Zdolność do bliskości w relacjach a przywiązanie i poczucie własnej tożsamości

Transkrypt

1 artykuły Społeczeństwo i Rodzina nr 46 (1/2016) / s / ISSN / by WZPiNoS KUL Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska Zdolność do bliskości w relacjach a przywiązanie i poczucie własnej tożsamości Teoretyczne podstawy badań Posiadanie bliskich, intymnych relacji wydaje się być potrzebą powszechną i jednym z największych pragnień człowieka. Jednocześnie, jak pokazują doświadczenia kliniczne, jest to niejednokrotnie obszar wielkiego cierpienia i frustracji. Ich źródła, ale i warunki rozwoju zdolności do bliskości z drugim człowiekiem od lat próbują identyfikować teoretycy różnych szkół psychologicznych, wskazując na znaczenie wczesnej relacji z opiekunem i na rolę dojrzałej tożsamości w gotowości do nawiązania intymnego związku. Teorii przywiązania zawdzięczamy bogaty empiryczny materiał dowodzący roli poczucia bezpieczeństwa dziecka w relacji z figurą przywiązania dla funkcjonowania w bliskich związkach 1. Teza o znaczeniu wczesnej relacji z opiekunem dla rozwoju poczucia tożsamości, a następnie poczucia tożsamości dla zdolności do intymności i bliskości 1 Zob. K.A. Brennan, P.R. Shaver, Dimensions of adult attachment, affect regulation, and romantic relationship functioning, Personality and Social Psychology Bulletin 1995, t. 21, nr 3, s ; N.L. Collins, S.J. Read, Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples, Journal of Personality and Social Psychology 1990, t. 58, nr 4, s ; D. Senator, Teoria więzi Johna Bowlby ego, w: B. Tryjarska (red.), Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości, Warszawa 2010, s ; B. Tryjarska, Style przywiązania partnerów a tworzenie bliskich związków w dorosłości, w: tejże (red.), dz. cyt., s s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 47

2 w relacjach z ludźmi nie była dotąd, w tym trójczynnikowym ujęciu, przedmiotem opracowań empirycznych. Ma natomiast mocne teoretyczne podstawy na gruncie psychodynamicznych teorii ego i teorii relacji z obiektem. Erik H. Erikson 2 w koncepcji rozwoju psychoseksualnego, za warunek zdolności do intymności uznaje rozwiązanie kryzysów wczesnego okresu życia i osiągnięcie tożsamości pojmowanej jako poczucie własnej ciągłości i wewnętrznej spójności. Współczesna psychoanaliza przyczyn trudności w bliskich relacjach doszukuje się w wadliwym przebiegu wczesnej relacji z matką (obiektem), uniemożliwiającym powstanie stałych i zintegrowanych reprezentacji własnej osoby (self) i innych 3. Zgodnie z modelem rozwoju osobowości Otto F. Kernberga 4, zbudowanie granic ja inni i osiągnięcie stałości oraz integracji reprezentacji self i znaczących innych jest warunkiem koniecznym poczucia ciągłości, spójności, odrębności i własnej wartości, słowem poczucia tożsamości ego. Dymensje i style przywiązania Biorąc za punkt wyjścia założenie Johna Bowlby ego, iż przywiązanie jest elementem doświadczenia człowieka trwającym od kołyski aż po grób 5, Cindy Hazan i Phillip R. Shaver 6 jako pierwsi odnieśli teorię przywiązania do badań nad bliskimi relacjami w okresie adolescencji i dorosłości. Autorzy ci podkreślają, że emocjonalne więzi między partnerami wywodzą się z tego samego behawioralnego systemu przywiązania, co więzi w dzieciństwie oraz cechują się podobną do nich dynamiką i przejawami emocjonalnymi i behawioralnymi. Phillip R. Shaver i współpracownicy 7 wyodrębnili dwie podstawowe dymensje określające styl przywiązania dorosłej osoby: dymensję lęku, odnoszącą się do obaw związanych z odrzuceniem, 48 2 Zob. E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, przekł. P. Hejmej, Poznań 1997, s Zob. M.S. Mahler, F. Pine, A. Bergman, The psychological birth of the human infant: symbiosis and individuation, New York 2008, s Zob. O.F. Kernberg, Borderline personality organization, Journal of the American Psychoanalytic Association 1967, t. 15, nr 3, s ; tegoż, Object relations theory and clinical psychoanalysis, New York 1976, s J. Bowlby, Przywiązanie, przekł. M. Polaszewska-Nicke, Warszawa 2007, s Zob. C. Hazan, P.R. Shaver, Romantic love conceptualized as an attachment process, Journal of Personality and Social Psychology 1987, t. 52, nr 3, s Zob. K.A. Brennan, C.L. Clark, P.R. Shaver, Self-report measurement of adult romantic attachment: an integrative overview, w: J.A. Simpson, W.S. Rholes (red.), Attachment theory and close relationships, New York 1998, s ; R.C. Fraley, P.R. Shaver, Adult romantic attachment: theoretical developments, emerging controversies, and unanswered questions, Review of General Psychology 2000, t. 4, nr 2, s

3 artykuły brakiem dostępności i uważności partnera, oraz dymensję unikania, odwołującą się do obaw związanych z zależnością od innych, intymnością i odsłanianiem się. Wymienione dymensje choć zasadniczo odzwierciedlają komponenty behawioralnego systemu przywiązania (monitorowanie i ocenę wydarzeń oraz regulację zachowań związanych z utrzymaniem fizycznej i psychicznej bliskości), dobrze korespondują z charakterystykami wewnętrznych modeli operacyjnych, tj. kognitywno-afektywnych reprezentacji siebie (self) i innych 8. Wzajemne kombinacje obu przywiązaniowych dymensji pozwalają na wyróżnienie czterech stylów przywiązania, opisujących utrwalony sposób myślenia, odczuwania i zachowywania się w związkach z bliskimi ludźmi 9. Schemat 1 ilustruję tę typologię. Schemat 1. Dymensje i style przywiązania Niskie unikanie (pozytywny obraz innych) Niski lęk (pozytywny obraz siebie) Bezpieczny (ufny) Zaabsorbowany Wysoki lęk (negatywny obraz siebie) Odrzucająco- -unikający Lękowo- -unikający Wysokie unikanie (negatywny obraz innych) Tożsamość i poczucie tożsamości Podejście psychologów do problematyki tożsamości uległo, od czasów klasycznego już psychodynamicznego ujęcia Erika H. Eriksona 10 i koncepcji statusów 8 Zob. K. Bartholomew, L.M. Horowitz, Attachment styles among young adults: a test of a four-category model, Journal of Personality and Social Psychology 1991, t. 61, nr 2, s ; J. Bowlby, dz. cyt., s Zob. R.C. Fraley, P.R. Shaver, dz. cyt., s ; B. Tryjarska, dz. cyt., s Zob. E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo; tegoż, Dopełniony cykl życia, przekł. A. Gomola, Poznań 2002; tegoż, Tożsamość a cykl życia, przekł. M. Żywicki, Poznań s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 49

4 tożsamości Jamesa E. Marcii 11, znacznej ewolucji. Wychodząc od definicyjnego pytania o tożsamość Kim jestem? wskazywano na kluczowe dla samookreślenia treści, akcent kładąc na treściowy (przedmiotowy) aspekt tożsamości 12. Podkreślano procesualny charakter kształtowania tożsamości, wskazując reakcje na zmiany w przeżywaniu własnej osoby, pojawiające się wraz z nowymi doświadczeniami 13. Wychodząc od podstawowych motywów ja 14 oraz klinicznych stanów depersonalizacji 15, kierowano uwagę na całościowy sposób doświadczania własnej osoby 16. Ta ostatnia droga ujmowania tożsamości, w świetle tez Eriksona i danych klinicznych 17, wydaje się najbardziej znacząca dla zdolności do intymnych, bliskich relacji i stanowi punkt wyjścia w prezentowanych badaniach. Poczucie tożsamości, rozumiane jako całościowe, intuicyjno-refleksyjne odniesienie się do samego siebie, stanowi efekt powtarzających się sposobów przeżywania siebie i ma charakter wielowymiarowy. Na podstawie literatury 11 Zob. J.E. Marcia, Development and validation of ego identity status, Journal of Personality and Social Psychology 1966, t. 3, nr 5, s ; tegoż, Identity and psychosocial development in adulthood, Identity: An International Journal of Theory and Research 2002, t. 2, nr 1, s Zob. M. Jarymowicz, A. Kwiatkowska, Atrybuty własnej tożsamości: właściwości spostrzegane jako wspólne dla ja i innych versus specyficznie własne, w: M. Jarymowicz (red.), Studia nad spostrzeganiem relacji ja inni : tożsamość, indywiduacja, przynależność, Wrocław 1988, s ; zob. też: J. Mandrosz-Wróblewska, Tożsamość i niespójność Ja a poszukiwanie własnej odrębności, Wrocław Zob. M.D. Berzonsky, Identity style and well-being: does commitment matter?, Identity: An International Journal of Theory and Research 2002, t. 3, nr 2, s ; S.K. Whitbourne, J.R. Sneed, K.M. Skultety, Identity processes in adulthood: theoretical and methodological challenges, Identity: An International Journal of Theory and Research 2002, t. 2, nr 1, s Zob. V.L. Vignoles, C. Regalia, C. Manzi, J. Golledge, E. Scabini, Beyond self-esteem: influence of multiple motives on identity construction, Journal of Personality and Social Psychology 2006, t. 90, nr 2, s ; S. Epstein, Cognitive-experiential self-theory of personality, w: T. Millon, M.J. Lerner (red.), Handbook of psychology, t. 5: Personality and social psychology, Hoboken 2003, s Zob. M. Sokolik, Psychoanaliza i ja: kliniczna problematyka poczucia tożsamości, Warszawa Zob. E.H. Erikson, Tożsamość a cykl życia; W. James, Psychologia. Kurs skrócony, przekł. M. Zagrodzki, Warszawa 2002; E. Brygoła, Struktura tożsamości osobistej i jej podatność na zmiany pod wpływem modyfikacji samooceny, Lublin 2012; A. Pilarska, Ja i tożsamość a dobrostan psychiczny, Poznań 2012; A. Pilarska, Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości, w: W.J. Paluchowski, A. Bujacz, P. Haładziński, L. Kaczmarek (red.), Nowoczesne metody badawcze w psychologii, Poznań 2012, s Zob. M. Sokolik, dz. cyt., s

5 artykuły przedmiotu 18 wyróżnić można sześć podstawowych kategorii poczuć tożsamościowych: poczucie wewnętrznej treści, poczucie niepowtarzalności (wyjątkowości), poczucie odrębności i granic, poczucie spójności, poczucie ciągłości w czasie oraz poczucie własnej wartości. Subiektywnie niezaburzone poczucie tożsamości obejmuje rozwój i podtrzymywanie wszystkich wskazanych wyżej poczuć tożsamościowych. Poczucie bliskości w relacji z drugim człowiekiem Relacja intymna bywa opisywana z perspektywy behawioralnej, ze względu na bilans nagradzających wymian między partnerami, afektywnej, w której głównym kryterium jest uczuciowość, oraz relacyjnej, uwzględniającej wiele aspektów trwającej w czasie relacji 19. W niniejszej pracy przyjęto teoretyczne i operacyjne rozumienie pojęcia bliskości zaproponowane przez Martę Karbową 20. Autorka, czerpiąc z teoretycznych inspiracji kilku koncepcji, m.in. teorii współzależności Harolda H. Kelleya i Johna W. Thibauta 21, teorii poznawczej współzależności Christophera R. Agnewa i współpracowników 22, teorii włączania innego w ja Arthura i Elaine N. Aronów 23 oraz teorii intymnych relacji Jean-Philippe a Laurenceau i współpracowników 24, wyodrębniła trzy komponenty bliskości: intymność, współzależność oraz włączanie innego w ja. 18 Zob. P.K. Oleś, O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie, w: P.K. Oleś, A. Batory (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura, Lublin 2008, s ; A. Pilarska, Ja i tożsamość, s ; M. Sokolik, dz. cyt., s ; V.L. Vignoles, C. Regalia, C. Manzi, J. Golledge, E. Scabini, dz. cyt., s Zob. K.J. Prager, The psychology of intimacy, New York 1995, s Zob. M. Karbowa, Trafność metod do pomiaru przywiązania w dorosłości, Poznań 2012, s , Zob. H.H. Kelley, J.W. Thibaut, Interpersonal relations: a theory of interdependence, New York Zob. C.R. Agnew, P.A.M. Van Lange, C.E. Rusbult, C.A. Langston, Cognitive interdependence: commitment and the mental representation of close relationships, Journal of Personality and Social Psychology 1998, t. 74, nr 4, s Zob. A. Aron, E.N. Aron, D. Smollan, Inclusion of other in the self scale and the structure of interpersonal closeness, Journal of Personality and Social Psychology 1992, t. 63, nr 4, s ; A. Aron, E.N. Aron, M. Tudor, G. Nelson, Close relationships as including other in the self, Journal of Personality and Social Psychology 1991, t. 60, nr 2, s Zob. J.-P. Laurenceau, L. Feldman Barrett, M.J. Rovine, The interpersonal process model of intimacy in marriage: a daily-diary and multilevel modeling approach, Journal of Family Psychology 2005, t. 19, nr 2, s s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 51

6 Intymność to właściwość relacji bazująca na zaufaniu. Pozwala ono na otwarte dzielenie się uczuciami i myślami, które mają osobiste znaczenie, odsłanianie swych najbardziej intymnych treści, werbalne i niewerbalne ujawnianie słabości w przekonaniu o rozumiejącej i wspierającej reakcji partnera. Ze względu na rolę uczuć, intymność uznaje się za emocjonalny komponent bliskości. Współzależność (komponent behawioralny) oznacza, że zachowanie jednej osoby jest w jakiejś mierze zdeterminowane zachowaniem drugiej. Skutki jej działań nie zależą już tylko od niej, ale i od partnera. Na ten wymiar składa się także miejsce związku w życiu obu osób. Im jest on ważniejszy, im bardziej ceniony, tym bardziej centralna jest jego pozycja i tym silniej angażuje ja każdej z osób. Włączanie partnera w ja to pojęcie wprowadzone przez Arthura Arona i współpracowników 25. Zdaniem autorów, ludzie tworzący bliski związek funkcjonują tak, jakby niektóre lub wszystkie aspekty partnera były częściowo własne 26. Można więc przyjąć, że jest to mniej lub bardziej uświadomione doświadczanie świata z perspektywy drugiej osoby, podzielanie jej przekonań, motywów, pragnień czy uczuć. Takie przekonanie obecne jest w subiektywnym doświadczeniu jednostki (komponent poznawczy). Cel badań i pytania badawcze Celem prezentowanego w artykule badania jest empiryczna weryfikacja tezy o znaczeniu relacji przywiązania dla rozwoju poczucia tożsamości oraz poczucia tożsamości dla zdolności do bliskości w relacji z drugim człowiekiem. Ogólnie sformułowany problem badawczy brzmi zatem: czy i w jakim stopniu przywiązanie i poczucie tożsamości pozwalają wyjaśnić zdolność do bliskości (intymności, współzależności i włączania innego w ja )? Na podstawie przedstawionych we wprowadzeniu przesłanek teoretycznych, oczekiwać można dodatniego związku między wskaźnikami bezpiecznego przywiązania i wyróżnionymi aspektami poczucia tożsamości oraz bezpiecznym przywiązaniem i poczuciem tożsamości a zdolnością do bliskości. Teoretyczne pokrewieństwo teorii przywiązania i teorii relacji z obiektem (TRO) w kwestii bezpieczeństwa rozwoju psychicznego dziecka, upoważnia do uznania 25 Zob. A. Aron, E.N. Aron, M. Tudor, G. Nelson, dz. cyt., s Tamże, s

7 artykuły wskaźników bezpiecznego przywiązania za podstawę wnioskowania o obecności postulowanych przez TRO warunków koniecznych dla ukształtowania dojrzałego poczucia tożsamości. Wyrosłe na gruncie teorii przywiązania ustalenia teoretyczne i empiryczne dowodzą wyraźnych związków między bezpiecznym przywiązaniem a poszukiwaniem i akceptowaniem bliskości w relacjach z innymi. Z kolei psychodynamiczne modele rozwoju osobowości za warunek konieczny budowania bliskiej, intymnej relacji z drugim człowiekiem uznają tożsamość. Szczególnej wagi, w tym kontekście, nabiera pytanie, czy mimo pozabezpiecznego przywiązania możliwe jest ukształtowanie dojrzałego poczucia tożsamości i jak kształtują się wówczas badane aspekty funkcjonowania w bliskich relacjach. Metoda Badana grupa i procedura badania Badaniami objęto 89 osób (61,8 proc. kobiet i 38,2 proc. mężczyzn) w wieku lat. Średnia wieku osób badanych wyniosła M = 27,25 lat, z odchyleniem standardowym SD = 3,90. Badania zrealizowano w trybie zespołowym, z zapewnieniem anonimowości i poufności danych. Osoby badane zostały poinformowane o celu badania, a warunkiem jego przeprowadzenia było każdorazowo uzyskanie ich zgody. Narzędzia badawcze Przywiązanie. Do pomiaru przywiązaniowych dymensji lęku i unikania wykorzystano Zrewidowany Kwestionariusz Doświadczeń w Bliskich Relacjach (ECR-R) autorstwa R. Chrisa Fraleya i współpracowników 27, w polskim opracowaniu Magdaleny Wajs 28. Obie podskale obejmują łącznie 36 pozycji, ocenianych na 7-stopniowej skali (od całkowicie się nie zgadzam do całkowicie zgadzam się ). Średnia liczba punktów uzyskanych przez osobę w każdej z podskal 27 Zob. R.C. Fraley, N.G. Waller, K.A. Brennan, An item-response theory analysis of self- -report measures of adult attachment, Journal of Personality and Social Psychology 2000, t. 78, nr 2, s Zob. M. Wajs, Styl przywiązania a nasilenie potrzeb i obron narcystycznych u osób w okresie wczesnej dorosłości, Poznań 2012, s. 50, s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 53

8 wskazuje na obecne u niej nasilenie lęku i unikania oraz pozwala określić charakterystyczny dla niej styl przywiązania. Współczynniki rzetelności dla obu podskal, w większości badań, przekraczają wartość α = 0, Poczucie tożsamości. Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości (WKT), autorstwa Aleksandry Pilarskiej 30, posłużył do pomiaru sześciu, wskazanych wcześniej, poczuć tożsamościowych: poczucia wewnętrznej treści (podskala dostępności), poczucia niepowtarzalności (podskala specyficzności), poczucia odrębności (podskala wyodrębnienia), poczucia spójności (podskala spójności), poczucia ciągłości w czasie (podskala stabilności) oraz poczucia własnej wartości (podskala wartościowania). Kwestionariusz obejmuje łącznie 43 pozycje, oceniane na czterostopniowej skali (od zdecydowanie nie / nigdy do zdecydowanie tak / zawsze ). Suma punktów otrzymanych przez osobę badaną w każdej z sześciu podskal pozwala wnioskować o nasileniu poszczególnych poczuć tożsamościowych. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha osiągają dla poszczególnych podskal następujące wartości: dostępność α = 0,69; specyficzność α = 0,77; wyodrębnienie α = 0,64; spójność α = 0,83; stabilność α = 0,72; wartościowanie α = 0,78. Poczucie bliskości. W pomiarze poczucia bliskości w relacji zastosowanie znalazł Kwestionariusz Bliskości opracowany przez Martę Karbową 31. Kwestionariusz składa się z trzech podskal, które odpowiadają omówionym wcześniej komponentom bliskości i obejmują łącznie 35 pozycji z pięciokategorialnym schematem odpowiedzi (od zdecydowanie się nie zgadzam do zdecydowanie się zgadzam ). Średnia punktów uzyskanych przez osobę w zakresie każdej z trzech podskal wskazuje na doświadczaną przez nią bliskość w wymiarze emocjonalnym, behawioralnym i poznawczym. W analizowanych badaniach uwzględniono także ogólną średnią punktów jako wskaźnik globalnego poczucia bliskości. Współczynniki rzetelność wynoszą odpowiednio: α = 0,88 dla 29 Zob. R.C. Fraley, M.E. Heffernan, A.M. Vicary, C.C. Brumbaugh, The experiences in close relationships relationship structures questionnaire: a method for assessing attachment orientations across relationships, Psychological Assessment 2011, t. 23, nr 3, s. 618; C.G. Sibley, J.H. Liu, Short-term temporal stability and factor structure of the Revised Experiences in Close Relationships (ECR-R) measure of adult attachment, Personality and Individual Differences 2004, t. 36, nr 4, s Zob. A. Pilarska, Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości, s ; A. Pilarska, A. Suchańska, Strukturalne właściwości koncepcji siebie a poczucie tożsamości. Fakty i artefakty w pomiarze spójności i złożoności koncepcji siebie, Studia Psychologiczne 2013, t. 51, z. 2, s Zob. M. Karbowa, dz. cyt., s

9 intymności, α = 0,84 dla współzależności i centralności relacji oraz α = 0,74 dla włączania innego w ja. Wyniki artykuły Tabela 1 prezentuje interkorelacje pomiędzy dymensjami przywiązania, poczuciami tożsamościowymi oraz poczuciem bliskości i jego komponentami. Jak wynika z przedstawionych w niej danych, obecność lęku i unikania współwystępuje ze słabością poczucia tożsamości. Lęk osłabia poczucie wewnętrznej treści, odrębności, spójności oraz ciągłości w czasie (średnie r 2 = 0,08, p < 0,05). Analogiczny wzorzec korelacji, z wyjątkiem poczucia odrębności, obserwuje się w przypadku unikania (średnie r 2 = 0,07, p < 0,05). Poczucie wewnętrznej treści i poczucie ciągłości w czasie okazują się znaczące dla globalnego poczucia bliskości (średnie r 2 = 0,14, p 0,001) oraz wymiarów intymności (średnie r 2 = 0,16, p < 0,001) i współzależności (średnie r 2 = 0,08, p < 0,05). Z globalnym poczuciem bliskości i intymnością dodatkowo istotnie powiązane jest poczucie spójności (odpowiednio, r 2 = 0,09 i r 2 = 0,15, p < 0,01). Natomiast rola poczucia odrębności, niepowtarzalności i własnej wartości dla intymności, współzależności oraz globalnego poczucia bliskości w związku zdaje się nieistotna. Bardziej problematyczny okazuje się komponent włączania innego w ja, który koreluje wprawdzie dodatnio z poczuciem własnej ciągłości, lecz ujemnie z poczuciem odrębności (odpowiednio, r 2 = 0,07 i r 2 = 0,06, p < 0,05). Znaczenie przywiązaniowych dymensji dla poczucia bliskości uwidacznia się najwyraźniej w przypadku unikania. Koreluje ono negatywnie zarówno z globalnym poczuciem bliskości, jak i wszystkimi trzema jego komponentami (średnie r 2 = 0,39, p < 0,001). Negatywny wpływ lęku okazuje się wyraźny na wymiarze intymności, nieco mniej w odniesieniu do globalnego poczucia bliskości i włączania w ja (średnie r 2 = 0,22, p < 0,05), a w wymiarze współzależności w relacji pozostaje nieistotny. Można ponadto zauważyć, że wzajemne związki między poczuciami tożsamościowymi mają przeważnie charakter dodatni (średnie r 2 = 0,21, p < 0,05), podobnie jak interkorelacja dymensji przywiązania (r 2 = 0,11, p < 0,001) i wzajemne związki między trzema komponentami bliskości w relacjach (średnie r 2 = 0,30, p < 0,05). s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 55

10 Tabela 1. Interkorelacje oraz średnie i odchylenia standardowe analizowanych zmiennych LĘK 2. UNIK,34** 3. PWT -,29** -,25* 4. PN,05 -,07,20 5. PO -,26*,08,33**,13 6. PS -,34** -,24*,68**,10,32** 7. PC -,26* -,30**,34** -,01,09,44** 8. PWW -,13 -,08,58**,46**,18,54**,24* 9. ITM -,65** -,71**,40**,03,13,39**,41**, WZL -,11 -,54**,26* -,03 -,09,20,31**,08,47** 11. WWJ -,22* -,52**,17,06 -,25*,14,27*,14,50**,65** 12. GPB -0,42*** -0,72*** 0,35*** 0,02-0,07 0,31** 0,40*** 0,15 0,81*** 0,84*** 0,84*** M 2,74 2,38 2,42 1,86 1,65 2,17 2,14 2,08 5,48 5,41 5,02 5,30 SD 1,17 0,96 0,36 0,52 0,40 0,37 0,38 0,42 1,00 0,90 0,80 0,75 Oznaczenia: LĘK = lęk, UNIK = unikanie, PWT = poczucie wewnętrznej treści, PN = poczucie niepowtarzalności, PO = poczucie odrębności, PS = poczucie spójności, PC = poczucie ciągłości w czasie, PWW = poczucie własnej wartości, ITM = intymność, WZL = współzależność, WWJ = włączanie w ja, GPB = globalne poczucie bliskości. *** p < 0,001, ** p < 0,01, * p < 0,05 56

11 artykuły W dalszej kolejności sprawdzono, czy odmiennym konfiguracjom poczuć tożsamościowych towarzyszą różne nasilenia przywiązaniowych dymensji oraz różne style przywiązania. Trzy typy organizacji poczuć tożsamościowych uzyskano w rezultacie klasyfikacji metodą dwustopniowego grupowania. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 2, różnice między otrzymanymi skupieniami w zakresie wszystkich poczuć tożsamościowych, z wyjątkiem poczucia niepowtarzalności, były istotne statystycznie (p < 0,001). Osoby znajdujące się w skupieniu 2 charakteryzuje najwyższy poziom dojrzałości tożsamości i najbardziej harmonijna jej struktura, choć uwagę zwraca tu relatywnie niższy poziom poczucia odrębności. Poczucie tożsamości osób w skupieniu 1 wyróżnia silne poczucie odrębności (granic), przy jednoczesnym deficycie poczucia ciągłości czasowej. Osoby pochodzące ze skupienia 3 cechują się najwyższym stopniem dezorganizacji poczucia tożsamości, z wyraźnymi deficytami w zakresie poczucia wewnętrznej treści, poczucia spójności oraz poczucia własnej wartości. Ilustracją wyodrębnionych skupień jest wykres 1. Tabela 2. Porównanie skupień pod względem poczuć tożsamościowych Poczucie tożsamości Skupienie 1 Skupienie 2 Skupienie 3 (n =40) (n = 24) (n = 25) M (SD) M (SD) M (SD) F(2, 86) η2 Post hoc PWT 2,55 (0,26) 2,63 (0,24) 2,03 (0,29) 39,17*** 0,48 3 < 1, 2 PN 1,91 (0,44) 1,93 (0,46) 1,72 (0,65) 1,33 0,03 - PO 1,92 (0,26) 1,50 (0,44) 1,37 (0,28) 25,20*** 0,37 1 > 2, 3 PS 2,28 (0,21) 2,46 (0,24) 1,69 (0,15) 97,89*** 0,69 2 > 1 > 3 PC 2,02 (0,28) 2,57 (0,28) 1,92 (0,26) 41,36*** 0,49 2 > 1, 3 PWW 2,13 (0,26) 2,35 (0,39) 1,76 (0,47) 16,90*** 0,28 2 > 1 > 3 Oznaczenia: PWT = poczucie wewnętrznej treści, PN = poczucie niepowtarzalności, PO = poczucie odrębności, PS = poczucie spójności, PC = poczucie ciągłości w czasie, PWW = poczucie własnej wartości. analizy testem zgodności Kołmogorowa-Smirnowa wskazują, że rozkłady zmiennych w podgrupach nie odchylają się istotnie od rozkładu normalnego. *** p < 0,001 s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 57

12 Wykres 1. Ilustracja wyodrębnionych struktur poczuć tożsamościowych Na podstawie danych przedstawionych w tabeli 3 można stwierdzić, że wyodrębnione skupienia różnią się między sobą istotnie nasileniem poszczególnych dymensji przywiązania: lęku: F(2, 86) = 4,84, p < 0,01; η2 = 0,10, oraz unikania: F(2, 86) = 4,14, p < 0,05; η2 = 0,09. Wartości η2 informują, że podział grupy badanej na podgrupy o zróżnicowanych profilach struktury tożsamości wyjaśnia 10 proc. zróżnicowania lęku oraz 9 proc. zróżnicowania w zakresie unikania. Najwyższy średni poziom zarówno lęku, jak i unikania charakteryzuje skupienie 3, najniższy zaś skupienie 2, wskazując wyraźnie na znaczenie doświadczeń przywiązaniowych dla formowania poczucia osobistej tożsamości. Tabela 3. Porównanie skupień pod względem dymensji przywiązania Dymensja przywiązania 58 Skupienie 1 Skupienie 2 Skupienie 3 (n = 40) (n = 24) (n = 25) M (SD) M (SD) M (SD) F(2, 86) η2 Post hoc Lęk 2,66 (0,96) 2,31 (1,20) 3,29 (1,28) 4,84** 0,10 2 < 3 Unikanie 2,47 (0,99) 1,93 (0,73) 2,66 (1,01) 4,14* 0,09 2 < 3 Oznaczenia: analizy testem zgodności Kołmogorowa-Smirnowa wskazują, że rozkłady zmiennych w podgrupach nie odchylają się istotnie od rozkładu normalnego. ** p < 0,01, * p < 0,05 Sprawdzono także, czy poszczególnym organizacjom poczuć tożsamościowych towarzyszą odmienne style przywiązania. Przy podziale grupy badanej na podgrupy różniące się stylem przywiązania, wykorzystano kryterium mediany w zakresie dymensji lęku i unikania jako punkt odcięcia. Grupę osób

13 artykuły o bezpiecznym przywiązaniu tworzyły osoby, które uzyskały wyniki niższe niż wartość mediany w zakresie obu dymensji, a w grupie osób o pozabezpiecznym przywiązaniu znalazły się osoby, które uzyskały wyniki równe bądź większe niż wartość mediany w odniesieniu do jednej lub obu dymensji 32. W celu zbadania związku między analizowanymi zmiennymi przeprowadzono test niezależności dwóch zmiennych chi-kwadrat. Wynik testu, χ(2) = 4,14, p = 0,13, V = 0,22, nie osiągnął poziomu istności statystycznej 33, mimo wyraźnych różnic w częstości bezpiecznego i pozabezpiecznego przywiązania u osób różniących się strukturą tożsamości (por. tabela 4). Tabela 4. Częstości typów organizacji poczuć tożsamościowych w zależności od stylu przywiązania Typ przywiązania Skupienie 1 (n = 40) Skupienie 2 (n = 24) Skupienie 3 (n = 25) Bezpieczny (n = 27) 11 (27,5%) 11 (45,8%) 5 (20,0%) Pozabezpieczny (n = 62) 29 (72,5%) 13 (54,2%) 20 (80,0%) W ostatniej kolejności sprawdzono, czy styl przywiązania oraz typ struktury poczuć tożsamościowych w sposób istotny różnicują poziom poczucia bliskości oraz poszczególnych jego komponentów. Wyniki analizy wariancji w schemacie 2 (styl przywiązania) 3 (struktura tożsamości) prezentują tabele 5 i 6. W analizach dla globalnego poczucia bliskości uzyskano istotny efekt główny typu przywiązania: F(1, 83) = 27,22, p < 0,001, η2 = 0,25, oraz struktury poczuć tożsamości: F(2, 83) = 5,30, p < 0,01, η2 = 0,11. Porównania post-hoc ujawniają wzorzec różnic, w którym osoby o bezpiecznym przywiązaniu cechują się istotnie wyższym poziomem poczucia bliskości niż osoby o pozabezpiecznym przywiązaniu (p < 0,001). Ponadto osoby znajdujące się w skupieniu 2 charakteryzują się istotnie wyższym poziomem poczucia bliskości niż osoby w skupieniu 1 (p < 0,01) oraz marginalnie istotnie wyższym niż osoby w skupieniu 3 (p < 0,10). Statystycznie istotny okazał się także efekt interakcji stylu przywiązania oraz struktury tożsamości: F(2, 83) = 4,11, p < 0,05, η2 = 0,09. Analiza efektów prostych wykazała, że struktura tożsamości istotnie wpływa na poziom poczucia bliskości, 32 Zob. R.C. Fraley, A brief overview of adult attachment theory and research, internal.psychology.illinois.edu/~rcfraley/attachment.htm (25 marca 2014). 33 Związek między strukturą poczuć tożsamościowych a stylem przywiązania okazał się statystycznie istotny przy zastosowaniu czterokategorialnej klasyfikacji przywiązania (bezpieczny, zaabsorbowany, odrzucający, lękowy): χ(6) = 14,99, p < 0,05, V = 0,29. s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 59

14 ale wyłącznie u osób o bezpiecznym stylu przywiązania: F(2, 83) = 6,50, p < 0,01, η2 = 0,14. W tej grupie, osoby ze skupienia 1 charakteryzują się istotnie niższym poziomem poczucia bliskości niż osoby w skupieniu 2 (p < 0,01). Dodatkowe porównania między grupami wyróżnionymi z uwagi na typ organizacji poczuć tożsamościowych wskazują, że wśród osób znajdujących się w skupieniu 2 i 3, te o bezpiecznym stylu przywiązania cechuje istotnie wyższy poziom poczucia bliskości niż osoby o pozabezpiecznym przywiązaniu (p 0,001): odpowiednio F(1, 83) = 18,08, p < 0,001, η2 = 0,18 oraz F(1, 83) = 11,96, p 0,001, η2 = 0,13. Efektu tego nie obserwuje się także wśród osób w skupieniu 1(p > 0,05). Tabela 5. Średnie i odchylenia standardowe dla poczucia bliskości i jego komponentów w grupach wyróżnionych z uwagi na styl przywiązania i strukturę poczuć tożsamościowych 60 Typ przywiązania Struktura tożsamości Skupienie 1 Skupienie 2 Skupienie 3 Ogółem (n =40) (n = 24) (n = 25) (n = 89) M (SD) M (SD) M (SD) M (SD) Poczucie bliskości Bezpieczny (n = 27) 5,38 (0,34) 6,32 (0,35) 5,87 (0,56) 5,85 (0,57) Pozabezpieczny (n = 62) 5,15 (0,70) 5,25 (0,83) 4,82 (0,52) 5,07 (0,69) Ogółem (n = 89) 5,21 (0,63) 5,74 (0,84) 5,03 (0,67) 5,30 (0,75) Intymność Bezpieczny (n = 27) 5,97 (0,33) 6,65 (0,30) 6,32 (0,33) 6,31 (0,44) Pozabezpieczny (n = 62) 5,30 (0,78) 5,54 (1,09) 4,58 (0,92) 5,12 (0,96) Ogółem (n = 89) 5,49 (0,75) 6,05 (0,99) 4,93 (1,09) 5,48 (1,00) Współzależność Bezpieczny (n = 27) 5,43 (0,44) 6,33 (0,54) 5,86 (1,02) 5,88 (0,72) Pozabezpieczny (n = 62) 5,22 (1,02) 5,36 (1,10) 5,07 (0,49) 5,20 (0,90) Ogółem (n = 89) 5,28 (0,90) 5,81 (1,00) 5,22 (0,69) 5,41 (0,90) Włączanie w ja Bezpieczny (n = 27) 4,74 (0,80) 5,96 (0,52) 5,44 (0,42) 5,37 (0,84) Pozabezpieczny (n = 62) 4,92 (0,76) 4,86 (0,87) 4,81 (0,66) 4,87 (0,75) Ogółem (n = 89) 4,87 (0,77) 5,37 (0,91) 4,94 (0,66) 5,02 (0,80) Wyniki analizy przeprowadzonej dla komponentu emocjonalnego bliskości, tj. intymności, wykazały istotny efekt główny typu przywiązania: F(1, 83) = 37,94, p < 0,001, η2 = 0,31, oraz struktury poczuć tożsamościowych: F(2, 83) = 3,90, p < 0,05; η2 = 0,09. Porównania post-hoc pokazują, że osoby o bezpiecznym

15 artykuły stylu przywiązania charakteryzują się istotnie wyższym poziomem intymności w porównaniu z osobami o pozabezpiecznym stylu przywiązania (p < 0,001). Ponadto osoby w skupieniu 2 uzyskują istotnie wyższe wyniki w zakresie intymności niż osoby w skupieniu 3 (p < 0,05) oraz marginalnie istotnie wyższe niż osoby w skupieniu 1 (p < 0,10). Efekt interakcji typu przywiązania oraz struktury poczuć tożsamościowych okazał się istotny na poziomie trendu: F(2, 83) = 2,56, p < 0,10, η2 = 0,06. Analiza efektów prostych wykazała, że struktura tożsamości istotnie wpływa na poziom intymności, ale wyłącznie u osób o pozabezpiecznym stylu przywiązania: F(2, 83) = 7,53, p < 0,001, η2 = 0,15. W tej grupie osoby ze skupienia 3 charakteryzują się istotnie niższym poziomem intymności niż osoby w pozostałych dwóch skupieniach (p < 0,01). Tabela 6. Efekty stylu przywiązania oraz struktury poczuć tożsamościowych na poczucie i komponenty bliskości Źródło Poczucie bliskości Intymność Współzależność Włączanie w ja df MS F df MS F df MS F df MS F PRW (P) 1 10,13 27,22*** 1 22,88 37,94*** 1 7,13 10,33** 1 4,39 8,36** TŻS (T) 2 1,97 5,30** 2 2,35 3,90* 2 1,90 2,75 a 2 2,33 4,43* P x T 2 1,53 4,11* 2 1,54 2,56 a 2 1,11 1,61 2 2,95 5,61** Oznaczenia: PRW = styl przywiązania, TŻS = struktura tożsamości. *** p < 0,001, ** p < 0,01, * p < 0,05, a p < 0,10 W zakresie komponentu behawioralnego bliskości, tj. współzależności, obserwuje się istotny efekt główny typu przywiązania: F(1, 83) = 10,33, p < 0,01, η2 = 0,11, oraz marginalnie istotny efekt struktury poczuć tożsamościowych: F(2, 83) = 2,75, p < 0,10, η2 = 0,06. Porównania post-hoc informują, że osoby przywiązane bezpiecznie uzyskują istotnie wyższe wyniki współzależności niż osoby o pozabezpiecznym stylu przywiązania (p < 0,01). Ponadto osoby znajdujące się w skupieniu 2 cechują się marginalnie wyższym poziomem współzależności niż osoby w skupieniu 1 (p < 0,10). Przedstawiony wyżej wpływ czynników ma charakter izolowany. W odniesieniu do komponentu poznawczego bliskości, tj. włączania drugiej osoby w ja, analizy ujawniają istotny efekt główny typu przywiązania: F(1, 83) = 8,36, p < 0,01, η2 = 0,09, oraz struktury poczuć tożsamości: F(2, 83) = 4,43, p < 0,05, η2 = 0,10. Porównania post-hoc ujawniają wzorzec różnic, w którym osoby o bezpiecznym przywiązaniu cechują się istotnie wyższym poziomem włączania w ja niż osoby o pozabezpiecznym przywiązaniu (p < 0,01). Ponadto osoby znajdujące się w skupieniu 2 charakteryzują się istotnie wyższym s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 61

16 poziomem włączania w ja niż osoby w skupieniu 1 (p < 0,05). Statystycznie istotny okazał się także efekt interakcji stylu przywiązania oraz struktury tożsamości: F(2, 83) = 5,61, p < 0,01, η2 = 0,12. Analiza efektów prostych wykazała, że struktura tożsamości istotnie wpływa na poziom włączania w ja, ale wyłącznie u osób o bezpiecznym typie przywiązania: F(2, 83) = 7,92, p < 0,001, η2 = 0,16. W tej grupie, osoby ze skupienia 1 charakteryzują się istotnie niższym poziomem włączania w ja niż osoby w skupieniu 2 (p < 0,001). Dodatkowe porównania między grupami wyróżnionymi z uwagi na typ organizacji poczuć tożsamościowych wskazują, że wśród osób znajdujących się w skupieniu 2, te o bezpiecznym typie przywiązania cechuje istotnie wyższy poziom włączania w ja niż osoby o pozabezpiecznym typie przywiązania (p < 0,001): F(1, 83) = 13,79, p < 0,001, η2 = 0,14. Analogiczny efekt, lecz na poziomie statystycznego trendu (p < 0,10), obserwuje się także wśród osób w skupieniu 3: F(1, 83) = 3,02, p < 0,10, η2 = 0,04. Ilustracją omawianych wyżej efektów interakcyjnych jest wykres 2. Wykres 2. Ilustracja efektów interakcji typu przywiązania i struktury poczuć tożsamościowych na poczucie bliskości i jego komponenty 62

17 Wnioski i dyskusja artykuły Zebrane dane w znacznej mierze przemawiają na rzecz sformułowanej we wstępie tezy, uznającej bezpieczne przywiązanie, wolne od lęku i unikania, za istotny czynnik w formowaniu poczucia osobistej tożsamości. Wbrew oczekiwaniom, nie dotyczy to jednak jej wszystkich aspektów, a jedynie poczucia wewnętrznej treści, ciągłości w czasie i spójności. Kiedy jednak wszystkie wymiary poczucia tożsamości przyjęto za kryterium grupowania badanych osób, najniższe wskaźniki lęku i unikania obserwowano u osób o najsilniejszym poczuciu tożsamości, przejawianym poczuciem posiadania wewnętrznych treści, ciągłości, spójności i własnej wartości. Wyjątek stanowiło tu relatywnie niższe poczucie odrębności, a także bliższe przeciętnemu poczucie niepowtarzalności (wyjątkowości), które nawiązują, w większym stopniu niż pozostałe wymiary poczucia tożsamości, do indywiduacyjnych motywów osobowości. Jest też możliwe, iż na ukształtowanie poczucia własnej odrębności pracują inne doświadczenia aniżeli funkcjonowanie systemu przywiązania opisane na wymiarach lęku i unikania. Związki przywiązania i poczucia bliskości okazały się na ogół zgodne z przewidywaniami, co zrozumiałe zarówno ze względów merytorycznych, jak i metodologicznych. Kierunki wszystkich obserwowanych korelacji były zgodne z oczekiwaniami, a w analizach wariancji osoby przywiązane bezpiecznie uzyskiwały systematycznie wyższe wyniki w zakresie globalnego poczucia bliskości i jego komponentów niż osoby o przywiązaniu pozabezpiecznym. Zastanawia jedynie brak związku dymensji lęku ze współzależnością i bardzo słaby z włączeniem innego w ja. Pewnym wyjaśnieniem tych obserwacji może być fakt, iż wysoki poziom lęku charakteryzuje zarówno osoby przywiązane lękowo, jak i osoby o zaabsorbowanym stylu przywiązania, których stosunek do figury przywiązania jest całkowicie odmienny. Wzorzec więzi osób o stylu zaabsorbowanym opiera się na silnym pragnieniu bliskości i znacznej zależności od drugiej osoby, z kolei osób przywiązanych lękowo przeciwnie 34. Powiązania poczucia tożsamości ze zdolnością do bliskości okazały się również nieco bardziej złożone niż sądzono. Przeprowadzone analizy korelacyjne wyraźnie wskazują na pozytywną rolę poczucia wewnętrznej treści, spójności i ciągłości we wspieraniu zdolności do bliskości, szczególnie na 34 W istocie, wyniki analiz uwzględniających cztery kategorie przywiązania pokazują, że na wymiarze współzależności oraz włączania w ja, osoby przywiązane bezpiecznie uzyskują istotną przewagę nad osobami o lękowym stylu przywiązania (p < 0,01), lecz nie różnią się istotnie od osób o stylu zaabsorbowanym (p > 0,05). s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 63

18 wymiarze intymności i współzależności. Natomiast włączaniu innego w ja sprzyja wprawdzie poczucie ciągłości własnej osoby, lecz ogranicza je silne poczucie własnych granic (odrębności). Skłaniałoby to do rewizji roli zmiennej włączanie innego w «ja» jako prostego wskaźnika zdolności do bliskości oraz ponownego rozważenia oczekiwań co do charakteru związku między tymi zmiennymi. Podobnych obserwacji dostarczają, wspomniane wyżej, analizy związków odmiennych organizacji poczuć tożsamościowych z bliskością: dojrzałe poczucie tożsamości, zasadzające się na silnym poczuciu wewnętrznych treści, spójności i ciągłości czasowej, wzmacnia zdolność do bliskości, pod warunkiem niezbyt silnego poczucia odrębności własnej osoby. Teoretyczny status badanych zmiennych pozwala, mimo korelacyjnego modelu badań, wnioskować o pewnych zależnościach przyczynowo-skutkowych. Przyjmując więc, zgodnie z założeniami teorii, że przywiązanie jest czynnikiem determinującym dalszy rozwój osobowości i sposób wchodzenia w relacje z ludźmi, zadano pytanie, czy negatywne konsekwencje pozabezpiecznego przywiązania dla budowania bliskich relacji może modyfikować ukształtowanie dojrzałego poczucia tożsamości? Wyniki przeprowadzonej analizy wariancji pokazują, że mamy do czynienia raczej z sumowaniem efektu przywiązania i poczucia tożsamości dla zdolności do bliskości, aniżeli z kompensowaniem obciążeń przywiązaniowych przez rozwój tożsamości. Efekt addytywny jest widoczny przy uwzględnieniu globalnego poczucia bliskości oraz jego poznawczego komponentu, tj. włączania innego w ja. W grupie osób z bezpiecznym stylem przywiązania, dojrzałe poczucie tożsamości dodatkowo wzmacnia korzystny wpływ ufnego przywiązania na zdolność do bliskości we wskazanych wymiarach. W odniesieniu do emocjonalnego komponentu bliskości, tj. intymności, obserwujemy z kolei efekt sumowania się wpływu pozabezpiecznego przywiązania i słabego poczucia tożsamości. Zachwiane poczucie tożsamości, charakteryzowane przez słabe poczucie wewnętrznej treści, spójności i własnej wartości, dodatkowo obniża zdolność do intymności w związkach osób z pozabezpiecznym stylem przywiązania. Powyższa obserwacja, nieobecna dotąd w badaniach i pokazująca, że ograniczona skutkami pozabezpiecznego przywiązania zdolność do emocjonalnej bliskości w relacji jest dodatkowo osłabiana deficytami w obszarze poczucia tożsamości, wydaje się szczególnie warta podkreślenia. Upoważnia ona do ostrożnej sugestii na temat reparacyjnej roli silnego poczucia tożsamości dla zdolności do intymności, pomimo lęku i tendencji do unikania więzi. 64

19 Bibliografia artykuły Agnew C.R., Van Lange P.A.M., Rusbult C.E., Langston C.A., Cognitive interdependence: commitment and the mental representation of close relationships, Journal of Personality and Social Psychology 1998, t. 74, nr 4, s Aron A., Aron E.N., Smollan D., Inclusion of other in the self scale and the structure of interpersonal closeness, Journal of Personality and Social Psychology 1992, t. 63, nr 4, s Aron A., Aron E.N., Tudor M., Nelson G., Close relationships as including other in the self, Journal of Personality and Social Psychology 1991, t. 60, nr 2, s Bartholomew K., Horowitz L.M., Attachment styles among young adults: a test of a four-category model, Journal of Personality and Social Psychology 1991, t. 61, nr 2, s Berzonsky M.D., Identity style and well-being: does commitment matter?, Identity: An International Journal of Theory and Research 2003, t. 3, nr 2, s Bowlby J., Przywiązanie, przekł. M. Polaszewska-Nicke, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Brennan K.A., Clark C.L., Shaver P.R., Self-report measurement of adult romantic attachment: an integrative overview, w: J.A. Simpson, W.S. Rholes (red.), Attachment theory and close relationships, Guilford Press, New York 1998, s Brennan K.A., Shaver P.R., Dimensions of adult attachment, affect regulation, and romantic relationship functioning, Personality and Social Psychology Bulletin 1995, t. 21, nr 3, s Brygoła E., Struktura tożsamości osobistej i jej podatność na zmiany pod wpływem modyfikacji samooceny, niepublikowany maszynopis rozprawy doktorskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin Collins N.L., Read S.J., Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples, Journal of Personality and Social Psychology 1990, t. 58, nr 4, s Epstein S., Cognitive-experiential self-theory of personality, w: T. Millon, M.J. Lerner (red.), Handbook of psychology, t. 5: Personality and social psychology, John Wiley & Son, Hoboken 2003, s Erikson E.H., Dopełniony cykl życia, przekł. A. Gomola, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, przekł. P. Hejmej, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań Erikson E.H., Tożsamość a cykl życia, przekł. M. Żywicki, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań Fraley R.C., A brief overview of adult attachment theory and research, psychology.illinois.edu/~rcfraley/attachment.htm (25 marca 2014). s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 65

20 Fraley R.C., Heffernan M.E., Vicary A.M., Brumbaugh C.C., The experiences in close relationships relationship structures questionnaire: a method for assessing attachment orientations across relationships, Psychological Assessment 2011, t. 23, nr 3, s Fraley R.C., Shaver P.R., Adult romantic attachment: theoretical developments, emerging controversies, and unanswered questions, Review of General Psychology 2000, t. 4, nr 2, s Fraley R.C., Waller N.G., Brennan K.A., An item-response theory analysis of self-report measures of adult attachment, Journal of Personality and Social Psychology 2000, t. 78, nr 2, s Hazan C., Shaver P.R., Romantic love conceptualized as an attachment process, Journal of Personality and Social Psychology 1987, t. 52, nr 3, s James W., Psychologia. Kurs skrócony, przekł. M. Zagrodzki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Jarymowicz M., Kwiatkowska A., Atrybuty własnej tożsamości: właściwości spostrzegane jako wspólne dla ja i innych versus specyficznie własne, w: M. Jarymowicz (red.), Studia nad spostrzeganiem relacji ja inni : tożsamość, indywiduacja, przynależność, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s Karbowa M., Trafność metod do pomiaru przywiązania w dorosłości, niepublikowany maszynopis rozprawy doktorskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Kelley H.H., Thibaut J.W., Interpersonal relations: a theory of interdependence, Wiley, New York Kernberg O.F., Borderline personality organization, Journal of the American Psychoanalytic Association 1967, t. 15, nr 3, s Kernberg O.F., Object relations theory and clinical psychoanalysis, Jason Aronson, New York Laurenceau J.-P., Feldman Barrett L., Rovine M.J., The interpersonal process model of intimacy in marriage: a daily-diary and multilevel modeling approach, Journal of Family Psychology 2005, t. 19, nr 2, s Mahler M.S., Pine F., Bergman A., The psychological birth of the human infant: symbiosis and individuation, Basic Books, New York Mandrosz-Wróblewska J., Tożsamość i niespójność Ja a poszukiwanie własnej odrębności, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Marcia J.E., Development and validation of ego identity status, Journal of Personality and Social Psychology 1966, t. 3, nr 5, s Marcia J.E., Identity and psychosocial development in adulthood, Identity: An International Journal of Theory and Research 2002, t. 2, nr 1, s

21 artykuły Oleś P.K., O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie, w: P.K. Oleś, A. Batory (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s Pilarska A., Ja i tożsamość a dobrostan psychiczny, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań Pilarska A., Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości, w: W.J. Paluchowski, A. Bujacz, P. Haładziński, L. Kaczmarek (red.), Nowoczesne metody badawcze w psychologii, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2012, s Pilarska A., Suchańska A., Strukturalne właściwości koncepcji siebie a poczucie tożsamości. Fakty i artefakty w pomiarze spójności i złożoności koncepcji siebie, Studia Psychologiczne 2013, t. 51, z. 2, s Prager K.J., The psychology of intimacy, Guilford Press, New York Senator D., Teoria więzi Johna Bowlby ego, w: B. Tryjarska (red.), Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości, Wydawnictwo Nauko we Scholar, Warszawa 2010, s Sibley C.G., Liu J.H., Short-term temporal stability and factor structure of the Revised Experiences in Close Relationships (ECR-R) measure of adult attachment, Personality and Individual Differences 2004, t. 36, nr 4, s Sokolik M., Psychoanaliza i ja: kliniczna problematyka poczucia tożsamości, Jacek Santorski & Co, Warszawa Tryjarska B., Style przywiązania partnerów a tworzenie bliskich związków w dorosłości, w: tejże (red.), Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości, Wydawnictwo Nauko we Scholar, Warszawa 2010, s Vignoles V.L., Regalia C., Manzi C., Golledge J., Scabini E., Beyond self-esteem: influence of multiple motives on identity construction, Journal of Personality and Social Psychology 2006, t. 90, nr 2, s Wajs M., Styl przywiązania a nasilenie potrzeb i obron narcystycznych u osób w okresie wczesnej dorosłości, niepublikowany maszynopis pracy magisterskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Whitbourne S.K., Sneed J.R., Skultety K.M., Identity processes in adulthood: theoretical and methodological challenges, Identity: An International Journal of Theory and Research 2002, t. 2, nr 1, s Abstrakt Celem niniejszego artykułu była empiryczna weryfikacja tezy o znaczeniu relacji przywiązania i poczucia osobistej tożsamości dla zdolności do bliskości. W badaniu z udziałem 89 osób wykorzystano Zrewidowany Kwestionariusz Doświadczeń s p o ł e c z e ń s t w o i r o d z i n a n r 4 6 (1 / )» 67

22 w Bliskich Relacjach R.C. Fraleya, N.G. Wallera i K.A. Brennan w polskim opracowaniu M. Wajs, Wielowymiarowy Kwestionariusz Tożsamości A. Pilarskiej oraz Kwestionariusz Bliskości M. Karbowej. Analiza otrzymanych w badaniu rezultatów pokazała, że bezpieczne przywiązanie, wolne od lęku i unikania, istotnie wiąże się z silnym poczuciem osobistej tożsamości. Ponadto udało się ustalić efekt sumowania się wpływów stylu przywiązania i poczucia tożsamości dla zdolności do bliskości: dojrzałe poczucie tożsamości wzmacnia korzystny wpływ ufnego przywiązania na zdolność do bliskości, a trudności w tym obszarze, wynikające z pozabezpiecznego przywiązania, są pogłębiane deficytami poczucia tożsamości. Słowa kluczowe: styl przywiązania, dymensje przywiązania, poczucie tożsamości, bliskość w relacji Abstract The purpose of this paper was to verify empirically the thesis about the contribution of attachment and sense of personal identity to the development of capacity for relationship closeness. The sample consisted of 89 participants who completed the Experiences in Close Relationships Revised by R.C. Fraley, N.G. Waller and K.A. Brennan in the adaptation of M. Wajs, the Multidimensional Questionnaire of Identity by A. Pilarska, and the Closeness Questionnaire by M. Karbowa. Analyses of the data showed that secure attachment, low in anxiety and avoidance, was significantly and positively associated with a strong sense of identity. Additionally, the obtained results indicated an additive effect of attachment style and sense of identity on capacity for closeness: a mature sense of identity enhanced the beneficial effects of a secure attachment on the capacity for closeness, whereas difficulties in this area, resulting from an insecure attachment, were augmented by identity deficits. Key words: attachment style, attachment dimensions, sense of identity, relationship closeness 68