia od normy stwierdzono u 58% pacjentów przyjmujących ten lek. W grupie pacjentów leczonych przez powyżej 5 lat zmiany występowały aż u 67%. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, iż leki przeciwpadaczkowe wpływają negatywnie na metabolizm kostny już po 2 latach ich stosowania. W celu stwierdzenia zmian kostnych konieczne jest uzupełnienie badania densytometrycznego również o badania markerów obrotu kostnego. OMÓWIENIE W dostępnej literaturze znaleźć można niewiele artykułów oceniających wpływ leków przeciwpadaczkowych na stężenie markerów obrotu kostnego. Zauważalny jest jednak stopniowy wzrost zainteresowania tą tematyką.,5,3,1 2-5 lat 6-9 lat 1 lat Czas trwania armakoterapii Osteoporoza Osteopenia Norma Rys. 8. Wykrywalność osteoporozy na podstawie wartości T-score w zależności od długości stosowania armakoterapii lekami przeciwpadaczkowymi
5 1 2-5 lat 6-9 lat 1 lat DEXA CTX OC Rys. 9. Wykrywalność zmian kostnych z zależności od stosowanej metody i długości armakoterapii W większości pacjenci uważają dziś, że osteoporoza dotyka tylko kobiety, i to najczęściej starsze (2). W przypadku osteoporozy inwolucyjnej rzeczywiście częściej spotyka się zaburzenia metabolizmu kostnego u kobiet, w osteoporozie wtórnej zmiany te dotyczą zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Z tego względu w badaniach własnych grupa pacjentów obejmowała zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Porównując występowanie osteoporozy u poszczególnych płci, należy nadmienić, że u kobiet okres menopauzy i postmenopauzy powoduje obniżenie protekcyjnego działania hormonów na tkankę kostną. W związku z tym aby ujednolicić porównanie między poszczególnymi grupami, badana populacja obejmowała jedynie osoby poniżej 5. roku życia. Przyjęta przez autorkę granica wieku oraz wyłączenie z badania kobiet z zaburzeniami w cyklu menstruacyjnym pozwoliło w znacznym stopniu ujednolicić badaną grupę i wyeliminować wyniki ałszywie dodatnie. Jednakże wielu autorów nie stosuje tego kryterium wiekowego; chociażby Petty i wsp. badali kobiety pomiędzy 21. a 75. rokiem życia (3). Na podstawie przeprowadzonych badań densytometrycznych zaobserwowali oni istotną różnicę pomiędzy osobami leczonymi lekami przeciwpadaczkowymi a grupą kontrolną jedynie dla grupy kobiet powyżej 4. roku życia. Trudno zatem określić jednoznacznie, czy zmiany te wynikały głównie z działania leków przeciwpadaczkowych, czy też z naturalnego obniżenia BMD z wiekiem. Należy wziąć pod uwagę akt, że współistnienie kilku czynników ryzyka (np. wieku i stosowanej armakoterapii) może utrudniać wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Podkreślenia wymaga również akt, iż u osób starszych, szczególnie z wieloletnią padaczką, ograniczona jest również aktywność izyczna, co istotnie wpływa na pogorszenie parametrów kostnych. Również inni autorzy nie ustrzegli się tego błędu (4). W literaturze znajdują się także doniesienia dotyczące dzieci. Mikatti i wsp. (5) starali się wykazać wpływ leków przeciwpadaczkowych na stan kośćca zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Ich zainteresowanie wynikało z aktu, iż na średnio 2 nowych zachorowań rozpoznawanych rocznie w Stanach Zjednoczonych aż 45 było stwierdzanych u dzieci i młodzieży poniżej 15. roku życia (6). Ma to istotne znaczenie, bowiem AED stosowane w okresie intensywnego rozwoju układu kostnego może skutkować poważnymi konsekwencjami w wieku dorosłym. Inną publikację dotyczącą osób młodych przedstawili Song i wsp. Podjęli się oni oceny wpływu długości stosowanej armakoterapii na BMD i markery obrotu kostnego (7) u dzieci i młodzieży leczonych przez powyżej 2 lata lekami przeciwpadaczkowymi. Zauważyli, iż poziom OC był znacznie wyższy u pacjentów stosujących VPA, natomiast wartości BMD były obniżone u stosujących VPA i CBZ. Autorzy stwierdzili również ścisłą zależność wartości parametrów kostnych od długości stosowanej armakoterapii. Istotny jest także akt, że w dostępnych publikacjach zdecydowana większość badań obejmuje kobiety. Jedynie nieliczne prace dotyczą grupy mężczyzn (8), a przecież osteoporoza wtórna dotyka ich w podobnym stopniu. Należałoby zatem przyjrzeć się porównaniu częstości występowania osteoporozy u obu płci, istnieją bowiem również badania, w których zmiany częściej stwierdzane są u mężczyzn (9). Jeśli chodzi o diagnostykę osteoporozy, zasadniczą kwestią jest znalezienie metody najczulszej, najbardziej swoistej i najszybciej pozwalającej stwierdzić zmiany w kościach. Dotychczas stosowne techniki diagnostyczne, takie jak oznaczanie osoranów, parathormonu czy stężenia wapnia w wydalanym moczu, okazały się mało swoiste. Na ich stężenie wpływa bowiem wiele czynników. Wielu spośród nich nie da się wyeliminować w celu dokładnej oceny. Niestety, na wiele testów laboratoryjnych mają wpływ również czynniki niezwiązane z metabolizmem kostnym. Przykładem może być bardzo popularne oznaczenie stężenia zjonizowanego wapnia w surowicy. Nie jest ono powszechnie zalecane ze względu na znaczną zmienność wyników zależnych zarówno od stosowanej metodyki, od jonoselektywności elektrod, jak i od trudności w wykonywaniu oznaczeń w warunkach beztlenowych. Na wartość oznaczeń wpływają również doraźna podaż wapnia z pożywieniem, towarzysząca wysoka podaż sodu lub stosowane leki (1). Przykładem mogą być tu wyniki Kulak i wsp., którzy, badając grupę 58 pacjentów leczonych przez ponad 2 lata lekami przeciwpadaczkowymi, nie stwierdzili istotnych statystycznie różnic w zakresie poziomu wapnia, osoranów, albumin, magnezu czy parathormonu pomiędzy pacjentami a grupą kontrolną (11). W badaniach własnych podjęto się oceny nowoczesnych markerów obrotu kostnego i klasycznej metody rozpoznawania osteoporozy, czyli densytometrii. Wstępne badania okazały się bardzo obiecujące (12,13). Zainteresowanie tymi markerami wynikało z potrzeby znalezienia metody bardziej czułej i swoistej niż stosowana obecnie DEXA. Badanie densytometryczne oprócz niewątpliwych zalet ma również istotne wady nie może być stosowane zbyt często, np. w celu monitoringu leczenia (ze względu na narażenie pacjenta na dawkę promieniowania rentgenowskiego), ponadto obecne u większości osób w naszej populacji zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa mogą znacznie zaałszować wynik. Największą jednak wadą badań densytometrycznych jest akt, że ujawniają one zmiany kostne w stopniu wysoko zaawansowanym. Badania markerów obrotu kostnego są już dostępne w większości polskich laboratoriów, a ich cena jest zbliżona do badania DEXA. Istotny jest także wybór odpowiedniego postępowania proilaktycznego i leczniczego. Do chwili obecnej nie wskazano jednoznacznie, jakie powinno być postępowanie lekarzy neurologów 19
6 11 dotyczące diagnostyki i leczenia zaburzeń kostnych u pacjentów chorujących na padaczkę. Odpowiedź na to pytanie jest bardzo trudna, bowiem nie ustalono jeszcze standardów postępowania w tej sytuacji. Na podstawie przeanalizowanej literatury można jednak wyciągnąć wniosek, że u wszystkich pacjentów stosujących leki przeciwpadaczkowe konieczna jest diagnostyka dotycząca metabolizmu kostnego. Ponieważ dane dotyczące poszczególnych metod nie są jednoznaczne, wydaje się, iż najsłuszniejszym rozwiązaniem będzie wykonanie u pacjenta zarówno badania DEXA, jak i badania markerów obrotu kostnego. Badanie DEXA da nam pojęcie, w jakim stanie jest obecnie tkanka kostna i jaki wpływ wywarło na nią wieloletnie leczenie, z kolei badanie markerów obrotu kostnego może nam powiedzieć, czy stosowane aktualnie leczenie nie powoduje zbyt nasilonego obrotu kostnego. Decydując o włączeniu leczenia przeciwpadaczkowego, każdy neurolog powinien uprzedzić pacjenta o możliwych konsekwencjach, zalecić pacjentowi aktywny tryb życia, wyeliminowanie używek, spożywanie produktów bogatych w wapń, ekspozycję na promienie słoneczne. Leczenie osteoporozy ma na celu uniknięcie pierwszego złamania, a w przypadku jego zaistnienia zapobiegnięcie następnym. Z kolei leczenie armakologiczne ma na celu przede wszystkim poprawę jakości kości i zwiększenie jej wytrzymałości mechanicznej. Nierozstrzygnięte pozostaje pytanie o to, czy włączać leczenie, jeżeli pacjent przyjmuje leki przeciwpadaczkowe, ale jeszcze nie stwierdzono u niego zaburzeń w metabolizmie tkanki kostnej. National Osteoporosis Foundation (14) próg leczenia opiera na pomiarze BMD w kręgosłupie i końcu kości udowej. Zaleca rozpoczęcie leczenia, gdy wartość wskaźnika T-score jest niższa niż -2, i nie występują inne czynniki ryzyka. Drugą sytuacją jest wartość wskaźnika T-score niższa niż -1,5 i obecność innych czynników ryzyka. Z kolei kobiety powyżej 7. roku życia z dwoma czynnikami ryzyka mogą być leczone nawet bez pomiaru BMD. Według tych wytycznych pacjenci stosujący leczenie przeciwpadaczkowe, które należy oczywiście do czynników ryzyka, oraz z wartościami T-score poniżej -1,5 muszą mieć włączone leczenie. Poniżej przedstawiamy standardy leczenia osteoporozy w Polsce według Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Wielodyscyplinarnego Forum Osteoporotycznego (15). Pierwszym etapem leczenia pacjentów jest suplementacja wapnem i witaminą D (16), kolejnym dołączenie bisosonianów. Powodują one hamowanie obrotu metabolicznego tkanki kostnej, a także zwiększają gęstość mineralną oraz poprawiają własności strukturalne kości (17,18). Dość powszechnie zalecanym postępowaniem jest także włączanie kalcytoniny. Ponieważ działa głównie na kość beleczkową, zmniejsza ryzyko złamań właśnie w obrębie kręgosłupa, natomiast jej wpływ na złamania pozakręgosłupowe jest wątpliwy. W terapii stosuje się ją głównie ze względu na eekt przeciwbólowy (19). Stosunkowo nowym lekiem jest ranelinian strontu stosowany w terapii ze względu na podwójne działanie. Z jednej strony redukuje on resorpcję kości poprzez zmniejszenie różnicowania i aktywności osteoklastów, z drugiej stymuluje tworzenie kości przez zwiększenie replikacji preosteoblastów, prowadząc do wzrostu syntezy macierzy (2). Stosowane są obecnie również leczenie hormonalne, na przykład hormonalna terapia zastępcza (21), selektywne modulatory receptora estrogenowego (22) czy selektywne modulatory receptora androgenowego. Nadal jednak te metody budzą bardzo dużo kontrowersji ze względu na objawy uboczne. Dokładne inormacje dotyczące proilaktyki i leczenia osteoporozy można znaleźć w zaleceniach National Osteoporosis Foundation (14,23) lub zaleceniach Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Wielodyscyplinarnego Forum Osteoporotycznego (15). Podsumowując, należy stwierdzić, że u pacjentów przyjmujących leki przeciwpadaczkowe należy od samego początku uzupełnić dietę o produkty bogate w wapń i witaminę D. Z kolei u chorych stosujących leczenie przez powyżej 2 lata należy przeprowadzać dokładną diagnostykę i w razie potrzeby jak najszybciej włączyć odpowiednie leczenie. Przeprowadzone badania własne odpowiadają na bardzo istotne pytania dotyczące wpływu leków przeciwpadaczkowych na metabolizm tkanki kostnej. Przede wszystkim pokazują, jak często u pacjentów chorujących na padaczkę występuje osteoporoza oraz że już po dość krótkim okresie armakoterapii (>2 lat) mogą ujawniać się poważne zmiany w tkance kostnej. Uzyskane wyniki nie pozwalają jednak jednoznacznie stwierdzić, kiedy dokładnie rozpoczyna się proces uszkodzenia tkanki kostnej. Leczenie przeciwpadaczkowe jest koniecznością i nie możemy go zaprzestać ze względu na negatywny wpływ na kości. Jedyne, co można zrobić, to jak najwcześniej wykryć nieprawidłowości i zastosować proilaktykę. Nasuwa się również pytanie, czy poza oznaczanymi w pracy własnej markerami obrotu kostnego są inne, bardziej czułe i swoiste. Rozstrzygnięcie tych wątpliwości wymaga kontynuowania badań. WNIOSKI Na podstawie przeprowadzonych badań i analizy piśmiennictwa możemy stwierdzić: 1. U pacjentów stosujących leki przeciwpadaczkowe istotnie częściej niż u pozostałych osób występuje obniżona gęstość masy kostnej. 2. Wśród pacjentów przyjmujących leki przeciwpadaczkowe krócej niż 6 lat najwięcej odchyleń stwierdzono przy użyciu markerów obrotu kostnego. 3. U pacjentów przyjmujących leki przeciwpadaczkowe przez ponad 6 lat najwięcej zmian stwierdzono przy użyciu DEXA. 4. U osób poniżej 5. roku życia osteoporoza występuje z podobną częstością u mężczyzn i u kobiet. 5. Porównując poszczególne leki przeciwpadaczkowe, najsilniejszy negatywny wpływ na metabolizm tkanki kostnej odnotowano w przypadku PHT. 6. W przypadku wszystkich leków nieprawidłowe wartości parametrów kostnych miały istotny związek z długością armakoterapii.
7 Piśmiennictwo: BIBLIOGRAPHY: 1. Hahn T.J., Hendin B.A., Scharp C.R., Haddad J.G. Jr: Eect o chronic anticonvulsant therapy on serum 25-hydroxycalcierol levels in adults. N. Engl. J. Med. 1972; 287: Sweet M.G., Sweet J.M., Jeremiah M.P., Galazka S.S.: Diagnosis and treatment o osteoporosis. Am. Fam. Physician 29; 79: Petty S.J., Paton L.M., O Brien T.J. i wsp.: Eect o antiepileptic medication on bone mineral measures. Neurology 25; 65: Koppel B.S., Harden C.L., Nikolov B.G., Labar D.R.: An analysis o lietime ractures in women with epilepsy. Acta Neurol. Scand. 25; 111: Mikati M.A., Dib L., Yamout B. i wsp.: Two randomized vitamin D trials in ambulatory patients on anticonvulsants: impact on bone. Neurology 26; 67: Adres: 7. Song X.Q., Wang Z.P., Bao K.R. i wsp.: Eect o carbamazepine and valproate on bone metabolism in children with epilepsy. Zhonghua Er Ke Za Zhi 25; 43: Ensrud K.E., Walczak T.S., Blackwell T.L. i wsp.: Antiepileptic drug use and rates o hip bone loss in older men: a prospective study. Neurology 28; 71: Swanton J., Simister R., Altmann D. i wsp.: Bone mineral density in institutionalised patients with reractory epilepsy. Seizure 27; 16: Misiorowski W.: Badania laboratoryjne W: Lorenc R.S., Olszyński W.P. (red.): Osteoporoza. Poradnik dla lekarzy. Biuro Gamma, Warszawa Kulak C.A., Borba V.Z., Bilezikian J.P. i wsp.: Bone mineral density and serum levels o 25 OH vitamin D in chronic users o antiepileptic drugs. Arq. Neuro-Psiquiatr. 24; 62: Karp-Majewska A., Adamkiewicz B., Klimek A.: Ujawnianie się osteoporozy u pacjentów stosujących leki przeciwpadaczkowe. Epileptologia 27; 15: Karp-Majewska A., Adamkiewicz B., Klimek A.: The inluence o antiepileptic drugs (AED) on the revealing o osteoporosis. Eur. J. Neurol. 27; 14: National Osteoporosis Foundation: Review o the evidence or prevention, diagnosis and treatment and cost-eectiveness analysis. Osteoporosis Int. 1998; 8 supl Górecki A., Marczyński W., Czerwiński E. i wsp.: Zasady proilaktyki, rozpoznawania i leczenia osteoporotycznych złamań kości. Ortopedia, Traumatologia, Rehabilitacja 27; 5: Chapuy M.C., Pamphile R., Paris E. i wsp.: Combined calcium and vitamin D3 supplementation in elderly women: conirmation o reversal o secondary hyperparathyroidism and hip racture risk: the Decalyos II study. Osteoporos. Int. 22; 13: Hamdy R.C., Chesnut C.H., Gass M.L. i wsp.: Review o treatment modalities or postmenopausal osteoporosis. South. Med. J. 25; 98: Roldán E.J., Pérez-Llore A., Ferretti J.L.: Olpadronate: a new amino-bisphosphonate or the treatment o medical osteopathies. Expert Opin. Investig. Drugs 1998; 7: Munoz-Torres M., Alonso G., Raya M.P.: Calcitonin therapy in osteoporosis. Treat. Endocrinol. 24; 3: Rizzoli R.: A new treatment or post-menopausal osteoporosis: strontium ranelate. J. Endocrinol. Invest. 25; 28 (8 supl.): Farquhar C.M., Marjoribanks J., Lethaby A. i wsp.: Long term hormone therapy or perimenopausal and postmenopausal women. Cochrane Database Syst. Rev. 25; 3: CD Terán D.J., Teppa G.A.D.: Selective estrogen receptors modulators (SERMs): biochemistry, pharmacology, and clinical use in gynecology. Ginecol. Obstet. Mex. 25; 73: NIH Consensus Development Panel on Osteoporosis Prevention, Diagnosis, and Therapy: Osteoporosis prevention, diagnosis, and therapy. JAMA 21; 285: Inormacja dla Autorów! Chcąc zapewnić naszemu czasopismu Aktualności Neurologiczne wyższą indeksację MNiSW i Index Copernicus, zwracamy się do Autorów o dopełnienie poniższych warunków podczas przygotowywania pracy do publikacji: Publikację należy opatrzyć ailiacją z podaną nazwą ośrodka i jego pełnym adresem oraz numerem teleonu. Praca oryginalna powinna być poprzedzona streszczeniem zawierającym od 2 do 25 słów, a poglądowa i kazuistyczna od 15 do 2. Streszczeniu pracy oryginalnej należy nadać budowę strukturalną: wstęp, materiał i metoda, wyniki, wnioski. Liczba słów kluczowych nie może być mniejsza niż 5. Słowa kluczowe nie powinny być powtórzeniem tytułu. Najlepiej stosować słowa kluczowe z katalogu MeSH. Praca oryginalna winna zawierać elementy: wstęp, materiał i metoda, wyniki, omówienie, wnioski, piśmiennictwo. Piśmiennictwo powinno być ułożone w kolejności cytowania. Pełny Regulamin ogłaszania prac znajduje się na stronie
Spodziewany efekt kliniczny wpływu wit. K na kość
Rola witaminy K2 w prewencji utraty masy kostnej i ryzyka złamań i w zaburzeniach mikroarchitektury Ewa Sewerynek, Michał Stuss Zakład Zaburzeń Endokrynnych i Metabolizmu Kostnego Uniwersytetu Medycznego
Bardziej szczegółowoCharakterystyka obrotu kostnego u kobiet w ciąży fizjologicznej i powikłanej porodem przedwczesnym streszczenie.
Anastasiya Zasimovich Charakterystyka obrotu kostnego u kobiet w ciąży fizjologicznej i powikłanej porodem przedwczesnym streszczenie. Ciąża jest to specyficzny, fizjologiczny stan organizmu kobiety. O
Bardziej szczegółowo30. DWULETNIA OBSERWACJI WYNIKÓW PROFILAKTYKI I LECZENIA OSTEOPOROZY. PROGRAM POMOST
30. DWULETNIA OBSERWACJI WYNIKÓW PROFILAKTYKI I LECZENIA OSTEOPOROZY. PROGRAM POMOST Przedlacki J, Księżopolska-Orłowska K, Grodzki A, Sikorska-Siudek K, Bartuszek T, Bartuszek D, Świrski A, Musiał J,
Bardziej szczegółowoR.S.LORENC ECHA ASBMR, DENVER 2017 ŁÓDZ,13-TY STYCZNIA 2018
R.S.LORENC ECHA ASBMR, DENVER 2017 ŁÓDZ,13-TY STYCZNIA 2018 TEZY: 40 LECIE ASBMR, WSPÓŁDZIAŁANIE KOŚCI Z INNYMI NARZĄDAMI, MARKERY METABOLICZNE, STARZENIE SIĘ, PODSUMOWANIE STRUKTURALNA JEDNOSTKA REMODELACYJNA
Bardziej szczegółowoOSTEOPOROZA. bez tajemnic. Ulotka informacyjna.
OSTEOPOROZA bez tajemnic Ulotka informacyjna www.wygrajmyzdrowie.pl Osteoporoza uznana została przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za jedną z głównych chorób cywilizacyjnych. Narażona jest na nią
Bardziej szczegółowoZasady postępowania w osteoporozie. skrócona wersja
Zasady postępowania w osteoporozie skrócona wersja Zasady postępowania w osteoporozie skrócona wersja 1 U kogo wykonywać badania w kierunku osteoporozy? Badania w kierunku osteoporozy należy wykonać u
Bardziej szczegółowoOsteoporoza. (skrypt z najważniejszymi informacjami dla studentów nieobecnych na wykładzie)
1 Osteoporoza (skrypt z najważniejszymi informacjami dla studentów nieobecnych na wykładzie) 1. Osteoporoza jest chorobą metaboliczną kości, charakteryzująca się zmniejszoną mineralną gęstością kości,
Bardziej szczegółowo"Postępowanie lecznicze w osteoporozie" Cz. II. Maria Rell-Bakalarska Interdyscyplinarna Akademia Medycyny Praktycznej
"Postępowanie lecznicze w osteoporozie" Cz. II Maria Rell-Bakalarska Interdyscyplinarna Akademia Medycyny Praktycznej 15 Nasze najlepsze bo Mówi się często, że największym przekleństwem Polaków jest nadmiar
Bardziej szczegółowoZasady wdroŝenia absolutnego ryzyka złamaz. amań w algorytmach diagnostyczno-leczniczych
Zasady wdroŝenia absolutnego ryzyka złamaz amań w algorytmach diagnostyczno-leczniczych Dr hab. med. Jerzy Przedlacki XVII Wielodyscyplinarne Forum Osteoporotyczne Warszawa-Mi Międzylesie, 20.05.2006 Algorytm
Bardziej szczegółowoLECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N
Załącznik nr 42 do zarządzenia Nr 59/2011/DGL Prezesa NFZ z dnia 10 października 2011 roku Nazwa programu: LECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N 25.8 Inne zaburzenia
Bardziej szczegółowoSPRAWDŹ, CZY JESTEŚ ZAGROŻONA OSTEOPOROZĄ
SPRAWDŹ, CZY JESTEŚ ZAGROŻONA OSTEOPOROZĄ Test ryzyka osteoporozy umożliwia określenie zagrożenie jej wystąpienia zanim wykonamy badania specjalistyczne. Został opracowany przez IOF (Międzynarodowa Fundacja
Bardziej szczegółowoRola markerów metabolizmu kostnego w kwalifikacji do leczenia osteoporozy. Wyniki programu POMOST
/ORIGINAL PAPERS Endokrynologia Polska/Polish Journal of Endocrinology Tom/Volume 60; Numer/Number 1/2009 ISSN 0423 104X Rola markerów metabolizmu kostnego w kwalifikacji do leczenia osteoporozy. Wyniki
Bardziej szczegółowoDENSYTOMETRIA - BADANIE GĘSTOŚCI KOŚCI
KRAKOWSKIE CENTRUM MEDYCZNE Prof. dr hab. med. Edward Czerwiński Kraków 31-501, ul. Kopernika 32, www.kcm.pl tel. 12 430 00 00 DENSYTOMETRIA - BADANIE GĘSTOŚCI KOŚCI Informacje dla pacjentów Oferta Krakowskiego
Bardziej szczegółowoV rok WL Choroby wewnętrzne, endokrynologia. Osteoporoza - diagnostyka i leczenie
V rok WL Choroby wewnętrzne, endokrynologia Osteoporoza - diagnostyka i leczenie prof. dr hab. Marek Bolanowski Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Osteoporoza Układowa
Bardziej szczegółowoWitamina D w chorobach przewlekłych wieku rozwojowego
Witamina D w chorobach przewlekłych wieku rozwojowego Agnieszka Szlagatys-Sidorkiewicz Klinika Pediatrii, Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci Gdański Uniwersytet Medyczny Witamina D w chorobach
Bardziej szczegółowoprzytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia
SŁOWA KLUCZOWE: przytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia STRESZCZENIE Wstęp. Ze względu na stosunki anatomiczne oraz wspólne unaczynienie tarczycy
Bardziej szczegółowoPułapki osteoporozy. Beata Kwaśny-Krochin Zakład Reumatologii UJ CM. INTERNA DLA REZYDENTÓW Listopad 2017, Kraków
Pułapki osteoporozy Beata Kwaśny-Krochin Zakład Reumatologii UJ CM INTERNA DLA REZYDENTÓW 24-25 Listopad 2017, Kraków U kogo diagnozować osteoporozę? kobieta> 65 r.ż. mężczyzny >70 r.ż. przebyte złamanie
Bardziej szczegółowoOsteoporoza w granicznej niewydolności nerek - problem niedoboru witaminy D
Atlanta Osteoporoza w granicznej niewydolności nerek - problem niedoboru witaminy D Jerzy Przedlacki Katedra i Klinika Nefrologii Dializoterapii i Chorób Wewnętrznych, WUM Echa ASBMR 2016 Łódź, 14.01.2017
Bardziej szczegółowoPoniżej prezentuję treść własnego wystąpienia w ramach spotkania okrągłego stołu. Główne punkty wystąpienia:
Kwalifikacja do leczenia osteoporozy i kosztoefektywność leczenia osteoporozy w Polsce, polska wersja FRAX konferencja okrągłego stołu podczas IV Środkowo Europejskiego Kongresu Osteoporozy i Osteoartrozy
Bardziej szczegółowoProblemy kostne u chorych ze szpiczakiem mnogim doświadczenia własne
Problemy kostne u chorych ze szpiczakiem mnogim doświadczenia własne dr n.med. Piotr Wojciechowski Szpiczak Mnogi Szpiczak Mnogi (MM) jest najczęstszą przyczyną pierwotnych nowotworów kości u dorosłych.
Bardziej szczegółowoKatarzyna Pawlak-Buś
Katarzyna Pawlak-Buś Klinika Rumatologii i Rehabilitacji Uniwersytetu Medycznego Oddział Reumatologii i Osteoporozy Szpitala im. Józefa Strusia w Poznaniu Canalis at al., N. Engl. J. Med. 2007 Równowaga
Bardziej szczegółowo65 letnia kobieta leczona od 5 lat leczona alendronianem
Piotr Głuszko NIGRR 65 letnia kobieta leczona od 5 lat leczona alendronianem obecnie neck T-score - 4,3 Kobieta lat 65, wzrost 160 cm, BMI 26, obecnie na emeryturze (nauczycielka), u której rozpoznano
Bardziej szczegółowoTomasz Szafrański UNIWERSYTET MEDYCZNY IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU ODDZIAŁ REUMATOLOGII I OSTEOPOROZY SZPITAL IM. J. STRUSIA W POZNANIU
5 Tomasz Szafrański UNIWERSYTET MEDYCZNY IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU ODDZIAŁ REUMATOLOGII I OSTEOPOROZY SZPITAL IM. J. STRUSIA W POZNANIU Historia choroby pacjenta Pacjentka lat 67 Wzrost 156
Bardziej szczegółowoOcena Pracy Doktorskiej mgr Moniki Aleksandry Ziętarskiej
Prof. dr hab. n. med. Robert Słotwiński Warszawa 30.07.2018 Zakład Immunologii Biochemii i Żywienia Wydziału Nauki o Zdrowiu Warszawski Uniwersytet Medyczny Ocena Pracy Doktorskiej mgr Moniki Aleksandry
Bardziej szczegółowoPROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa. wprowadzenie
PROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa wprowadzenie CZĘŚĆ PIERWSZA: Czym jest prokalcytonina? PCT w diagnostyce i monitowaniu sepsy PCT w diagnostyce zapalenia dolnych dróg oddechowych Interpretacje
Bardziej szczegółowoLek BI w porównaniu z lekiem Humira u pacjentów z umiarkowaną lub ciężką łuszczycą plackowatą
Lek w porównaniu z lekiem u pacjentów z umiarkowaną lub ciężką łuszczycą plackowatą Jest to podsumowanie badania klinicznego dotyczącego łuszczycy plackowatej. Podsumowanie sporządzono dla ogółu społeczeństwa.
Bardziej szczegółowoPrzyczyny i obraz kliniczny osteopenii i osteoporozy u dzieci
Prace oryginalne Endokrynologia, Diabetologia i Choroby Przemiany Materii Wieku Rozwojowego 1999, 5, 2, 73-78 ISSN 1234-625X Przyczyny i obraz kliniczny osteopenii i osteoporozy u dzieci Causes and clinical
Bardziej szczegółowoPodmiot odpowiedzialny Wnioskodawca Nazwa własna Moc Postać farmaceutyczna Droga podania Zawartość (stężenie) Vantas 50 mg Implant Podskórne 50 mg
ANEKS I WYKAZ NAZW, POSTAĆ FARMACEUTYCZNA, MOC PRODUKTÓW LECZNICZYCH, DROGA PODANIA, WNIOSKODAWCA, PODMIOT ODPOWIEDZIALNY POSIADAJĄCY POZWOLENIE NA DOPUSZCZENIE DO OBROTU W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH Państwo
Bardziej szczegółowoChoroby związane z wygasaniem czynności jajników.
Choroby związane z wygasaniem czynności jajników. Sytuacja hormonalna przed i po menopauzie Względny hyperestrogenizm - zmiany przerostowe (polipy, mięśniaki, przerost śluzówki macicy, mastopatia) Hypoestrogenizm
Bardziej szczegółowoS T R E S Z C Z E N I E
STRESZCZENIE Cel pracy: Celem pracy jest ocena wyników leczenia napromienianiem chorych z rozpoznaniem raka szyjki macicy w Świętokrzyskim Centrum Onkologii, porównanie wyników leczenia chorych napromienianych
Bardziej szczegółowoThis copy is for personal use only - distribution prohibited.
Kwart. Ortop. 20, 4, str. 34, ISSN 2083-8697 - - - - - REHABILITACJA STAWU BIODROWEGO I KOLANOWEGO, FINANSOWANA PRZEZ NARODOWY FUNDUSZ ZDROWIA W LATACH 2009 200 REHABILITATION OF THE HIP AND KNEE JOINTS
Bardziej szczegółowoProfilaktyka osteoporozy
Krakowskie Centrum Rehabilitacji i Ortopedii Al. Modrzewiowa 22, 30 224 Kraków Profilaktyka osteoporozy Program edukacyjny pacjentów Krakowskiego Centrum Rehabilitacji i Ortopedii realizowany w ramach
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie
Bardziej szczegółowoKaskada złamań Czy mamy szansę w walce z osteoporozą?
Kaskada złamań Czy mamy szansę w walce z osteoporozą? Maria Rell-Bakalarska Interdyscyplinarna Akademia Medycyny Praktycznej 1 Duchess of Cornwall, Camilla Parker Bowles and Professor Cooper Widząc kogoś
Bardziej szczegółowoSYLABUS x 8 x
SYLABUS Nazwa przedmiotu/modułu Wydział Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Forma studiów Język przedmiotu Reumatologia Lekarski I Lekarski Jednolite magisterskie 5-letnie Stacjonarne polski Rodzaj
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWY PLAN ĆWICZEŃ DLA SŁUCHACZY 5 lub 6 RS Wydziału Wojskowo lekarskiego UM w Łodzi
SZCZEGÓŁOWY PLAN ĆWICZEŃ DLA SŁUCHACZY 5 lub 6 RS Wydziału Wojskowo lekarskiego UM w Łodzi I. Przedmiot fakultatywny ZABURZENIA GOSPODARKI WAPNIOWO FOSFORANOWEJ I OSTEOPOROZA Zakład Zaburzeń Endokrynnych
Bardziej szczegółowoENDOKRYNOLOGIA POLSKA
E P ENDOKRYNOLOGIA POLSKA POLISH JOURNAL OF ENDOCRINOLOGY REVIEWS / REVIEWS Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology Tom/Volume 55; Numer/Number 6/2004 ISSN 0423-104X New ISCD recommendations
Bardziej szczegółowoAgencja Oceny Technologii Medycznych
Agencja Oceny Technologii Medycznych Rada Przejrzystości Opinia Rady Przejrzystości nr 380/2014 z dnia 29 grudnia 2014 r. w sprawie zasadności objęcia refundacją leku Mimpara (cinacalcetum) w zakresie
Bardziej szczegółowoCharakterystyka kliniczna chorych na raka jelita grubego
Lek. Łukasz Głogowski Charakterystyka kliniczna chorych na raka jelita grubego Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych Opiekun naukowy: Dr hab. n. med. Ewa Nowakowska-Zajdel Zakład Profilaktyki Chorób
Bardziej szczegółowoPrzegląd epidemiologiczny metod diagnostyki i leczenia łagodnego rozrostu stercza na terenie Polski.
Przegląd epidemiologiczny metod diagnostyki i leczenia łagodnego rozrostu stercza na terenie Polski. Program MOTO-BIP /PM_L_0257/ Ocena wyników programu epidemiologicznego. Dr n. med. Bartosz Małkiewicz
Bardziej szczegółowoVlv~~ Y(ł l?r..i,!. dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Białystok Ul. Mieszka I-go 4B
Vlv~~ Y(ł l?r..i,!. dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego Wydział Nauk o Zdrowiu Białystok, dn. 19.01.2016 Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 15-054 Białystok Ul. Mieszka
Bardziej szczegółowolek. Olga Możeńska Ocena wybranych parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej w populacji chorych z istotną niedomykalnością zastawki mitralnej
lek. Olga Możeńska Ocena wybranych parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej w populacji chorych z istotną niedomykalnością zastawki mitralnej Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych Promotor: dr
Bardziej szczegółowoOstsopor za PZWL PROBLEM INTERDYSCYPLINARNY. Edward Czerwiński. Redakcja naukowa. Prof. dr hab. med.
Ostsopor za PROBLEM INTERDYSCYPLINARNY Redakcja naukowa Prof. dr hab. med. Edward Czerwiński PZWL Spis treści Słowo wstępne... 11 1. Osteoporoza pierwotna - J.E. Badurski, N.A. N ow ak... 13 1.1. Istota,
Bardziej szczegółowoŁódź, 2016 Wojciech Pluskiewicz
Łódź, 2016 Wojciech Pluskiewicz Abstrakty przedstawiane w czasie dorocznego kongresu American Society of Bone and Mineral Research 2015 (Seattle, USA) Znaczenie upadków 2 prace Wpływ leków 2 prace Ocena
Bardziej szczegółowoJak poprawić dostępność do leczenia osteoporozy w Polsce? Jerzy Gryglewicz Warszawa, 20 października 2015 r.
Jak poprawić dostępność do leczenia osteoporozy w Polsce? Jerzy Gryglewicz Warszawa, 20 października 2015 r. Plan prezentacji: 1.Organizacja i finansowanie poradni osteoporozy w 2016 r. 2. Propozycje zmian
Bardziej szczegółowoPrezesie Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji
Rada Przejrzystości działająca przy Prezesie Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji Opinia Rady Przejrzystości nr 272/2018 z dnia 8 października 2018 roku w sprawie zalecanych technologii medycznych,
Bardziej szczegółowoMetoda FRAX jako metoda diagnostyczna w osteoporozie
Metoda FRAX jako metoda diagnostyczna w osteoporozie W opracowaniu dotyczącym metody FRAX przedstawiono odpowiedzi na następujące pytania: - Jakie jest zastosowanie metody FRAX? - Dlaczego wprowadzono
Bardziej szczegółowoPOLSKI PORTAL OSTEOPOROZY
y POLSKI PORTAL OSTEOPOROZY www.osteoporoza.pl kontakt@osteoporoza.pl ZAWARTOŚĆ PORTALU Stan w dniu: 25.01.2016 DANE OGÓLNE (2015) Liczba stałych użytkowników 6 045 Liczba odsłon strony miesięcznie 238.000
Bardziej szczegółowoPułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego. Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze
Pułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze Leczenie nadciśnienia tętniczego versus leczenie chorego
Bardziej szczegółowoZASADY PROFILAKTYKI, ROZPOZNAWANIA I LECZENIA OSTEOPOROTYCZNYCH Z AMAÑ KOŒCI
STRONY KRAJOWEGO KONSULTANTA W DZIEDZINIE ORTOPEDII I TRAUMATOLOGII NARZ DU RUCHU I PREZESA POLSKIEGO TOWARZYSTWA ORTOPEDYCZNEGO I TRAUMATOLOGICZNEGO Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja MEDSPORTPRESS,
Bardziej szczegółowoAneks III. Zmiany w odpowiednich punktach Charakterystyki Produktu Leczniczego i ulotki dla pacjenta
Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach Charakterystyki Produktu Leczniczego i ulotki dla pacjenta Uwaga: Może wyniknąć potrzeba dokonania kolejnych aktualizacji Charakterystyki Produktu Leczniczego i
Bardziej szczegółowoparametrów biochemicznych (cholesterol całkowity, cholesterol HDL, cholesterol LDL,
1. STRESZCZENIE W ostatnich latach obserwuje się wzrost zachorowań na zaburzenia psychiczne, między innymi takie jak depresja i schizofrenia. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) prognozuje, że choroby te
Bardziej szczegółowoPromotor: prof. dr hab. Katarzyna Bogunia-Kubik Promotor pomocniczy: dr inż. Agnieszka Chrobak
INSTYTUT IMMUNOLOGII I TERAPII DOŚWIADCZALNEJ IM. LUDWIKA HIRSZFELDA WE WROCŁAWIU POLSKA AKADEMIA NAUK mgr Milena Iwaszko Rola polimorfizmu receptorów z rodziny CD94/NKG2 oraz cząsteczki HLA-E w patogenezie
Bardziej szczegółowoEdyta Szałek Katedra i Zakład Farmacji Klinicznej i Biofarmacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Streszczenie.
51 FA R M AC J A W S P Ó Ł C Z E S N A 2013; 6: 51-56 Akademia Medycyny ARTYKUŁ ORYGINALNY/ORIGINAL PAPER Otrzymano/Submitted: 15.05.2013 Zaakceptowano/Accepted: 28.05.2013 Edukacja pacjentek w okresie
Bardziej szczegółowoPiotr Potemski. Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Szpital im. M. Kopernika w Łodzi
Piotr Potemski Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Szpital im. M. Kopernika w Łodzi VI Letnia Akademia Onkologiczna dla Dziennikarzy, Warszawa, 10-12.08.2016 1 Obserwowane są samoistne regresje zmian przerzutowych
Bardziej szczegółowoOCENA WYSTĘPOWANIA ANOMALII ZĘBOWYCH I MORFOLOGII WYROSTKA ZĘBODOŁOWEGO U PACJENTÓW Z ZATRZYMANYMI KŁAMI
Lek. Dent. Joanna Abramczyk OCENA WYSTĘPOWANIA ANOMALII ZĘBOWYCH I MORFOLOGII WYROSTKA ZĘBODOŁOWEGO U PACJENTÓW Z ZATRZYMANYMI KŁAMI STRESZCZENIE WSTĘP W praktyce ortodontycznej zatrzymane stałe kły, szczególnie
Bardziej szczegółowoAnalysis of infectious complications inf children with acute lymphoblastic leukemia treated in Voivodship Children's Hospital in Olsztyn
Analiza powikłań infekcyjnych u dzieci z ostrą białaczką limfoblastyczną leczonych w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym w Olsztynie Analysis of infectious complications inf children with
Bardziej szczegółowo15. KWALIFIKACJA DO LECZENIA FARMAKOLOGICZNEGO OSTEOPOROZY NA PODSTAWIE METODY FRAX I METODY JAKOŚCIOWEJ. BADANIE POMOST
15. KWALIFIKACJA DO LECZENIA FARMAKOLOGICZNEGO OSTEOPOROZY NA PODSTAWIE METODY FRAX I METODY JAKOŚCIOWEJ. BADANIE POMOST J. Przedlacki, K. Księżopolska-Orłowska, A. Grodzki, T. Bartuszek, D. Bartuszek,
Bardziej szczegółowoLECZENIE BIOLOGICZNE CHORÓB
LECZENIE BIOLOGICZNE CHORÓB REUMATYCZNYCH U PACJENTÓW 65+ Włodzimierz Samborski Katedra Reumatologii i Rehabilitacji Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu LECZENIE BIOLOGICZNE CHORÓB REUMATYCZNYCH
Bardziej szczegółowoProblem: Problem: U kogo i kiedy prowadzić badania przesiewowe w kierunku osteoporozy?
List został zamieszczony na stronach internetowych: - Polskiej Fundacji Osteoporozy - Wielodyscyplinarnego Forum Osteoporozy - Polskiego Towarzystwa Osteoartrologicznego Zwracamy się do wszystkich środowisk
Bardziej szczegółowoPadaczka lekooporna - postępowanie. Joanna Jędrzejczak Klinika Neurologii i Epileptologii, CMKP Warszawa
Padaczka lekooporna - postępowanie Joanna Jędrzejczak Klinika Neurologii i Epileptologii, CMKP Warszawa Definicja padaczki lekoopornej Nie ma padaczki lekoopornej, są lekarze oporni na wiedzę Boenigh,
Bardziej szczegółowoWSPÓŁCZESNE MOŻLIWOŚCI LECZENIA ZŁAMAŃ OSTEOPOROTYCZNYCH
XXXII KONFERENCJA NAUKOWO -SZKOLENIOWA ORTOPEDÓW WOJSKA POLSKIEGO BYDGOSZCZ 14-16 maja 2015 WSPÓŁCZESNE MOŻLIWOŚCI LECZENIA ZŁAMAŃ OSTEOPOROTYCZNYCH Sławomir Dudko, Damian Kusz, Konrad Kopeć, Sławomir
Bardziej szczegółowoLeczenie padaczki lekoopornej podstawy racjonalnej politerapii
Leczenie padaczki lekoopornej podstawy racjonalnej politerapii Ewa Nagańska Klinika Neurologii i Epileptologii CMKP Przyczyny niepowodzenia stosowania monoterapii LPP Niewłaściwe rozpoznanie padaczki (rodzaju
Bardziej szczegółowoDlaczego potrzebne było badanie?
Badanie mające na celu zbadanie czy lek BI 409306 polepsza sprawność umysłową u osób z łagodną postacią choroby Alzheimera oraz trudności z funkcjonowaniem psychicznym Jest to podsumowanie badania klinicznego
Bardziej szczegółowoAneks III. Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta
Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta Uwaga: Konieczna może być późniejsza aktualizacja zmian w charakterystyce produktu leczniczego i ulotce
Bardziej szczegółowoOsteoporosis, Osteomalacia, Primary Hyperparathyroidism? Differential diagnosis of low bone mass
ARTYKUŁ POGLĄDOWY/REVIEW PAPER Wpłynęło: 25.03.2008 Poprawiono: 27.03.2008 Zaakceptowano: 28.03.2008 Osteoporoza, osteomalacja, pierwotna nadczynność przytarczyc? Różnicowanie niskiej masy kostnej Osteoporosis,
Bardziej szczegółowoCzy mogą być niebezpieczne?
Diety wysokobiałkowe w odchudzaniu Czy mogą być niebezpieczne? Lucyna Kozłowska Katedra Dietetyki SGGW Diety wysokobiałkowe a ryzyko zgonu Badane osoby: Szwecja, 49 261 kobiet w wieku 30 49 lat (1992 i
Bardziej szczegółowoAneks IV. Wnioski naukowe
Aneks IV Wnioski naukowe 1 Wnioski naukowe Od czasu dopuszczenia produktu Esmya do obrotu zgłoszono cztery przypadki poważnego uszkodzenia wątroby prowadzącego do transplantacji wątroby. Ponadto zgłoszono
Bardziej szczegółowoDlaczego potrzebne było badanie?
Badanie mające na celu zbadanie czy lek BI 409306 polepsza sprawność umysłową u osób z chorobą Alzheimera we wczesnym stadium Jest to podsumowanie badania klinicznego przeprowadzonego z udziałem pacjentów
Bardziej szczegółowoEBM w farmakoterapii
EBM w farmakoterapii Dr Przemysław Niewiński Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM we Wrocławiu Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM Wrocław EBM Evidence Based Medicine (EBM) "praktyka medyczna
Bardziej szczegółowoANEKS I. Strona 1 z 5
ANEKS I WYKAZ NAZW, POSTAĆ FARMACEUTYCZNA, MOC WETERYNARYJNYCH PRODUKTÓW LECZNICZYCH, GATUNKI ZWIERZĄT, DROGA PODANIA, PODMIOT ODPOWIEDZIALNY POSIADAJĄCY POZWOLENIE NA DOPUSZCZENIE DO OBROTU W PAŃSTWACH
Bardziej szczegółowoWarszawa, r.
Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Warszawski Uniwersytet Medyczny SP CSK ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa Tel. 599 25 83; fax: 599 25 82 Kierownik: dr hab. n. med. Leszek Czupryniak Warszawa, 24.08.2016r.
Bardziej szczegółowoROZPRAWA DOKTORSKA. Wpływ nowych bisfosfonianów na przebieg eksperymentalnie wywołanej osteoporozy u owiec.
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Medycyny Weterynaryjnej Katedra Biostruktury i Fizjologii Zwierząt Zakład Histologii i Embriologii mgr Ewa Mytnik ROZPRAWA DOKTORSKA Wpływ nowych bisfosfonianów
Bardziej szczegółowoChoroby ultra-rzadkie Warszawa, 12 marca Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka
Choroby ultra-rzadkie Warszawa, 12 marca 2010 Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka Definicje, częstość występowania Podstawą definicji chorób rzadkich są dane epidemiologiczne dotyczące występowania
Bardziej szczegółowoAneks IV. Wnioski naukowe
Aneks IV Wnioski naukowe 60 Wnioski naukowe W dniu 7 czerwca 2017 r. Komisja Europejska (KE) otrzymała informację o śmiertelnym przypadku piorunującej niewydolności wątroby u pacjenta po zastosowaniu leczenia
Bardziej szczegółowoKiedy zaczynać, jak prowadzić i kiedy kończyć leczenie immunosupresyjne w miastenii
Kiedy zaczynać, jak prowadzić i kiedy kończyć leczenie immunosupresyjne w miastenii Anna Kostera-Pruszczyk Klinika Neurologii Warszawski Uniwersytet Medyczny Miastenia Przewlekła choroba z autoagresji
Bardziej szczegółowoAneks I. Wnioski naukowe i podstawy zmiany warunków pozwolenia (pozwoleń) na dopuszczenie do obrotu
Aneks I Wnioski naukowe i podstawy zmiany warunków pozwolenia (pozwoleń) na dopuszczenie do obrotu 1 Wnioski naukowe Biorąc pod uwagę sprawozdanie komitetu PRAC do raportu PSUR dla dexamethasonu (za wyjątkiem
Bardziej szczegółowoThe relationship between selected biochemical parameters, clinical factors and bone mineral density in postmenopausal women with osteoporosis
Związek pomiędzy wybranymi parametrami biochemicznym i czynnikami klinicznymi a gęstością mineralną kości u kobiet z osteoporozą w okresie pomenopauzalnym The relationship between selected biochemical
Bardziej szczegółowoHIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć?
HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć? KIM JESTEŚMY JESTEŚMY GRUPĄ, KTÓRA ZRZESZA PACJENTÓW Z ZABURZENIAMI GOSPODARKI LIPIDOWEJ Z CAŁEJ POLSKI HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA FAKTY:
Bardziej szczegółowoPL.EDU.ELI PRZEWODNIK DLA LEKARZY
PRZEWODNIK DLA LEKARZY Przewodnik dla Lekarzy Produkt leczniczy CERDELGA jest wskazany do długotrwałego leczenia dorosłych pacjentów z chorobą Gauchera typu 1, ze słabym (PM, ang. poor metaboliser), średnim
Bardziej szczegółowoEndokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology
Vol. 3/2004 Nr 2(7) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Ocena niektórych markerów obrotu kostnego i gęstości mineralnej kręgosłupa lędźwiowego u dziewcząt z chorobą Gravesa-Basedowa Assessment
Bardziej szczegółowoOsteoporoza u osób w wieku podeszłym patogeneza, ocena ryzyka złamań i skuteczność przeciwzłamaniowa leków
PRACA POGLĄDOWA Osteoporoza u osób w wieku podeszłym patogeneza, ocena ryzyka złamań i skuteczność przeciwzłamaniowa leków Zofia Guła, Mariusz Korkosz Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii Collegium
Bardziej szczegółowoZAPROSZENIE NA BADANIA PROFILAKTYCZNE WYKONYWANE W RAMACH PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ ( )
ZAPROSZENIE NA BADANIA PROFILAKTYCZNE WYKONYWANE W RAMACH PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ (2015-08-03) PROFILAKTYKA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA ADRESACI - Osoby zadeklarowane do lekarza POZ, w wieku 35, 40, 45,
Bardziej szczegółowoCzynniki genetyczne sprzyjające rozwojowi otyłości
Czynniki genetyczne sprzyjające rozwojowi otyłości OTYŁOŚĆ Choroba charakteryzująca się zwiększeniem masy ciała ponad przyjętą normę Wzrost efektywności terapii Czynniki psychologiczne Czynniki środowiskowe
Bardziej szczegółowoBadania przesiewowe w rozpoznawaniu osteoporozy
Badania przesiewowe w rozpoznawaniu osteoporozy Informacja dla pacjenta Czy powinniśmy wykonywać badania przesiewowe w kierunku osteoporozy? Badania przesiewowe Informacja dla pacjenta Czy powinniśmy wykonywać
Bardziej szczegółowoEdward Czerwiński BADANIE RADIOLOGICZNE I MORFOMETRIA. Wskazania do badania radiologicznego
Edward Czerwiński BADANIE RADIOLOGICZNE I MORFOMETRIA Wskazania do badania radiologicznego 1. Diagnostyka złamań kręgosłupa 2. Weryfikacja skuteczności leczenia 3. Diagnostyka schorzeń i zespołów bólowych
Bardziej szczegółowoAneks I Wnioski naukowe i podstawy zawieszenia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu przedstawione przez Europejską Agencję Leków
Aneks I Wnioski naukowe i podstawy zawieszenia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu przedstawione przez Europejską Agencję Leków 1 Wnioski naukowe Ogólne podsumowanie oceny naukowej dotyczącej kwasu nikotynowego/laropiprantu
Bardziej szczegółowoZnaczenie obecności schorzeń towarzyszących łagodnemu rozrostowi stercza w podejmowaniu decyzji terapeutycznych przez polskich urologów.
Znaczenie obecności schorzeń towarzyszących łagodnemu rozrostowi stercza w podejmowaniu decyzji terapeutycznych przez polskich urologów. Program DAL-SAFE /ALFUS_L_01798/ Ocena wyników programu epidemiologicznego.
Bardziej szczegółowoWytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych
Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych Jednym z pierwszych i podstawowych zadań lekarza jest prawidłowa i rzetelna ocena ryzyka oraz rokowania pacjenta. Ma
Bardziej szczegółowoAmy Ferris, Annie Price i Keith Harding Pressure ulcers in patients receiving palliative care: A systematic review Palliative Medicine 2019 Apr 24
Amy Ferris, Annie Price i Keith Harding Pressure ulcers in patients receiving palliative care: A systematic review Palliative Medicine 2019 Apr 24 Cel - przegląd ma na celu określenie częstości występowania
Bardziej szczegółowoZasady leczenia nowo rozpoznanej padaczki
Zasady leczenia nowo rozpoznanej padaczki Ewa Nagańska Klinika Neurologii i Epileptologii CMKP Zasady ogólne jeden incydent napadowy wait and see diagnostyka: wywiad!!!! EEG, TK + kontrast, MRI, wideo-eeg
Bardziej szczegółowoWspółczesne standardy diagnostyczno-terapeutyczne osteoporozy rola lekarza stomatologa w diagnozowaniu schorzenia
PROTET. STOMATOL., 2008, LVIII, 6, 403-407 Współczesne standardy diagnostyczno-terapeutyczne osteoporozy rola lekarza stomatologa w diagnozowaniu schorzenia Standards of contemporary diagnosis and treatment
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWE WARUNKI BADANIA LEKARSKIEGO W ZAKRESIE UKŁADU
Załącznik nr 5 Załącznik nr 5 SZCZEGÓŁOWE WARUNKI BADANIA LEKARSKIEGO W ZAKRESIE UKŁADU NERWOWEGO, SZCZEGÓŁOWE W WARUNKI TYM PADACZKI BADANIA LEKARSKIEGO W ZAKRESIE UKŁADU NERWOWEGO, W TYM PADACZKI 1.
Bardziej szczegółowoRola witaminy D w praktyce lekarza rehabilitacji medycznej. dr n. med. Anna Pacholec prof. dr hab. n. med. Krystyna Księżopolska-Orłowska
Rola witaminy D w praktyce lekarza rehabilitacji medycznej dr n. med. Anna Pacholec prof. dr hab. n. med. Krystyna Księżopolska-Orłowska Rehabilitacja medyczna Rehabilitacja medyczna to dziedzina medycyny
Bardziej szczegółowoChoroby ultra-rzadkie. Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka
Choroby ultra-rzadkie Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka Definicje, częstość występowania Podstawą definicji chorób rzadkich są dane epidemiologiczne dotyczące występowania choroby w całej populacji
Bardziej szczegółowoEPIDEMIOLOGIA DANE KRAJOWE
EPIDEMIOLOGIA DANE KRAJOWE Dane krajowe zostały opracowane na podstawie informacji przekazanych przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny (zwany dalej NIZP-PZH) oraz zamieszczonych
Bardziej szczegółowoOsteoporoza w wieku podeszłym patogeneza, ocena ryzyka złamań i skuteczność przeciwzłamaniowa leków
Gerontologia Polska PRACA POGLĄDOWA tom 18, nr 3, 107 113 ISSN 1425 4956 Zofia Guła, Mariusz Korkosz Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Bardziej szczegółowoWPŁYW FITOESTROGENÓW NA GĘSTOŚĆ MINERALNĄ KOŚCI (BMD ŻUCHWY, KRĘGOSŁUPA, KOŚCI UDOWEJ)*
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLII, 2009, 3, str. 642 646 Mansur Rahnama, Jadwiga Błoniarz, Stanisław Zaręba, Wojciech Świątkowski WPŁYW FITOESTROGENÓW NA GĘSTOŚĆ MINERALNĄ KOŚCI ( ŻUCHWY, KRĘGOSŁUPA, KOŚCI
Bardziej szczegółowoNowa treść informacji o produkcie fragmenty zaleceń PRAC dotyczących zgłoszeń
17 December 2015 EMA/PRAC/835763/2015 Pharmacovigilance Risk Assessment Committee (PRAC) Nowa treść informacji o produkcie fragmenty zaleceń PRAC dotyczących zgłoszeń Przyjęto w dniach od 30 listopada
Bardziej szczegółowo