KATEGORYZACJA gotowo!" percepcyjna schematu jest bardzo du#a schematy poznawcze automatyczny

Transkrypt

1 Poj!cie stereotypu!cz!owiek dokonuje poznawczej strukturalizacji przedmiotów i zjawisk "wiata (po to by móc orientowa# si$ w otoczeniu) - podstawow% form$ tej strukturalizacji stanowi KATEGORYZACJA (redukcja informacji)!ludzie przejawiaj% sk!onno"# do przypisywania wspólnych cech, przekona&, postaw osobom zaliczonym do okre"lonej kategorii i przeceniania ró'nic mi$dzy ta kategori% a innymi kategoriami!poszczególne kategorie nie funkcjonuj% w izolacji, lecz w powi%zaniu ze sob%. Kategorie,!%cz%c si$ ze sob%, tworz% schematy poznawcze.!schematy spe!niaj% t$ funkcj$, i' umo'liwiaj% ludziom okre"lenie wspó!wyst$powania przedmiotów i zjawisk oraz przewidywanie na podstawie wyst$powania pewnych zjawisk pojawienie si$ innych.!w przypadku za" spostrzegania osób schematy okre"laj% wspó!wyst$powanie cech osobowych i pozwalaj%, opieraj%c si$ na jednych cechach, wnioskowa# o innych cechach!kiedy gotowo!" percepcyjna schematu jest bardzo du#a, proces przypisywania dalszych cech na podstawie jednej kategorii dokonuje si$ w sposób automatyczny podmiot nie zastanawia si$ nad trafno"ci% przypisywanych cech.!tego rodzaju sytuacja wyst$puje w przypadku stereotypów spo!ecznych (gdy u jakiej" osoby zidentyfikowana zostanie pewna cecha wskazuj%ca na jej przynale'no"# do okre"lonej kategorii spo!ecznej rasy, grupy etnicznej, zawodowej, religijnej itp., wówczas przypisywane s% jej dalsze cechy, które zgodnie ze schematem przys!uguj% tej kategorii)

2 STEREOTYP A INNE FORMY KATEGORYZACJI!wed!ug E. Hilgard (1967) i D. L. Hamilton (1981) stereotyp spo!eczny to schemat czy wzór cech dotycz%cych okre"lonej grupy spo!ecznej!pewne ogólne prawa, które rz%dz% kategoryzacj%, dotycz% tak'e stereotypów spo!ecznych (p!ynna granica mi$dzy formami kategoryzacji nie stanowi%cymi stereotypów, a tymi, które je stanowi%). stereotyp znamionuje mniejsza adekwatno!" w stosunku do rzeczywisto!ci (cechy przypisywane okre"lonej kategorii osób s% zazwyczaj zaostrzane i wyolbrzymiane, z czym wi%'e si$ znaczne powi$kszanie ró'nic mi$dzy dan% kategori% a innymi kategoriami) stereotypy maj$ charakter spo%eczny. S% one rozpowszechnione w jakiej" zbiorowo"ci i dotycz% innej zbiorowo"ci ludzkiej (uj$cie tradycyjnie socjologiczne spo!eczne i ekonomiczne uwarunkowania, w odró'nieniu od podej"cia traktuj%cego stereotyp jako w!a"ciwo"ci jednostki) STEREOTYP A INNE FORMY KATEGORYZACJI stereotypy przedstawiaj$ sztywne i trwa%e schematy, co wynika: z przyswojenia ich we wczesnym dzieci&stwie ze spo!ecznej podpory (inni ludzie posiadaj% te same stereotypy), wp!ywu presji spo!ecznej wywieranej na jednostk$ w celu zachowania w!asnych stereotypów, uczu# skojarzonych z okre"lon% kategori% osób CECHY, KTÓRE RÓ"NI# STEREOTYPY MI$DZY SOB# 1. przedmiot stereotypów zwykle grupy narodowe i rasowe, regionalne, zawodowe itp. stereotyp mo'e si$ wi%za# równie' z okre"lon% p!ci%, wiekiem, sposobem ubierania si$ itp. 2. znak najcz$"ciej stereotypy spo!eczne zawieraj% cechy negatywne i pozytywne 3. si%a stereotypu stopie& pewno"ci, z jakim utrzymywany jest okre"lony stereotyp jako ca!o"# lub te' z jakim przypisywane s% poszczególne cechy, które wchodz% w jego sk!ad (rdze& stereotypu)

3 CECHY, KTÓRE RÓ"NI# STEREOTYPY MI$DZY SOB# 5. z%o#ono!" liczba cech przypisywanych okre"lonej kategorii osób 6. stopie& powszechno!ci 7. stopie& trwa%o!ci 8. stopie& racjonalno!ci (stereotypy s% schematami kategoryzacji nieadekwatnymi do rzeczywisto"ci, nieracjonalnymi i tym ró'ni% si$ od poprawnej, adekwatnej kategoryzacji) np. znaczny stopie& racjonalno"ci stereotypu wysokiego Szweda, 'ywego temperamentu W!ocha stereotypy zawieraj% pewne j%dro prawdy (znaczne podobie&stwa stereotypów).!funkcja poznawcza "wiat jest zbyt z!o'ony by poznawa# go w ca!o"ci, poznajemy niektóre cechy, a reszt$ uzupe!niamy stereotypami, ekonomia poznawcza. Tworzenie stereotypów s!u'y!o niejednokrotnie wyja"nianiu pewnych zjawisk niezrozumia!ych dla ludzi (stereotyp czarownicy)!funkcja przystosowawcza szybka orientacja w "wiecie, we w!a"ciwo"ciach przedmiotów i ich warto"ciach (nie zawsze adekwatna) co u!atwia wybór okre"lonych zachowa&, stosowanie stereotypów (zachowa& zgodnych z nimi!) umo'liwia jednostce uzyskanie aprobaty spo!ecznej (lub nara'a na dezaprobat$)!funkcja umocnienia i obrony warto!ci uznawanych przez okre"lon% spo!eczno"#, ma to miejsce szczególnie wówczas, gdy wyst$puje rywalizacja czy walka mi$dzy grupami okre"lona grupa tworzy wtedy negatywny stereotyp innej grupy (ma to zabezpiecza# przed przyjmowaniem warto"ci obcych grup) lub pozytywny stereotyp grupy w!asnej (autostereotyp)!funkcja racjonalizacji wrogo!ci i agresji negatywny stereotyp atakowanej grupy!'róde% stereotypów mo'na szuka# w pewnych prawid!owo"ciach procesów poznawczych (kategoryzacja, iluzoryczna korelacja, nieprawid!owa generalizacja, przekaz kulturowy) oraz w mechanizmach motywacyjnych jednostek i grup spo!ecznych.

4 !Ludzie!atwiej spostrzegaj% i zapami$tuj% cechy wyró'niaj%ce, ekstremalne, przejawiaj%c ponadto tendencj$ do przeceniania cz$sto"ci wyst$powania tego rodzaju cech.!je'eli cechy wyró'niaj%ce b$d% wyst$powa# razem, to ludzie przejawia# b$d% tendencj$ do przeceniania ich wspó!wyst$powania (ILUZORYCZNA KORELACJA). Prawid!owo"# ta mo'e dotyczy# zwi%zku mi$dzy przynale'no"ci% do grupy mniejszo"ciowej (rzadko wyst$puj%ca kategoria osób) a posiadaniem cech wyró'niaj%cych.!ludzie przejawiaj% sk!onno"# do przeceniania wyst$powania cech wyró'niaj%cych w ma!ych grupach osób wyja"nia to powstawanie przesadnych, wyostrzonych charakterystyk osób nale'%cych do grup mniejszo"ciowych STEREOTYPÓW.!Cechy negatywne, jako nietypowe dla ludzi, cz(!ciej s$ spostrzegane jako wyró#niaj$ce oraz ich cz(sto!" wyst(powania jest przeceniana, co szczególnie dotyczy grup mniejszo!ciowych (wyró'niaj%cych).!inny jest stopie& znajomo"ci grupy w!asnej i obcej co wp!ywa na ocen$ ekstremalno"ci cech ka'dej z tych grup. Lepsze znajomo"# grupy w!asnej powoduje, 'e cechy ekstremalne s% w "wiadomo"ci jej cz!onków równowa'one przez pozosta!e cechy, st%d powstaje obraz bardziej pozytywny i stonowany.!mniejsza znajomo!" grupy obcej prowadzi do dominowania w!wiadomo!ci spostrzegaj$cych cech ekstremalnych, na które ludzie s% bardziej uwra'liwieni.!stereotyp mo'e mie# swe (ród!o w pewnych deformacjach spostrzegania cech i zwi%zków mi$dzy nimi.!poza tym u podstaw stereotypu mo'e niekiedy le'y nieprawid!owa generalizacja mo'e si$ zdarzy#, 'e jednostka prawid!owo spostrzega!a pewn% liczb$ osób nale'%cych do okre"lonej spo!eczno"ci (Czechów, Niemców, aktorów itp.), lecz cechy tych osób zgeneralizowa!a na ca!% t$ spo!eczno"# czy kategori$.!mamy tu do czynienia z powstawaniem stereotypu na podstawie niepe!nych czy fragmentarycznych informacji uzyskanych w sposób bezpo"redni.

5 !Stereotypy cz#"ciej tworzy si# raczej, opieraj$c si# na fragmentarycznych informacjach uzyskanych w sposób po"redni, poprzez pras#, radio, telewizj# czy ustne podania.!tego rodzaju informacje s% zazwyczaj nie tylko fragmentaryczne, lecz równie' zdeformowane, co wyra(nie wida#, gdy wyst$puj% w postaci plotek, anegdot b$d) dowcipów.!ukszta!towany w okre"lonej spo!eczno"ci stereotyp jest zwykle przekazywany z pokolenia na pokolenie przekaz kulturowy (przekazywany dzieciom przez doros!ych wraz z j$zykiem!).!poza mechanizmami poznawczymi stereotypy maj% swe )ród%o w czynnikach emocjonalno - motywacyjnych, jak frustracje grupy w!asnej, konflikty mi$dzy t% grup% a innymi grupami, d%'enie grup do obrony i umocnienia w!asnych warto"ci. Czynniki, mechanizmy, które powoduj$ trwa%o!" stereotypów:!wiele stereotypów jednostka przyjmuje w gotowej formie od innych ludzi (przekaz bezpo"redni lub przez TV, radio, pras$, ksi%'ki) ze wzgl$du na ilo"# informacji jednostka nie ma mo'liwo"ci weryfikacji ich prawdziwo"ci!cz$sto stereotypy dotycz$ odleg%ych terytorialnie spo%eczno!ci (brak bezpo"redniego kontaktu) utrudnia to weryfikacj$!znaczn% cz$"# stereotypów cz%owiek przyjmuje w dzieci&stwie, gdy jest jeszcze ma%o krytyczny, kiedy jego funkcje poznawcze nie s% dostatecznie rozwini$te!atwo przyjmuje wszelkie informacje!raz ukszta!towany stereotyp przejawia tendencj$ do samoutrwalania si$ wynika to z faktu, 'e stereotyp wp!ywa na selektywno"# spostrzegania, zapami$tywania, tendencyjno"# w interpretacji zjawisk oraz odpowiednio modyfikuje zachowania podmiotu!stereotyp wp!ywa na selektywno"# spostrzegania, obni'aj%c próg percepcyjny w przypadku spostrzegania pewnych zachowa& i cech osób zgodnych ze stereotypem oraz podwy'szaj%c próg percepcyjny w przypadku spostrzegania zachowa& i cech niezgodnych z danym stereotypem ( dostrzegam to, co spodziewam si# dostrzec i ujmuj# to w sposób, na jaki si# poprzednio nastawi!em )

6 !zwi%zane ze stereotypem nastawienie na spostrzeganie pewnych cech i podwy'szenie na nie wra'liwo"ci (obni'enie progu percepcyjnego) powoduj%, 'e minimalne potwierdzenie pewnej cz$"ci stereotypu jest traktowane przez jego podmiot jako potwierdzenie prawdziwo"ci ca!ego stereotypu, zespo!u stanowi%cych go cech. W konsekwencji podmiot znacznie!atwiej i cz#"ciej dochodzi do potwierdzenia stereotypu ni% do podwa%enia go!szczególna!atwo"# potwierdzania stereotypu wyst$puje w przypadku spostrzegania bod(ców z!o'onych i wieloznacznych z takimi mamy zazwyczaj do czynienia, gdy chodzi o spostrzeganie ludzkich zachowa& czy wytworów!stereotyp powoduje równie' %atwiejsze zapami(tywanie informacji z nim zgodnych (kelnerka bibliotekarka)!ze stereotypem wi%'% si$ okre"lone zachowania negatywny stereotyp jakiej" grupy unikanie kontaktów (sprzyja to utrzymywaniu si$ stereotypu, utrudnia weryfikacj$), dzia!anie zgodnie ze stereotypem mo'e prowadzi# do potwierdzenia si$ stereotypu na zasadzie samospe!niaj%cego si$ proroctwa!na stereotypach bazuje równie' naznaczanie spo%eczne (labeling), które dzia!a podobnie jak samospe!niaj%ce si$ z!e proroctwo. Naznaczanie powoduje nie tylko okre"lone zachowania i oczekiwania otoczenia wobec osoby naznaczonej, lecz mo'e tak'e spowodowa#, 'e ona sama ulegnie sugestii spo!ecznej, przyjmie narzucony jej status czy rol$!gdy sam przedmiot si( zmienia!efekt zbladni(cia - os!abienie stereotypów (grupy ulegaj% zmianom)!lepsze poznanie grupy obcej (wi$cej szczegó!ów)

7 !Istnieje bliski zwi$zek mi(dzy stereotypami a uprzedzeniami (cz$sto s% omawiane!%cznie)!stereotyp wi%'e si$ bardziej z systemem poznawczym kategoryzacj%, nazywaniem, w uprzedzeniach akcentuje si$ odpowiednie emocje i wskazuje na wi$ksz% ich z!o'ono"# zalicza si$ je do postaw!!niektórzy sprowadzaj$ uprzedzenie do zespo%u stereotypów (J. H. Harvey i W. Smith 1977).!Stereotypy mog% by# negatywne, pozytywne i ambiwalentne. Czy uprzedzenia mog% by# równie' pozytywne? zgodnie z etymologi% s!owa tak. W j(zyku polskim s%owo uprzedzenie dotyczy tylko negatywnego stosunku wobec czego! lub kogo!!!uprzedzenie mo'na okre"li# jako postaw$ negatywn%, nie opart% w pe!ni na prawdziwych informacjach, siln%, sztywn% i odporn% na zmian$ (M%drzycki)!Uprzedzenie: wroga b%d( negatywna postawa dotycz%ca wyró'niaj%cej si$ grupy ludzi, oparta wy!%cznie na ich przynale'no"ci do tej grupy (Aronson 1997)!Stereotyp jest generalizacj% tego, co dotyczy grupy ludzi, gdzie identyczna charakterystyka jest przypisana zasadniczo wszystkim jej cz!onkom, niezale'nie od rzeczywistych ró'nic mi$dzy nimi (stereotypizowanie jest cz#sto wy!$cznie sposobem na uproszczenie naszego spojrzenia na "wiat, niekoniecznie emocjonalne i nie musi prowadzi& do zamierzonych aktów obra%ania) (Aronson 1997)