Wojownik i Księżniczka. Archeologia medycyna sądowa sztuka

Transkrypt

1 Wojownik i Księżniczka Archeologia medycyna sądowa sztuka

2

3 Wojownik i Księżniczka

4 PATRONAT HONOROWY NAD WYSTAWĄ OBJĘLI: Prof. dr hab. Jacek Wysocki Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Prof. dr hab. Stanisław Michałowski Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Józef Kuropatwa Starosta Hrubieszowski Patronat medialny nad wystawą objęli: Wystawę finansowo wsparła:

5 Wojownik i Księżniczka Archeologia medycyna sądowa sztuka Hrubieszów 2015

6 1 Słowo wstępne 8 Andrzej Kokowski Pół wieku muzealnictwa w Hrubieszowie w świetle badań archeologicznych na Ziemi Hrubieszowskiej, z kulturą strzyżowską w tle 20 Czesław Żaba MEDYCYNA SĄDOWA I ARCHEOLOGIA 22 Bartłomiej Bartecki Wstęp 2 Kultura strzyżowska 32 Anna Hyrchała Kultura strzyżowska początek nowej epoki 52 Anna Hyrchała Wojownik i Księżniczka z Rogalina nowy rozdział w dziejach badań nad kulturą strzyżowską 3 4 Geografia, geofizyka, geodezja dla potrzeb archeologii Malakologia 82 Jan Rodzik, Przemysław Mroczek Środowisko geograficzne otoczenia stanowiska archeologicznego w Rogalinie koło Hrubieszowa 90 Łukasz Pospieszny Metody geofizyczne w archeologii 98 Jakub Niebieszczański Nowoczesne metody dokumentacji geodezyjnej w archeologii, przykład stanowiska nr 15 w Rogalinie 104 Aldona Kurzawska BADANIA MALAKOLOGICZNE W ARCHEOLOGII 110 Andrzej Sikorski Tekstylne pozostałości na muszlach z grobu 6 Księżniczki Antropologia z radiologią 5 klasyczną 116 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA Zapisane w kościach Wyczytane z kości. 124 Wojciech Kociemba Techniki obrazowania w radiologii, rola tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego w archeologii 130 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA, WOJCIECH KOCIEMBA, ARTUR REWEKANT Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie 140 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA Czaszka prawdę ci powie 146 ARTUR REWEKANT, DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA Zmiany pod wpływem działania wysokiej temperatury

7 6 Prawie 200 tajemnic, czyli ząb prawdę ci powie stomatologia z radiologią 150 Tomasz Kulczyk, Mariusz Glapiński, Agnieszka Przystańska Uwidocznić niewidoczne 154 Mariusz Glapiński, Agnieszka Przystańska, Tomasz Kulczyk Zabawa w puzzle i rozwiązywanie zagadek 162 Agnieszka Przystańska, Tomasz Kulczyk, Mariusz Glapiński Ile masz lat? 7 8 Badania Genetyczne odkrywanie tajemnic grobów kultury strzyżowskiej Inżynieria wirtualna Monica Abreu-Głowacka Badania Genetyczne odkrywanie tajemnic grobów kultury strzyżowskiej MICHAŁ RYCHLIK Opracowanie trójwymiarowego modelu komputerowego czaszki osobnika z grobu nr 10 na podstawie obrazowania TK MICHAŁ RYCHLIK Wykonanie rzeczywistego modelu czaszki osobnika z grobu nr 10 z zastosowaniem technik szybkiego prototypowania MICHAŁ RYCHLIK, DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA, WOJCIECH KOCIEMBA Porównanie obiektu rzeczywistego z komputerowym modelem 3D oraz wydrukowanym modelem fizycznym 9 Archeologia i Antropologia vs Sztuka 212 Mirosław Kuźma Plastyczne rekonstrukcje pochówków 220 Jacek Szynkarczuk Twarzą w twarz z Wojownikiem 10 Dziennikarska Joanna Orłowska-Stanisławska 11 perspektywa 226 Tajemnica dziewczęcej kostki, albo słów kilka o dziennikarskiej perspektywie odkryć odkryć archeologicznych 234 Katalog Anna Hyrchała Katalog

8 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA WOJCIECH KOCIEMBA ARTUR REWEKANT Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Zakład Neuroradiologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie 130 Szczątki ludzkie z grobów G0, G1, G2, G3, G4 (A i B), G5, G6 (A i B), G8, G9, G10 (A i B), G11 oraz G12 zostały wyeksplorowane w latach na cmentarzysku ludności kultury strzyżowskiej w miejscowości Rogalin, podczas badań archeologicznych prowadzonych przez Bartłomieja Barteckiego i Annę Hyrchałę z Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie. W pierwszym etapie badań materiał kostny poddany został analizom antropologicznym zgodnie z procedurami i metodami stosownymi powszechnie w antropologii. W niniejszym opracowaniu wykorzystano niektóre wybrane wyniki analiz przeprowadzonych przez zespół antropologów z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie pod kierownictwem prof. Wandy Kozak-Zychman, oraz wyniki dalszych ana- liz antropologicznych, badań radiologicznych i identyfikacyjnych przeprowadzonych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej i Zakładzie Neuroradiologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Badania w interdyscyplinarnym zespole były kontynuowane i obejmowały prowadzone także na szeroką skalę badania genetyczne i stomatologiczne przez zespół badaczy z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, tj. z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej, Katedry i Zakładu Anatomii Prawidłowej, Zakładu Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej oraz Kliniki Rehabilitacji Narządu Żucia. Przy współpracy z Zakładem Inżynierii Wirtualnej Politechniki Poznańskiej zostały wykonane badania dotyczące rozwiązań archiwizacji archeologicznych materiałów kostnych dla potrzeb 5. Antropologia z radiologią klasyczną

9 Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie współpracy z archeologami. Zakres, procedury i wyniki z tych badań zostały szczegółowo przedstawione w dalszych rozdziałach. Poniżej przedstawiono charakterystykę szczątków ludzkich ze stanowiska w Rogalinie. Wybrane dane dotyczące profilu biologicznego poszczególnych osobników, zebrane w tabeli, stanowią syntetyczne wyniki badań antropologicznych uzupełnionych i zaktualizowanych o dane uzyskane z badań genetycznych (w zakresie płci) i stomatologicznych (w zakresie wieku zębowego). Tab. 1. Charakterystyka antropologiczna pochówków z cmentarzyska kultury strzyżowskiej w Rogalinie, stan. 15; badania antropologiczne uzupełnione i zaktualizowane zostały wynikami badań genetycznych i stomatologicznych. Profil biologiczny osobników Lp. Nr pochówku 1 0 Płeć antropologia brak możliwości oceny 2 1 M Płeć genetyka Wiek szkieletowy Wiek zębowy Kategoria wieku Szacowana wysokość i masa ciała K nie do oceny Adultus - nie wyizolowano materiału lat lat Maturus ok. 168 cm 3 2 K K lat ok. 30 lat Maturus brak możliwości oceny 4 A K? K lat 4 B brak możliwości oceny brak możliwości oceny K 9-10 lat ok. 9 lat Infans II - ok.45 lat Maturus - K Infans I - Infans I - Kość dziecka. M 9-11 lat 6 A K? K lat 6 B brak możliwości oceny ok. 10,5 lat lat Infans II - Iuvenis - K 7-9 lat ok. 7 lat Infans II - Uwagi Fragmentarycznie zachowana czaszka z ułamkami żuchwy, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. Fragmentarycznie zachowana czaszka z ułamkami żuchwy, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. Fragmentarycznie zachowana czaszka z ułamkami żuchwy i kością gnykowa, fragmenty szkieletu pozaczaszkowego. Niekompletna czaszka, fragmentarycznie zachowany szkielet pozaczaszkowy. Dodatkowo fragment kości zwierzęcej. Niekompletna czaszka z żuchwą, szkielet pozaczaszkowy zachowany fragmentarycznie. Fragmentarycznie zachowana czaszka z żuchwą, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. Fragmentarycznie zachowana czaszka, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. Ułamki czaszki, fragmentarycznie zachowany szkielet pozaczaszkowy brak możliwości oceny brak możliwości oceny K lat ok. 25 lat Adultus - M 5-7 lat 10 A M M lat 10 B brak możliwości oceny brak możliwości oceny M ok. 7,5 lat ok. 47 lat Infans I - Maturus wysokość ok. 170,4cm masa ciała kg K? - Infans I - Dwie kości dziecka. nie wyizolowano materiału nie wyizolowano materiału lat lat Infans II lat lat Maturus - Fragmentarycznie zachowana czaszka, fragmentarycznie zachowany szkielet pozaczaszkowy. Czaszka z żuchwą, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. Czaszka z żuchwą, niemal kompletny szkielet pozaczaszkowy, stan zachowania kości dobry. Uszkodzona czaszka z żuchwą, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. Fragmentarycznie zachowana czaszka z żuchwą, niekompletny szkielet pozaczaszkowy. 5. Antropologia z radiologią klasyczną

10 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA, WOJCIECH KOCIEMBA, ARTUR REWEKANT Szczegółowe opracowania z tych badań konano określenia płci, szacowania przy- Oznaczając płeć osobników z poszcze- znajdują się w oddzielnych rozdziałach. bliżonego wieku w chwili śmierci, ocenę gólnych pochówków uwzględniono przede Z uwagi na fragmentaryczny stan zacho- zmian chorobowych. W przypadku kości wszystkim opisowe oraz metryczne cechy wania szczątków z większości pochówków lepiej zachowanych wykonano pomiary różnicujące, w których dymorfizm płciowy możliwości analiz były ograniczone, a kon- antropometryczne, szacowano przybliżoną przejawia się w największym stopniu. Ele- tynuowane w sposób kompleksowy i inter- zażyciową długość ciała. W przypadku jed- menty szczególnie diagnostyczne w tym dyscyplinarny badania w znacznym stopniu nego osobnika (grób 10) zażyciową długość zakresie to kości miednicy i czaszki. Zasadni- poszerzyły wyniki badań antropologicznych. ciała oszacowano na podstawie kilku kom- czym problemem w większości przypadków Materiał kostny wyeksplorowany z gro- pletnie zachowanych kości długich, w przy- badanych materiałów kostnych z Rogalina bów podczas prac badawczych w Roga- padku osobnika z grobu nr 1 do szacowania był słaby stan ich zachowania. Czaszki czy linie to zeszkieletowane szczątki ludzkie, wysokości wykorzystano jedną kość dłu- miednice zachowane były niekompletnie, cechujące się znacznymi uszkodzeniami gą kość piszczelową prawą, której stan kości czaszki wykazywały pośmiertne de- mechanicznymi i naturalnymi zmianami zachowania był najlepszy i umożliwiają- formacje, inne elementy szkieletów po- o charakterze erozyjnym tkanki kostnej, cy wykorzystanie pomiarów w szacowaniu zaczaszkowych wykazywały często stan wynikającymi z długiego okresu przeby- długości ciała. Masę ciała można było osza- rozdrobnienia kości. Skutkowało to pewny- wania kości w użytkowanej ziemi. Stopień cować w przypadku jednego osobnika z gro- mi utrudnieniami dotyczącymi określenia zachowania materiałów kostnych był różny, bu nr 10. W przypadku osobnika dorosłego płci zmarłych i ryzyko, iż wyniki mogą być dominowały jednak pochówki niekomplet- z pochówku głównego z grobu nr 10 wyko- obarczone błędem. Problemy związane ze ne i słabo zachowane, występowały liczne nano badania radiologiczne (z wykorzysta- stanem szczątków, niemożliwość komplek- 132 przypadki kości rozdrobnionych i pochówki zachowane wręcz fragmentarycznie. Kości w większości były lekkie i bardzo kruche, wymagały bardzo delikatnego postępowania z nimi, celem uniknięcia dalszych ich uszkodzeń. Jeden tylko pochówek zachowany był niemal kompletnie i cechował się dobrym stanem tkanki kostnej (pochówek osoby dorosłej z grobu nr 10). Materiał kostny poddano wstępnej ocenie pod kątem cech budowy anatomicznej, co pozwoliło na ustalenie pochodzenia gatunkowego i zidentyfikowanie poszczególnych kości ludzkich. Skrupulatna ocena cech budowy anatomicznej rozdrobnionych kości pozwoliła na dokładne posegregowanie materiału, opis fragmentów lepiej zachowanych, określenie z jakiej części szkieletu pochodzą. Przeprowadzone w sposób precyzyjny prace pozwoliły wydzielić poszczególne rodzaje kości z różnych części szkieletu dla poszczególnych osób. Na tej podstawie można było określić liczbę osobników, do- niem tomografii komputerowej i radiologii klasycznej) wyselekcjonowanych elementów szkieletu (czaszka i elementy szkieletu pozaczaszkowego) celem przeprowadzenia dalszych analiz antropologicznych, diagnostyki zmian chorobowych. Z wykorzystaniem czaszki i miednicy osobnika z grobu nr 10 wykonano ponadto procedury archiwizacji materiałów kostnych z wykorzystaniem inżynierii wirtualnej, jak również wykonano badania identyfikacyjne. Wykonano ponadto zdjęcia rentgenowskie wybranych elementów kostnych z innych grobów. Analiza paleodemograficzna dla materiałów kostnych ze stanowiska w Rogalinie ma ograniczony charakter ze względu na małą liczebność badanej serii. Ocenę właściwości biologicznych osobnika na podstawie cech szkieletu należy rozpocząć od określenia płci. Znajomość płci jest konieczna bowiem w dalszych analizach, w szacowaniu wieku, szacowaniu wysokości i masy ciała, także w aproksymacji twarzy. sowej analizy cech różnicujących, a także fakt, iż cechy męskie i żeńskie w budowie szkieletu danego osobnika mogą wyrażać się ze zbliżoną intensywnością powodowały, iż znaczna część określeń płci analizowanych osobników była w pewnym zakresie ograniczona, a wnioskowanie było utrudnione. Stąd pojawiający się znak zapytania przy określeniu płci. W przypadku osobników dziecięcych (groby 3, 4B, 6B, 9, 10B) ustalenia płci z wykorzystaniem metod antropologicznych nie były możliwe, a w tym przypadku część z nich była ponadto zachowana wręcz fragmentarycznie. I tu z ogromną pomocą przyszły wyniki badań genetycznych, w części dotyczącej ustalenia płci. W dwóch przypadkach, groby 0 i 8, gdzie w wyniku analiz antropologicznych ustalenie płci osobników dorosłych z uwagi na fragmentaryczność materiału nie było możliwe, wyniki badań genetycznych zweryfikowały dane dotyczące płci, wskazując jednoznacznie na płeć żeńską osób z tych 5. Antropologia z radiologią klasyczną

11 Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie pochówków. Pozostałe wyniki badań antropologicznych i genetycznych pokrywały się, tzn. badania genetyczne potwierdziły wnioski antropologów. Wiek osób szacowano na podstawie obserwacji stanu zaawansowania rozwoju lub zmian inwolucyjnych (związanych ze starzeniem się) poszczególnych elementów szkieletu, jak również na podstawie analiz cech zębów (badania zostały wykonane i opracowane przez zespól stomatologów). W tym celu wprowadzono podział na 6 kategorii wiekowych, do których zakwalifikowano poszczególnych osobników, tj. Infans I wczesne dzieciństwo (od urodzenia do 6-7 roku życia), Infans II późne dzieciństwo (od 6-7 do r. ż.), Juvenis wiek młodzieńczy (od do r. ż.), Adultus wiek dorosły (od do r. ż.), Maturus wiek dojrzały (od do r. ż.), Senilis wiek starczy (powyżej 55 r. ż.). Wiek w chwili zgonu określono w latach lub w kategoriach wiekowych dla wszystkich badanych osobników. Przeprowadzone interdyscyplinarnie badania antropologiczne, uzupełnione o wyniki badań genetycznych w zakresie płci oraz o wyniki badań stomatologicznych w zakresie wieku zębowego, umożliwiły ustalenie, iż w dwunastu odkrytych grobach obecne były szczątki kostne piętnastu osobników. W trzech przypadkach, tj. w przypadku grobu nr 4, nr 6 i nr 10, oprócz pochówku głównego, stwierdzono dodatkowo obecność kości dzieci. W grobie nr 4 obok kości dorosłej kobiety znajdował się fragment kości przedramienia dziecka (Infans I) płci żeńskiej, w grobie nr 6 obok pozostałości czaszki i szkieletu młodej kobiety znajdowały się nieliczne fragmenty czaszki i szkieletu pozaczaszkowego osobnika płci żeńskiej w wieku Infans II, a w grobie nr 10, obok szkieletu dorosłego mężczyzny - żebro i trzon kości przedramienia dziecka płci żeńskiej prawdopodobnie Infans I. Mamy więc do czynienia z dziewięcioma pochówkami pojedynczymi i trzema podwójnymi. Wśród 15 osobników pięciu było płci męskiej, a dziewięciu osobników było płci żeńskiej. Płci tylko jednego osobnika (grób nr 11) nie można było ustalić ani w badaniach antropologicznych, był to bowiem osobnik dziecięcy, ani w genetycznych z uwagi na niemożliwość wyizolowania materiału genetycznego. Należy zaznaczyć ogromne znaczenie badań genetycznych, które uzupełniły w znaczącym stopniu i zweryfikowały wyniki badań antropologów dotyczących ustaleń płci. Wyeliminowały ponadto wątpliwości dotyczące możliwości pochodzenia fragmentów kości dziecięcych z grobu 10 od osobnika dziecięcego z grobu numer 6. Jak wykazały badania genetyczne, szczątki osobników dziecięcych z pochówku numer 6 i 10 to szczątki dwóch różnych osób płci żeńskiej. 133 Ryc. 1. Rekonstrukcje 2D na bazie danych uzyskanych metodą tomografii komputerowej kości ramiennej i kości udowej. Możliwa jest ocena do jakiej wysokosci dochodzi jama szpikowa (oznaczono strzałkami) i charakteru zmian istoty gąbczastej końca bliższego kości ramiennej i kości udowej (osobnik dorosły z grobu numer 10). 5. Antropologia z radiologią klasyczną

12 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA, WOJCIECH KOCIEMBA, ARTUR REWEKANT Analizując wyniki pod kątem wieku osobników z analizowanych pochówków, najliczniejszą grupę stanowią pochówki chówki męskie to 3 osobniki i pochówki żeńskie to 2 osobniki. W grupie zmarłych nie było osobnika z kategorii Senilis. Ryc. 2. Zdjęcia kręgów odcinka szyjnego i lędźwiowego ze zmianami typu przeciążeniowego (osobnik dorosły z grobu numer 10). dzieci. Wśród 15 osób zmarłych wyróżnia się Niestety dostępny i poddany analizie siedmioro dzieci, w tym 3 osobników było dziecięcy materiał kostny był słabo i frag- w kategorii wiekowej Infans I, a 4 zakwalifi- mentarycznie zachowany. Stan zachowania szą liczebnościowo grupę stanowili osobnicy 134 kowano do przedziału Infans II. Tylko jeden osobnik był w kategorii Juvenis. W grupie szczątków, często w formie znacznego rozdrobnienia kości uniemożliwiło wnikliwą z grupy Maturus 5 spośród 7 osobników z grupy dorosłych. Czterech osobników było wiekowej Adultus było 2 osobników, oba analizę pod kątem ewentualnych patologii. w wieku co najmniej 40 lat i powyżej, co płci żeńskiej. Wśród osobników zmarłych Analizując materiał kostny osobników doro- na tamte czasy było wiekiem już znacznie w wieku Maturus było 5 osobników po- słych z kolei, można stwierdzić, iż najwięk- zawansowanym. Ocenę stanu zdrowia zmarłych osobników w pewnym przybliżeniu można określić w oparciu o charakterystykę zmian chorobowych obserwowanych na kościach, a powstałych za życia danego osobnika. Zmiany chorobowe, zmiany spowodowane przeciążeniem, czy też obserwowane cechy morfologiczne w zakresie szkieletów pozwalające wnioskować o wpływie czynników środowiskowych jako czynników stresowych, uwzględniając częstość ich występowania, pozwalają określić warunki panujące w odległych czasach, gdy cmentarzysko w Ro- Ryc. 3. Zdjęcie przedstawia fragmentarycznie zachowane sklepienia oczodołów ze zmianami typu cribra orbitalia (osobnik dorosły z grobu numer 4). 5. Antropologia z radiologią klasyczną

13 Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie galinie było użytkowane. Tu znowu grupa jest zbyt mała, a ponadto stan zachowania szczątków często zbyt słaby, aby móc śledzić charakter i częstotliwość występowania schorzeń oraz ewentualne zależności doborem żelaza lub innych pierwiastków (np. magnezu, cynku) w diecie, anemia wrodzona czy też zakażenia pasożytnicze. W części nosowej tej samej kości czołowej stwierdza się ubytki w warstwie korowej Ryc. 4. Zdjęcie przedstawia kość czołową z ubytkami blaszki zewnętrznej w części nosowej (osobnik dorosły z grobu numer 4); A - zdjęcie fotograficzne, B- zdjęcie rentgenowskie kości czołowej, C zdjęcie spod mikroskopu stereoskopowego. występowania i charakterystyki schorzeń kości czołowej o nieregularnych granicach, z przykładowo poziomem rozwoju populacji. Wnikliwa analiza materiałów kostnych bez cech współistniejącej osteolizy mogących sugerować proces patologiczny. Całość Hipoplazja w obserwowanych przypad- 135 z grupy osobników dorosłych wykazała po- zmian części nosowej kości czołowej prze- kach była symetryczna, tzn. występowa- jedyncze przypadki zmian o charakterze za- mawia za uszkodzeniem mechanicznym ła na zębach prawych i lewych. Określając palnym. W przypadku osobnika dorosłego pośmiertnym. miejsce występowania defektu na zębie z grobu nr 10 zaobserwowano zmiany spo- W przypadku trzech osobników (z grobu można określić wiek rozwojowy osobnika, wodowane przeciążeniem kośćca. Uwidocz- numer 6A, 8 i 11) na zębach ujawniono hipo- w jakim zadział czynnik stresowy i dopro- niono zniekształcenia w postaci drobnych plazję szkliwa w postaci linijnych zagłębień, wyrośli kostnych (osteofitów), pogrubionych w niektórych przypadkach o przebiegu fali- i nierównych brzegów, spłaszczenia i nie- stym. Hipoplazja szkliwa powstaje w wyni- równości blaszek granicznych oraz wyrost- ku zaburzeń w tworzeniu i mineralizowaniu ków stawowych kręgów odcinka szyjnego się szkliwa podczas procesu rozwojowego i lędźwiowego kręgosłupa. korony zęba. Hipoplazję rozpatruje się jako W jednym przypadku, a była to kość czo- niespecyficzny wskaźnik stresu rozwojowe- łowa czaszki dorosłej kobiety z grobu numer go, jako reakcję morfologiczną na różnego 4, stwierdzono porowatości oczodołów (łac. typu zaburzenia ogólnoustrojowe (choroby cribra orbitalia). Cribra orbitalia to zmia- wieku dziecięcego czy stresy żywieniowe). ny prowadzące do rozszerzenia śródkościa w stropie oczodołu i ujawniają się różnym stopniem zgąbczenia warstwy zbitej oczodołu. Czynnikami wywołującymi tego typu zmiany w stropach oczodołów mogą być różne typy niedokrwistości wywołane nie- Ryc. 5. Hipoplazja szkliwa na centralnych siekaczach osobnika dorosłego z grobu nr 6 zmiany oznaczono strzałkami. 5. Antropologia z radiologią klasyczną

14 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA, WOJCIECH KOCIEMBA, ARTUR REWEKANT 136 Ryc. 6. Obraz radiologiczny kości piszczelowej lewej w dwóch projekcjach zmiany nowotworowe w trzonie kości oznaczono strzałką (osobnik dorosły z grobu numer 10). wadził do zaburzeń w kształtowaniu się szkliwa. W celu określenia wieku biologicznego, w jakim wystąpiły zaburzenia w rozwoju szkliwa u osobnika dorosłego z grobu numer 6A, zmierzono odległość od defektu do wysokości szyjki zęba (do miejsca kontaktu szkliwa z cementem). Obserwacje i pomiary wykonano z wykorzystaniem mikroskopu stereoskopowego i z wykorzystaniem metod klasycznych. Analizy wyka- Ryc. 7. Zdjęcie przedstawia fragment kości ciemieniowej ze zmianami po przebytym za życia urazie kości czaszki, z widocznymi bliznami kostnymi (osobnik dorosły, szczątki z grobu numer 12); A - zdjęcie fotograficzne, B- zdjęcie rentgenowskie kości ciemieniowej (na zmiany zażyciowe nałożyły się zmiany pośmiertne kości uszkodzenie pośmiertne oznaczono strzałką, C zdjęcie spod mikroskopu stereoskopowego. 5. Antropologia z radiologią klasyczną

15 Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie zały, iż zaburzenia rozwoju i mineralizacji szkliwa na skutek działania czynnika stresowego wystąpiły u osobnika z grobu 6A kiem kostnym. Z uwagi na nieobecność szczelin złamania uraz musiał poprzedzać zgon co najmniej o kilka miesięcy. Na bli- Ryc. 8. Zdjęcia kręgów odcinka szyjnego z podwójnym otworem w wyrostku poprzecznym cechy oznaczono strzałką. 137 co najmniej dwukrotnie w okresie rozwojo- zny kostne nakładają się drobne ubytki kost- wym, tj. w wieku około 2,5 lat oraz w wie- ne o charakterze uszkodzeń pośmiertnych. ku około 3 lat. W obrębie objętego zmianami pourazo- szkieletu pozaczaszkowego, występowa- W analizowanym materiale odnotowano wymi obszaru kości obserwuje się ponad- ły zielonkawej barwy przebarwienia kości jeden przypadek zmian nowotworowych. to szczelinę złamania o brzegach ostrych. będące wynikiem kontaktowania z przed- Nowotwory powstają w wyniku niekontro- Szczelina złamania jest uszkodzeniem me- miotami metalowymi (miedzianymi ozdo- lowanego rozrostu tkanek, a zmiany mo- chanicznym powstałym pośmiertnie i póź- bami). Metal utleniając się przybierał kolor żemy podzielić na guzy złośliwe i łagodne. no, tj. w czasie niezbyt odległym od chwili zielony, a przez kontakt metalu przez dłu- W jednym przypadku, u osobnika z grobu ujawnienia i zmiany te nałożyły się na zmia- gi okres czasu z powierzchnią kości dopro- numer 10, w trzonie piszczeli, stwierdzono ny pourazowe zażyciowe. Do urazu mogło wadził do jej przebarwienia. odcinkowe grubienie blaszki zbitej kości dojść w wyniku kontaktu głowy z twardą Analizując materiał kostny pod wzglę- o charakterze insula compacta - kostniaka powierzchnią np. podczas upadku, czy też dem wieku osób zmarłych należy zwró- śródkostnego to zmiana łagodna, zwykle w wyniku urazu zadanego narzędziem tę- cić uwagę na wysoką śmiertelność dzieci bezobjawowa. pokrawędzistym. Uraz nie był przyczyną wynoszącą dla badanej grupy niemal 47% W przypadku szczątków osobnika doro- urazu czaszkowo-mózgowego, jak również i osób starszych (w grupie maturus) 33%. słego płci męskiej z grobu numer 12 stwier- nie przyczynił się do zgonu osoby. Wysoka śmiertelność w tych dwóch gru- dza się powierzchowne, niepenetrujące Ze stosunkowo wysoką częstotliwością pach wskazywać może, że populacja, której ubytki w tkance kostnej, głównie blaszki występowały kręgi z podwójnym otwo- przedstawicieli poddano interdyscyplinar- zewnętrznej kości ciemieniowej, mogące rem kręgowym. nym badaniom i analizom, żyła w trudnych odpowiadać bliźnie kostnej po przebytym W przypadku wielu elementów kostnych, i prawdopodobnie złych warunkach socjal- powierzchownym urazie za życia, z ubyt- zarówno kości czaszki, jak i elementów no-bytowych, jak i sanitarno-higienicznych. 5. Antropologia z radiologią klasyczną

16 DOROTA LORKIEWICZ-MUSZYŃSKA, WOJCIECH KOCIEMBA, ARTUR REWEKANT 138 Ryc. 9. Zdjęcia przedstawiają wybrane elementy szkieletu z różnych pochówków z widocznymi przebarwieniami kośćca w wyniku kontaktowania z elementami metalowymi. 5. Antropologia z radiologią klasyczną

17 Charakterystyka szczątków kostnych z cmentarzyska w Rogalinie Wśród zmarłych dominują dzieci oraz osoby starsze, które łącznie stanowią 80% grupy, a więc to przede wszystkim osoby słabsze, mniej odporne na choroby i trudne warunki bytowe. W tej niedużej grupie badanych osobników obserwujemy cały wachlarz zmian patologicznych w postaci zmian po przebytych stanach zapalnych, zmian obciążeniowych, zmian nowotworowych. W przypadku szczątków niektórych osobników obserwuje się zmiany morfologiczne, które należy interpretować jako reakcje na oddziałujące na organizm czynniki stresowe (niedobory żywieniowe, choroby wieku dziecięcego). Ujawniono jeden przypadek zmian pourazowych w zakresie kości czaszki. Żadne z tych zmian nie były jednak przyczyną zgonu. Nie obserwuje się w obrębie badanych szczątków kostnych zmian świadczących o przyczynie zgonu osób. Dlaczego umarli? To pozostaje nadal tajemnicą. W tej części opracowania pominięto badania stomatologiczne dotyczące stanu uzębienia poszczególnych osobników. Obszerne analizy i badania dotyczące stanu uzębienia wykonane przez zespół stomatologów znajdują się w kolejnych poświęconych właśnie zębom rozdziałach, przedstawiając możliwości badań, diagnostyki jak również charakterystykę kondycji zdrowotnej z punktu widzenia cech uzębienia ówcześnie żyjących ludzi. Informacje dotyczące pokrewieństwa pomiędzy zmarłymi osobnikami, czy też analizy dotyczące ich pochodzenia to kolejne opracowania z zakresu genetyki. Odczytanie całej historii życia człowieka z kości to niewątpliwie za każdym razem wyzwanie dla badacza, któremu łatwiej podołać kiedy pracuje w zespole interdyscyplinarnym. 139 Literatura: Gładykowska-Rzeczycka J: Człowiek w czasie i przestrzeni. Wydaw. Gdańskie. Gdańsk, Gładykowska-Rzeczycka J: Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich. Gdańsk Goodman AH, Armelagos GJ, Rose JC:, Enamel Hypoplasias as Indicators o f Stress in Three Prehistoric Populations from Illinois. Hum. Biol. 1980, 52: Kaliszak M: Przydatność diagnostyki obrazowej w kryminalistyce. Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej. Częstochowa Lorkiewicz-Muszyńska D, Przystańska A, Kociemba W: Badania odontologiczne i radiologiczne w identyfikacji ofiar katastrof. W podręczniku: Bezpieczeństwo zdrowia publicznego w zagrożeniach środowiskowych. Postępy metodologii badań. Red. nauk.: Konieczny J. GARMOND Oficyna Wydaw. 2012, Lorkiewicz-Muszyńska D, Kociemba W, Żaba Cz, Łabęcka M, Koralewska-Kordel M, Abreu-Głowacka M, Przystańska A: The conclusive role of postmortem computed tomography (CT) of the skull and computer-assisted superimposition in identification of an unknown body. International Journal of Legal Medicine 2013, 127, nr 3: Malinowski A, Wolański N: Metody badań w biologii człowieka. Wybór metod antropologicznych. Wydawnictwo naukowe PWN. Warszawa Piontek J: Biologia populacji pradziejowych. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań 1996, wydanie II zmienione. 5. Antropologia z radiologią klasyczną

18 Katalog do wystawy Wojownik i Księżniczka. Archeologia medycyna sądowa sztuka. Przygotowanej z okazji jubileuszu 50 lecia Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie IV VII 2015 Kuratorzy wystawy Anna Hyrchała, Bartłomiej Bartecki Redakcja katalogu Anna Hyrchała, Bartłomiej Bartecki Fotografie zabytków w części katalogowej Anna Hyrchała Projekt graficzny, projekt okładki, łamanie Amadeusz Targoński Druk Petit Skład Druk Oprawa Wydrukowane ze środków Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie, instytucji kultury finansowanej przez Powiat Hrubieszowski. Zabytki prezentowane na wystawie pochodzą ze zbiorów Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie Muzeum Lubelskiego w Lublinie Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie Usługi Archeologiczne S. Gołub Wsparcie projektu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Muzeum Ziemi Chełmskiej im. W. Ambroziewicza w Chełmie Muzeum Zamojskie w Zamościu ISBN:

19

20 Wystawa Wojownik i Księżniczka przygotowywana była przez kilka lat, tak samo długo, jak opracowywane były wyniki interdyscyplinarnych badań cmentarzyska kultury strzyżowskiej w Rogalinie. Mając świadomość, iż będzie to wydarzenie o szczególnym charakterze, postanowiliśmy jej otwarcie zaplanować na jubileuszowy dla hrubieszowskiego Muzeum 2015 rok. 50 lat archeologii w muzealnictwie naszego regionu, to doskonała okazja do zaprezentowania dotychczasowych osiągnięć w tym zakresie. Zależało nam, by to właśnie badania naszego najbliższego sąsiedztwa były w sposób szczególny przedstawione i wypromowane. Bartłomiej Bartecki, Dyrektor Muzeum im. ks. St. Staszica w Hrubieszowie Niniejsza monografia jest bardzo dobrym przykładem współpracy interdyscyplinarnej archeologii z medycyną sądową, a ponadto sięgania przez archeologię po nowe metody badawcze. Polecam tę publikację wszystkim czytelnikom, którzy chcą pogłębić swoją wiedzę, nie tylko historyczną, ale i dotyczącą praktycznego zastosowania nowych metod badawczych antropologii i medycyny sądowej w archeologii. Mam nadzieję, że wszyscy zainteresowani znajdą ciekawe informacje z tych dwóch różnych dyscyplin nauki i możliwości ich wzajemnego wykorzystania w tego rodzaju badaniach. Dr hab. n. med. Czesław Żaba Kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ISBN