Edward Muszalski Odsetki. Palestra 10/2(98), 9-19

Transkrypt

1 Edward Muszalski Odsetki Palestra 10/2(98),

2 Nr 2 (98) Odsetki kim jego członkom stałego udziału. Koledzy rzeszowscy oczekują więc wskazania im drogi wyjścia w takiej sytuacji. W końcu należy odnotować, że również środowisko rzeszowskie uważa za celow e rozpoczęcie publikowania artykułów z zakresu historii adwokatury polskiej, co niewątpliwie zachęci kolegów i ich rodziny do otwarcia szkatuł i nadsyłania znajdujących się w ich posiadaniu dokum entów i przyczynków z tej dziedziny. Palestra, zachowując w pełni swój dotychczasowy dorobek naukowy, powinna zdaniem dyskutantów stać się atrakcyjnym organem całej adwokatury, organem odzwierciedlającym całokształt zjawisk i zmian, zachodzących w tym środowisku. EDWARD MUSZALSKI Odsetki Jako instytucja praw a cywilnego, odsetki Wraz ze zm ianam i ustrojow ym i doznały zm iany co do swego ch arak teru i funkcji. W gospodarce kapitalistycznej odsetki są z reguły ze stron y dłużnika w y nagrodzeniem za korzystanie z k apitału w ierzyciela i w iążą się z kredytem k ró tk o lu b długoterm inow ym, a prócz tego są one rów nież częścią odszkodow ania i uzupełnienia odszkodowania za czyny niedozwolone oraz za niewłaściw e w ykonanie obowiązków umowy. W gospodarce socjalistycznej odsetki znajdują zastosow anie głów nie ze w zględu n a potrzeby dyscypliny finansow ej w stosunkach m iędzy jednostkam i gospodarki uspołecznionej uczestniczącym i w obrocie oraz w stosunkach z bankam i, przyczyniając się w ten sposób do kontroli rentow ności przedsiębiorstw działających n a zasadach rozrachunku gospodarczego oraz do te rm i now ego w ykonyw ania zobow iązań. 1 W reszcie w gospodarce pryw atnej, nie uspołecznionej, rów nież uw yd atn ia się rola odsetek jako środka przym usu przyczyniającego się do term inow ego w ykonyw ania zobowiązań. W obu ustrojach w ażna jest rola odsetek przy odszkodow aniach jako rekom pensaty za niekorzystanie (pozbawienie korzystania) z pieniędzy. Ponadto w obu ustrojach odsetki stanow ią zachętę do oszczędzania, do grom adzenia zasobów n a przyszłe w iększe w yd atk i ze stro ny osób pryw atnych, które lokują sw e oszczędności w pow ołanych do tego instytucjach. O dsetki będące specjalnym rodzajem zobow iązania d an ia stanow ią ś w i a d czenie uboczne. Nieważność zobowiązania głównego pociąga za sobą niew ażność zobowiązania dodatkowego co do odsetek, ale nie odwrotnie. O dsetki dzielą zw ykle los zobow iązania głównego, choć nie zawsze ta k byw a. Jednakże po pow stan iu zobowiązania głównego dodatkowe zobowiązanie zapłaty odsetek uzyskuje do pewnego stopnia byt odrębny, przy czym zobowiązanie to różni się co do czasu i sposobu spełnienia, przedaw nia się oraz w ygasa niezależnie od długu głównego. i W. Czachórski: Z a ry s p raw a zobow iązań Część ogólna, 2 w yd., 1963, P W N, str. 84.

3 (O Edward Muszalski Nr 2 (98) P rzykład uznania tej zasady odrębnego bytu odsetek znajdujem y w tezie: W niesienie pozw u o sum ę k ap itało w ą sam o przez się nie pociąga za sobą skonsum ow ania sam odzielnego roszczenia z ty tu łu odsetek od tego kap itału (SN 4.I.1S50 r. C 1759/49 P P 50/10/170 t.u.gl.apr. W. Siedleckiego2; kw estia dotyczyła now ego.powództwa o ren tę za czas wcześniejszy niż zasądzona przedtem i sam ych odsetek). x Kodeks cywilny z roku 1964, podobnie jak przedtem kodeks zobowiązań, nie o k reśla pojęcia odsetek, pozostaw iając to określenie nauce praw a. Ustawodaw cy uw ażali je zresztą i d aw niej za pojęcie zrozum iałe pow szechnie i nie budzące w ą t pliw ości. Przez odsetki rozum ie się św iadczenie za korzystanie z cudzych pieniędzy, obliczone w stosunku procentow ym od stu jednostek zazwyczaj rocznie. T ak podaje też to określenie najnow szy słow nik języka polskiego (pod re d a k cją prof. W itolda Doroszewskiego): Odsetek: 1. (Liczba jednostek przypad a ją c a n a każde 100 jednostek d anej całości, procent. 2. P ro cen t od k ap itału. Pozostaw iam tu n a uboczu kw estię możności obliczania odsetek od innych rzeczy zam iennych niż pieniądze, a w ięc kw estie rozróżniania przychodów n a tu raln y c h od cyw ilnych. 3 Zarów no pojęcie odsetek, jak i reguły praw ne ich dotyczące są dosyć proste i w ydają się powszechnie zrozum iałe. A jednak dziwić może, jak i dlaczego -w prak ty ce sądow ej są one nieprecyzyjnie stosow ane. Z isto tą rzeczy, że odsetki są należnością uboczną (art. 466 ik.c.), w iążą się przepisy i dom niem ania praw ne: a) przelew w ierzytelności obejm uje rów nież zaległe odsetki (art k.c. ta k ja k art k.z.), b) zabezpieczenie hipoteczne w ierzytelności obejm uje też zabezpieczenie odsetek za dw a ostatnie la ta przed licytacją (art. 194 praw a rzeczowego pozostał nadal -w m ocy art. III pkt; 3 przep. w pr. k.c.), c) zabezpieczenie w ierzytelności zastaw em obejm uje także roszczenie o odsetki, jeśli nie są one przedaw nione (art. 314 k.c. podobnie jak art. 260 pr. rz.), d) odsetki ulegają zaspokojeniu w planie podziału funduszów z egzekucji nieruchom ości w rów nym stopniu z należnością (art k.p.c. w edług kategorii w tym arty ku le w ym ienionych oraz art i nast. k.p.c.), z ty m jed nak ograniczeniem opłat za użytkow anie w ieczyste te re n u i o p łat za użytkow anie bud yn k ó w stanow iących w łasność państw a, że tylko za ostatnie dw a la ta przed przy sądzeniem w łasności, a pozostałe w kategorii 7 art k.p.c., e) dłużnik m oże zw rócić przedm iot pożyczki przed term inem (w b rak u przeciw nego w yraźnego zastrzeżenia), choćby pożyczka była oprocentow ana. Obecnie bow iem te rm in spełnienia św iadczenia poczytuje się w razie w ątpliw ości za zastrzeżony n a korzyść dłużnika (art. 457 k.c.), odpadł zaś przepis co do niedozw o lonego zw ro tu pożyczki oprocentow anej przed term inem (uchylony art k.z.) Obow iązek płacenia odsetek nie w ynika sam przez się z sam ego fa k tu pow sta n ia każdego zobow iązania głównego, lecz m a swe źródło w szczególnym ty tu le 4. K odeks cywilny z 1964 r. zaw iera w art następującą zasadę ogólną: J S posób oznaczenia i sk ró ty o raz część sfo rm u ło w ań tez o rzeczeń p rz y ję to w ed łu g Z. Trybulskiego: B ib lio g rafia p ra w a cyw iln eg o 1 p ro cesu c y w iln eg o za la ta , W arszaw a > L. Domański: In sty tu c je k o d e k su zobow iązań Część ogólna, 1936, s < R. Longcham ps de Barier: Z obow iązan ia, 1 w yd., 1939, s. 42 ( 9.II).

4 Odsetki O dsetki od sum y pieniężnej należą się tylko w tedy, gdy to w ynika z czynności praw nej albo z ustaw y, z orzeczenia sądu, państw ow ej kom isji arbitrażow ej lub z decyzji innego właściw ego organu. 2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustaw ow e. Brzm ienie to różni się od poprzednio obowiązującego art. 86 k.z. stylistycznie: zam iast tylko wówczas m am y obecnie tylko w tedy, zam iast w ierzyciel może żądać odsetek od należnych (...) jest teraz krótszy te k st odsetki (...) należą się, a w ięc ^ekst bardziej obiektyw ny. Zam iast sform ułow ania daw nego gdy to w ynika z umowy, zw yczaju lub u staw y (wym ieniono 3 podstaw y) obecne w yliczenie jest obszerniejsze, bo zaw iera 5 podstaw : z czynności praw nej (1) albo z ustaw y (2), z orzeczenia sąd u (3), państw ow ej kom isji arbitrażow ej (4) lub z decyzji innego w łaściw ego org an u (5). (1) Przez czynność prawną rozum ieć należy um owy dw ustronne, trzystro n n e (np. k o n trak tacja z udziałem P aństw ow ego Z akładu Ubezpieczeń) i w ielostronne, jak rów nież czynności jednostronne (np. przyrzeczenie publiczne ogłoszenie art. 919 i nast. k.c.) Umowa może określać odsetki ta k za czas p rzeszły, jak i na przyszłość od istniejącego zobow iązania pieniężnego, może te ż przew idyw ać odsetki od przyszłych, jeszcze nie istniejących zobow iązań. O dsetki mogą się należeć z mocy um ów indyw idualnych, jak i z mocy um ów nieindyw idualnych (szablonowych): z um ow y przystąpienia (np. odbiorcy gazu z gazownią m iejską), z regulam inu (art. 385 k.c.; daw niej art. 71 k.z.), z umowy wzorcowej, typow ej (art. 384 k.c.; daw niej art. 72 k.z.). ( G dy do zaw arcia um owy w ym agana jest form a pisem na (art. 73 k.c.) albo gdy um ow a była zaw arta n a piśm ie (art. 77 k.c.), zastrzeżenie um ow ne odsetek pow inno być też stw ierdzone pism em, jako dodatkow e uzupełniające um ow ę. 5 (2) O dsetki z ustawy. Obowiązek płacenia odsetek przew idziany jest w kodeksie cyw ilnym w art. 481 (zmieniony daw ny art. 248 k.z.), który, jako najw ażniejszy i m ający najpow szechniejsze zastosowanie, trzeba tu w ysunąć n a pierw sze miejsce. A rtykuł te n głosi: 1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem św iadczenia pieniężnego, w ierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstw em okoliczności, za które dłużnik odpow iedzialności nie ponosi. S tara to rzym ska zasada: in bonae fidei contractibus e x m ora usurae debentur w um owach dobrej w iary należą się odsetki za zwłokę. W ierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia św iadczenia pieniężnego. Przypom nieć tu należy, ż? już kodeks zobowiązań w art. 243, tak jak obecnie kodeks cywilny w art. 476, przyjął zasadę praw a rzym skiego: dies interpellât pro hom ine dzień w zyw a za człow ieka sam term in upom ina się o zapłatę długu sam dzień staw ia dłużn ik a w zwłoce. Zasada ta obywa się bez potrzeby aktu szczególnego staw iania w zwłoce dłużnika przez w ezwanie, niegdyś w ym aganego przez k.c. Napoleona (art. 1139), w yznający zasadę przeciw ną: dies non interpellât pro hom ine, podkreślaną przez kom entatorów francuskich. 7 Ale tego szczególnego aktu już nie w ym agał kodeks cyw ilny niem iecki z rok u s L. Domański, op. cit., s «T. D ydyństl: S ło w n ik łaciń sk o -p o lsk i do źró d eł p ra w a rzym skiego, 1883 (pod M ora, zw ł.: I. 47, D. 19.1). 7 N a p rz y k ła d V. M arcadê: E x p licatio n th é o riq u e e t p ra tiq u e d u C ode N apoleon, t. IV, 1839, 510, s. 413 (pod a rt. 1139).

5 12 E d w a r d M u s z a l s k i 2 (98) Sam fa k t niedotrzym ania term in u zobow iązuje do zapłaty odsetek zw łoki bez w zględu na przyczynę zwłoki (orzeczenie GKA r. VI.16.A.l/50. PUG 50/4/93 t.u.). Sam fak t niedotrzym ania term inu zobowiązań pociąga za sobą obowiązek zapłaty odsetek zwłoki, chociażby należność główna została następnie uiszczana (GKA 28.IV.1950 r. III.A. 83/50 PUG 50/6/156 t.u.). Jednakże dłużnik może nie ponosić odpowiedzialności, gdy trzeba ją przypisać osobie trzeciej. Na przykład odbiorca tow aru nie jest obow iązany do zapłaty odsetek zwłoki w w ypadku, gdy opóźnienie w zapłacie należności za tow ar dostarczony w drodze inkasa nastąpiło na skutek czynności m anipulacyjnych między bankiem dostawcy a bankiem odbiorcy (GKA 2.X.1951 r. I A 204/51 PUG 52/10/390 t.u.). Bank, który bezzasadnie odmówił dokonania zleconego przelewu, obowiązany jest do pokrycia odsetek zwłoki za okręs, o który przekazanie kw oty zostało opóźnione (GKA r. I.A.681/52 PUG 53/6/230 t.u.). Nie można jednak żądać od dłużnika poza odsetkam i jeszcze odszkodowania za zw łokę w w ykonaniu zobowiązania pieniężnego, opierając to żądanie na wzroście cen po upływ ie term in u płatności, gdyż w zrost cen nie pozostaje w zw iązku przyczynow ym z niew ykonaniem zobow iązania, jak rów nież nie jest norm alnym n a stępstw em zw łoki dłużnika (wyrok SN z 14.XII.1948 r. Lu C 482/48 PP/50/3/123 t.u.gl.czjkr. A lfreda Ohanowicza, PN 49/5-6/406 t.). Jeżeli sąd w edług swego uznania zasądza tytułem odszkodow ania sum ę m niejszą niż żądana przez powoda (na podstaw ie art. 343 dawnego k.p.c., ipóźniej art. 330 tegoż k.p.c., tj. z r. 1950, a obecnie art. 322 nowego k.p.c.), to od zasądzonej sum y należą się odsetki n a zasadach ogólnych; przepis k.p.c. nie daje podstaw do przekreślenia mocy obow iązującej praw a m aterialnego (art. 86 i 248 k.z.; obecnie 359 i 481 k.c.) co do odsetek (SN 23.IV.1949 Wa C 341/48 D P P 50/3/61). Na podstaw ie art. 248 k.z. (obecnie 481 k.c.) dłużnik jest obow iązany uiścić odsetki, choćby nie popadł w zwłokę w rozum ieniu art k.z. (obecnie 476 k.c.) (SN 13.IX.1949 r. C 531/49. NP 50/5-6/463 t). W ierzyciel może w razie zwłoki dłużnika żądać ponadto prócz odsetek n apraw ien ia szkody n a zasadach ogólnych (art k.c.; daw niej k.z.). W art k.z. (obecnie k.c.) chodzi o dodatkowe odszkodowanie, czyli o tę część odszkodowania,, k tó ra przy uw zględnieniu odsetek pokryje szkodę doznaną przez w ierzyciela w skutek spóźnienia się dłużnika z w ykonaniem zobow iązania pieniężnego. Łączne odszkodowanie uzyskane z ty tu łu odsetek i n a zasadach ogólnych nie może przewyższać ogólnej szkody m ajątkow ej doznanej przez w ierzyciela (SN 28.IV.1958 r. 2 CR 460/57 Zb. O. 59/2/53 t.u. RPE 59/1/331 t.). O dsetki w ięc należą się z zasady licząc od uchybionego term in u spłaty zobow iązania pieniężnego. Ten pogląd w sp ierają też tezy z w yroku Sądu N ajw yższego: odsetki należą się za sam o opóźnienie (248 1 k.z.), a w ięc jako sui generis k a ra za opóźnienie, choćby w ierzyciel nie poniósł w skutek opóźnienia żadnej szkody. W tym w łaśnie w yczerpuje się funkcja odsetek za opóźnienie. W ierzyciel może nadto żądać dodatkowego odszkodowania (SN 14.XI.1963 r. I CR 870/62, OSN 64/210). O dm ienny pogląd (w zw iązku ze szczególnym rodzajem odszkodowania: powód- -pracow nik żądał ren ty w yrów naw czej n a skutek w ypadku w kopalni węgla), który w ydaje m i się mocno kw estyjny i jakby cofający bieg dziejów, zaw iera inny w yrok Sądu Najwyższego, w m yśl którego zobowiązanie odszkodowawcze, m ające sw e źródło w naruszeniu przez pracodaw cę obow iązku bhp, nie jest zobow iązaniem z- art k.z. D ata w ym agalności tego roszczen ia nie w ystarcza

6 Nr 2 (98) Odsetki 13 jeszcze do ustalenia, że dłużnik obowiązany jest płacić odsetki za opóźnienie (art k.z.). W ym agane jest ponadto stw ierdzenie, że dłużnik jest w zwłoce (art k.z.). Zarazem w ytoczenie powództwa należy uw ażać za jednoznaczne z w ezw aniem do spełnienia św iadczenia <SN r. 3 CR 524/61, OSN 53/66). Kodeks cyw ilny przew iduje odsetki, jeżeli ktoś użył sw ych pieniędzy w c u- dzym interesie i m a praw o żądać ich zw rotu; osobami tym i są: prow adzący cudzą spraw ę bez zlecenia (art k.c. tak jak art. 117 k.z.), przyjm ujący zlecenie (art. 742 k.c.; art. 508 k.z.), przechow aw ca (art. 842 k.c.; art. 530 k.z.), biorący do używ ania (art. 713 k.r.; art. 425 k.z.). Tak sam o należą się odsetki w w ypadkach, gdy ktoś trzym a cudze pieniądze poza czas potrzeby i obowiązany jest do zw rotu, gdyż używa cudzych pieniędzy bez praw nego tytułu. T ak w ięc pow inien płacić odsetki: przyjm ujący zlecenie (zleceniobiorca), gdy przetrzym uje cudze pieniądze (art. 741 k.c.; art. 507 k.z., w którym był w yraz k apitał zam iast pieniądze ), obowiązany do w ydania niesłusznego w zbogacenia i zw rotu św iadczenia nienależnego (art. 410 k.c.; art. 133 k.z.), kupujący od chwili, w której uzyskał możność korzystania z nabytego p ra w a (wynika to z ogólniejszego brzm ienia art. 481 k.c., a przedtem ze szczególnego przepisu art. 338 k.z.). W ypadek, gdy kupujący odstępuje od umowy z pow odu w ady rzeczy i obow iązany jest zw rócić rzecz, sprzedaw ca zaś pow inien zw rócić otrzym aną cenę z u sta wowymi odsetkam i (art. 328 k.z.), rozw iązany jest obecnie ogólnymi przepisam i k.c. '(art , art. 493 i 494), w których nie m a w praw dzie w zm ianki o odsetkach, jednakże w ydaje się w m yśl zasady wyżej omówionej: dies interpellât pro hom ine że od term in u należności należą się odsetki. W przepisach ustaw ow ych określających podstaw ę żądania odsetek przew idyw ane są zarazem z reguły odsetki ustaw ow e, o których w ysokości niżej. Na mocy delegacji ustaw ow ej rozporządzenie Rady M inistrów z 6.IX.1958 r. (Dz. U. z 1958 r. Nr 57, poz. 255) daje podstaw ę adm inistracjom państw owych domów m ieszkalnych do pobierania odsetek za zwłokę. T akiej podstaw y w charakterze zasady powszechnej nie m a dla adm inistracji dom ów spółdzielczych i pryw atnych. W spółdzielniach może być tak a podstaw a zaw arta w statucie i w opierającej się na niej uchw ale w alnego zgrom adzenia spółdzielni. W domach pryw atnych zaś podstaw ę może stanow ić umowa stron, bez przekraczania jednak dozwolonych odsetek m aksym alnych. Nie w yłącza to w ykorzystania przez w ierzyciela w spom nianego w yżej ogólnego przepisu art. 481 k.c. Na mocy delegacji ustaw ow ej, zarządzenia ustalające ogólne w arunki dostaw i branżowe w arunki dostaw przew idują obowiązek zapłaty odsetek za zwłokę obok k ar umownych. O ich w ysokości niżej. (3) (4) Z orzeczenia sądu lub państwowych komisji arbitrażowych należą się odsetki żądane przez powoda lub powoda wzajem nego i zasądzone przez sąd. Uznanie przez sąd niższego odszkodowania niż żądane nie wyłącza odsetek, jak to w ynika z cytow anego wyżej orzeczenia Sądu N ajw yższego z 23.IV.1949 r. Pow staje kw estia, czy z brak u innych podstaw mogą być żądane odsetki jako środek ponaglający w ykonanie zobowiązania, nie koniecznie pieniężnego, uznanego przez sąd? Środek ten pcd nazw ą astreinte rozw inęło orzecznictw o fran cus

7 14 Ed w ard MuszoUki Nr 2 (98) kie w w ieku X IX, jako odrębną instytucję naw et przy zobowiązaniach czynienia lub zaniechania, a nie ty lk o dania. (5) Oprócz orzeczeń sądow ych i arbitrażow ych wchodzą jeszcze w rachubę orzeczenia władz przenoszące w łasność i zobowiązujące do dopłat lub przyznające odszkodowania, a w ięc np. w ładz rolnych przy realizacji reform y rolnej, w ładz orzekających w yw łaszczenie itd. * O d jakiej daty należą się odsetki i jak je liczyć? G dy w y nikają one z um cwy, to w edług określonej w niej daty. Jeżeli zaś są one o p arte tylko n a ustaw ie, to w m yśl zasady ogólnej dies interpellât pro hom ine od d aty płatności, czyli w ym agalności (art. 455 k.c.), a ściślej w łącznie z n astępnym dniem po płatności (art k.c.) D ata ta może być w yraźnie w sk a zana w ustaw ie, jak np. w art. 48 pkt 2 i w art. 103 ustaw y z 28.IV.1936 r. praw o w ekslowe (Dz. U. z 1936 r. N r 37, poz. 282) lub też dorozum iana, jak np. przez użycie zw rotu niezwłocznie w art. 174 ustaw y z r. kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r. N r 9, poz. 59). Zgodnie z tym poglądem szczególną kw estię w yjaśnia Sąd N ajwyższy: w myśl art. 240 k.z. (obecnie art. 472 i 473 k.c.) w zw iązku z art. 243 k.z. (obecnie 476 k.c.) odsetki zwłoki należą się od dnia w ym agalności długu. P rzy opartym n a tytule cyw ilnopraw nym zaopatrzeniu płatnym m iesięcznie odsetki zw łoki w wysokości 8% biegną od daty płatności każdej zaległej ra ty m iesięcznej (SN 27.X.1956 r. I CR 248/56 Zb. O. 58/3/66 z.u.; PZS 57/10/61 t.). W yjaśnia też Sąd N ajw yższy, że przez chw ilę w ym agalności długu należy rozum ieć chwilę, w której nie tylko dług jest już w ym agalny, lecz zarazem dłużnik popadł już w opóźnienie, a zatem przy długach term inow ych należy przez chw ilę w ym agalności rozum ieć chw ilę nadejścia term inu, a przy długach bezterm inow ych chw ilę w ezwania. W ezwanie ze strony w ierzyciela nie w ym aga żadnej form y, może być ustne lub na piśm ie. U stalona judykatu ra przyjm uje, że wytoczenie pow ództw a należy uw ażać za w ezw anie dłużnika do spełnienia św iadczeń zgłoszonych w pozwie (SN 24.XI.1962 r. III P R 55/62, O SPiK A 1963, poz. 239 t.u. i n o tk a K.P.). Zgodnie z tym poglądem dekret z 24.XII.1952 r. o przewozie przesyłek i osób kolejam i (Dz. U. z 1953 r. N r 4, poz. 7; art. 115; dekret ten cytow any będzie dalej w skrócie jako D K P ) no rm uje oprocentow anie odszkodowań w ten sposób, że odsetki liczyć należy od dnia płatności roszczenia, przy czym w edług przepisów w ykonaw czych: przy roszczeniach z ty tu łu n adp łat od dnia po b rania nad płaty, a z ty tu łu niedoboru od dnia zapłaty, której dotyczy niedobór. Orzecznictwo, niestety, nie w ydaje się przyjm ow ać powyższego poglądu jako stałej i bezwzględnej norm y. W ypow iedziano bowiem rów nież odm ienne tezy. W edług jednej z nich odsetki zasądza się od chw ili w ezw ania dłużnika do zapłaty, za k tć rą to chwilę może być uw ażane bądź doręczenie pozwu, bądź też inna form a podania do wiadom ości dłużnika o istnieniu szikody przed w niesieniem pozwu (Sąd W ojewódzki dla W ojew. W arsz. 11.V.1956 r. III C r 704/56 PUG 57/5/193 t.u.). W edług zaś innej tezy, w razie niooznaczenia term inu płatności ani w umowie, ani w ustaw ie, obow iązek uiszczenia odsetek może pow stać dopiero od chw ili w ezw ania dłużnika przez w ierzyciela do zaspokojenia roszczenia (SN 7.V.1959 r. 3 Cr 669/58 PUG 60/7/240 t.u.). Sposób obliczania dni w yjaśniają tezy orzeczeń arbitrażow ych. Jeżeli w ięc zap łata została dokonana później niż następnego dnia roboczego po term inie p ła t ności, to do okresu opóźnienia w licza się zarów no pierw szy dzień po term inie

8 N r 2 (98) Odsetki 15 płatności, jak i dzień, w którym dokonano zapłaty (OKA W arszawa, 12.V.1959 r. III 8 W a 173/59, OSPiKA 59/11/311 t.u., PUG 59/7/3 u). O dsetki zw łoki oblicza się za w szystkie dni opóźnienia bez w zględu n a to, czy są to dni roboczte, czy też w olne od pracy. (GKA r. XVI 342/59, O SPiK A 60/1/164 t.u., PUG 60/4/3 u). Obliczania odsetek zw łoki o d należności ratalnych m ożns dokonyw ać w edług wzoru proponowanego przez sędziego Szczerskiego8: c.m.p.(m +l) x = , gdzie c = kapitał (bądź rata), m = liczba miesięcy p = sto p a procentow a. Do uproszczenia petitum pozw u i sen ten cji w yroku służyć może przyjęcie pojęcia średniej daty płatności, które byw ało stosow ane w praktyce przed wojną. Na przykład jeżeli należność 200 zł (rata) płatna jest co m iesiąc z góry, a n a zaległośćsk ład ają się ra ty z procentam i praw nym i (8 %) od uchybionych term inów od p ierwszego stycznia do pierwszego w rześnia włącznie, czyli za 9 m iesięcy, to średnia d ata płatności jest pierw szy m aja i w ystarczy w yjaśnić to w pozwie, w skazując zaległość 200 zł X 9 = złotych z odsetkam i od średniej daty płatnością a w petitum prosić o zasądzenie zł z 8% od 1.V.1965 r. Szczególną kw estią dla jednostek gospodarki uspołecznionej w zw iązku z postępow aniem arbitrażow ym i w ykonalnością orzeczeń OKA została w yjaśniona w sposób następujący: jeżeli GKA w tryb ie odw oław czym oddaliła roszczenie codo suimy zasądzonej przez OKA, to obowiązek zw rotu kw oty zainkasow anej n a podstaw ie w ykonalnego orzeczenia OKA pow staje z chw ilą w ydania orzeczenia GKA; od tego więc m om entu rozpoczyna się bieg odsetek za opóźnienie w zw rocie zainkasow anej kw oty (GKA 19.XII.1960 r. XIV-227/60, OSPiK A 61/3/182). O drębna zasada obow iązuje w kw estii niew ykonania w term inie umowy darowizny ze strony darczyńcy. W razie w ięc opóźnienia w zapłacie darow anej sum y pieniędzy, odsetki za opóźnienie należą się dopiero od dnia w ytoczenia pow ództw a (art k.c.; art k.z.). W ażne znaczenie m a kw estia odsetek od sum y należnej z tytułu czynu niedozwolonego. Z nana jest tu rzym ska jeszcze zasada: sem per m oram fu r facere vid etu r złodzieja zaw sze uw aża się za będącego w zwłoce. 9 W kodeksie Napoleona obok zasady, że wszelki jakikolw iek czyn człowieka w yrządzający drugiem u szkodę obowiązuje tego, z czyjej w iny szkoda nastąpiła, do jej napraw ienia (art. 1382), nie podano w praw dzie zasady, że należą się odsetki od sum y odszkodowania, jednakże zasadę tę ustaliło orzecznictwo francuskie. W zorując się na tym orzecznictw ie S enat Rosyjski przy interpretacji arty k u łu 1382 stw ierdził, że sąd stosow nie do okoliczności spraw y może uznać prawoposzkodowanego do procentów od przyznanej m u sumy, jak rów nież ustalić początek biegu tych procentów. (S.C. 104/190610). Zasada art. 134 k.z. została dosłownie przejęta do k.c. z roku 1964 (art. 415 k.c.)- N apraw ienie szkody to odszkodowanie, które przy zasadzie pełnego odszkodow a n ia za norm alne następstw a czynu niedozwolonego (art. 361 k.c.; a rt i I. k.z.) obejm uje w yrów nanie oczekiw anych korzyści norm alnych, a w ięc także odset- 8 J. Szczerski: O bliczanie su m y zalegjych o d se tek od p ien iężn y ch św iad czeń p e rio dycznych, N ow e P raw o 55/7 8/ T. Dydyński, op. c it. (pod M ora: cf * D.13. I, I.7.C.4, 7). 10 Tow. P raw nicze, 1914, pod a rt. 1382, t. 7.

9 16 Edward Muszalski Nr 2 (98) ki od dłużnej sum y pieniężnej (w zw iązku z art. 363 k.c.; por. art. 159 zd. 1 k.z.). W yjaśni to najlepiej przykład: utracona przez kupca korzyść m ogłaby polegać na tym, że otrzym aną ze sprzedaży gotów ką mógłby obracać, co przyniosłoby m u dochód (SN 17.V.1947 r. C III 230/47, P ip l!48fl4; cytow ane w P raw ie Cyw ilnym pod red. W. Święcickiego, t. 1, s. 329, 351). Rozważane m ogą być następujące daty jako początek biegu odsetek: 1) D ata w yrządzenia szkody (czynu niedozwolonego bądź fak tu powodującego odpowiedzialność) jako data pow stania ty tu łu kom pensacyjnego (podobnie jak pow ołany w yżej DKP, art. 115 p k t 4). W spraw ie o m anko m om entem pow stania zobow iązania jest albo data szkody, albo d ata jej ujaw nienia, gdy niem ożliwe jest ustalenie ścisłej daty pow stania szkody. Co do płacenia odsetek (art. (248 1 k.z.; obecnie nieco różniący się art. 481 k.c.), to należy stw ierdzić ponadto, czy dłużnik jest w zwłoce, o czym decyduje art k.z. (obecnie art. 476 k.c.) {SN 16.XII.1961 t. 2 CR 1139/60, OSN 63/4/81). 2) D ata żądania odszkodowania (reklam acji) jako data naw iązania stosunku praw nego między w ierzycielem a dłużnikiem. Może ona być łatw o ustalona (tak w w yjaśnieniu DKP, art. 115 ust. 4, przepisy w ykonaw cze: pkt 3: przy innych roszczeniach od dnia w niesienia w ażnej reklam acji lub w ezw ania do zapłaty ). W pew nej spraw ie o w ynagrodzenie szkody w yrządzonej czynem niedozwolonym orzeczono, że odsetki przysługują w ierzycielow i (jednostce gospodarki uspołecznionej) od daty w ezw ania dłużnika (pracow nika, który przyw łaszczył sobie pieniądze pracodaw cy) do zapłaty. W braku wcześniejszego w ezwania za chwilę w ym agalności długu, od k tó rej m ożna żądać odsetek, należy przyjąć datę d o rę czenia dłużnikow i pozwu (S W. Woj. W arsz. 3.II.1956 r. III Cr 2773/55, BMS 56/12/48 t.u.gl.apr. Jerzego Ignatow icza). 3) D ata w ypłaty odszkodowania, gdy n astęp u je podstaw ienie w praw a p ierw otnego w ierzyciela (poszkodowanego nowego wierzyciela) osoby trzeciej płacącej za dłużnika (art. 518 k.c.), zwłaszcza zakładu ubezpieczeń (art. 828 ik.c.). Ten nowy wierzyciel, nie m ając wypłaconej sum y, a spełniając doniosłą funkcję społeczną n ap raw y szkody, nie powinien być w gorszym położeniu niż zwykły w ierzyciel z m ocy art. 481 k.c. 4) D ata w niesienia pczw u jako krańcow a, ostateczna możliwość w b rak u in nych podstaw. W arto tu w spom nieć, że adw okaci i sędziowie n a ziem iach b. K ongresów ki, w drodze zadaw nionej trad y cji napoleońskiej, uw ażają za w łaściw e sto sow anie te j ostatniej daty, tj. żądania i zasądzania odsetek od dnia w niesienia pozw u. Je st to stosowanie stan u praw nego w edług daw niejszego brzm ienia k.c. Napoleona, bo od roku 1900 znowelizowano we F ra n c ji11 art. 1133, uw ażając za dostateczne w tej m ierze proste w ezw anie (simple sommation) do zapłaty. O rzecznictw o francuskie, zwłaszcza nowsze, w ypow iada się za kom pensacyjnym charak terem odsetek i za liczeniem ich od dnia żądania lub też od daty w yrządzenia sz k o d y.12 Żałować jednak należy, że w kodeksie cyw ilnym nie wyrażono expressis verbis zasady, iż odsetki od kw ot z tytułu odszkodowania za czyn niedozwolony należą się cd chw ili w yrządzenia szkody. Z brak u um ow y odsetki są płatne co roku z dołu, a jeżeli term in płatności sum y pieniężnej jest krótszy niż rok, to jednocześnie z zapłatą sum y (art, 360 k.c.; odm iennie art. 87 k.z., gdzie był term in półroczny). 1! Loi 7.IV.1900 D J Pod a rt i 1383 np. w Code Civil A nnoté Dalloz, 63 édition. P aris 1964, t. 23.

10 Nr 2 (98) Odsetki 17 Od zaległych odsetek w olno liczyć odsetki za opóźnienie (tzw. anatocyzm) dopiero od chwili w ytoczenia o nie powództwa, chyba że um ow ą stron zaległości zostały skapitalizow ane, czyli doliczone do głów nej sum y już po ich pow staniu (art. 482 k.c.; art k.z.). Poprzednio przepis ten nie uchybiał odm iennym przepisom i zwyczajom handlow ym (art k.z.). Obecnie wobec pom inięcia w art. 359 k.c. zw yczaju, o jakim była m ow a w art. 86 k.z., w ydaje się, że pow staw anie przeciw nego zw yczaju praeter legem jest niedopuszczalne. Skapitalizow a nie z góry odsetek nie jest dopuszczalne naw et częściowo i ratam i, tym sam ym więc nie jest dopuszczalna także um ow a z góry o odsetki niezaległe na procent składany (pogląd zaw arty w uzasadnieniu w yroku SN z r. 3 CR 922/59, OSN 61/3/70, s. 46). W w ypadku częściowej zapłaty określonego długu w ierzyciel może zaliczyć w płatę przede w szystkim na zw iązane z tym długiem zaległe należności uboczne, do których włącza się koszty i odsetki (art. 451 k.c.; nieco odm iennie art k.z.). K w estia, czy koszty m ogą być oprocentow ane, nie jest w yjaśniona dostatecznie i w praktyce nie zdarzają się żądania oprocentow ania kosztów. Jeśli są to koszty pow stałe przed w ytoczeniem powództwa, które mogą stanow ić przedm iot osobnego roszczenia, w ydaje się, że nie m a przeszkód do żądania i zasądzenia odsetek. Takaż sam a zasada zaliczania n ajp ierw na koszty postępow ania, potem n a odsetki i w końcu n a kapitał obow iązuje przy podziale funduszów z egzekucji nieruchom ości (art k.p.c.). Jeżeli odsetki zasądzone są solidarnie od pozw anych w procesie, to w n astęp nym procesie regresow ym z pow ództw a tego pozwanego, który należność uiścił przeciw ko drugiem u, ten ostatni nie może się skutecznie przeciw staw iać żądaniu zw rotu od niego zapłaconych odsetek (SN 30.IV.1957 r. 3 CR 340/56, OSN 59/1/8). Co do pokwitowania odsetek, zaleca się w ym ienienie w kw icie w yraźnie i szczegółowo, co się kw ituje: otrzym aną kw otę pieniężną, od jakiej sumy długu, za jaki czas (do jakiej daty) oraz w edług jakiej stopy procentow ej. W braku bowiem w yraźnego brzm ienia kw itu m ają m oc dom niem ania: 1) z pokw itow ania zapłaty sum y dłużnej w ynika dom niem anie zapłaty należności ubocznych, czyli kosztów i odsetek; 2) z pokw itow ania św iadczenia okresowego (odsetek za w sk a zany okres) w ynika dom niem anie, że spełnione zostały rów nież św iadczenia okresowe w ym agalne wcześniej (zapłacone zostały odsetki wcześniejsze) (art. 466 k.c.; art. 224 k.z.). Wysokość odsetek ustawowych określa w edług art k.c. rozporządzenie R ady M inistrów. Może ono też zakazać zastrzegania i pobierania odsetek wyższych, które określa się jako m aksym alne. W ym ienione rozporządzenie zostało w ydane 23.XII.1964 r. w spraw ie określania wysokości odsetek ustaw owych i m aksym alnych (Dz. U. z 1964 r. Nr 47, poz. 321). O dsetki ustaw ow e określono na 8 %, a m aksym alne n a 12%. U trzym ane zostały daw ne staw ki (uchylonego przez art. V II przep. w pr. k.c.) dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej z 3.XII.1935 r. o wysokości odsetek ustaw ow ych (Dz. U. z 1935 r. N r 88, poz. 545) oraz rozporządzeń M inistra S karbu z 12.X.1932 r. (Dz. U. z 1932 r. Nr 90, poz. 759) i z 7.XI.1932r. (Dz. U. z 1922 r. Nr 98, poz. 841; zm iana: Dz. U. z 1947 r. Nr 14, poz. 56), w ydanych na podstaw ie rozp. Prez. Rzeczypospolitej z 29.VI.1924 r. o lichw ie pieniężnej (Dz. U. z 1924 r. Nr 56, poz. 574; zm iana: Dz. U. z 1926 r. N r 62, poz. 372), a także uchylonego przez art. V II przep. w prow. k.c. K onsekw encją cyw ilną dom agania się uiszczenia odsetek, jeżeli przew yższają * P a le stra

11 18 Edtoard Muszalskl Nr 2 (98) one m aksym alną stopę, jest ich ograniczenie do rozm iarów odpow iadających tej stopie. N adw yżka n ie może być dochodzona sądownie. Za zastrzeganie lub pobieranie korzyści m ajątkow ych przewyższających stopę odsetek m aksym alnych ustalonych w rozporządzeniu R ady M inistrów n a podstaw ie art k.c. przew idziana jest sankcja k am a w art. XXV przep. wprow. k.c., m ianow icie k ara aresztu do la t dwóch, i k ara grzyw ny albo jedna z ty ch kar. Oprócz te j staw ki odsetek ustaw ow ych niekiedy przepisy norm ują odsetki ustaw ow e szczególne. Do takich przepisów należą przepisy o odsetkach zwłoki w wysokości 2 3% miesięcznie, k tó re pow inien płacić pracodaw ca w razie zaw inionej niew ypłaty w term inie w ynagrodzenia pracownikowi, począwszy od dnia zwłoki, a m ianow icie robotnikow i (art. 32 rozp. Prez. Rzeczypospolitej z r. o um ow ie o pracę robotników D ziennik U staw z 1928 r. N r 35, poz. 324 z późn. zm ianam i) oraz pracow nikow i um ysłow em u (art. 15 rozp. Prez. Rzplitej z r. o um owie o pracę pracow ników um ysłowych Dz. U. z 1928 r. N r 35, poz. 323 z późn. zm ianam i). Te podwyższone odsetki należą się jedynie w razie zawinionego niew ypłacania w ynagrodzenia za godziny norm alnej pracy (SN 18.XI.1952 r. C 338/52, OSN 53/3/91), nienależą się zaś one od w ynagrodzenia za pracę w godzinach n ad liczbowych i od ekw iw alentu za nie w ykorzystany urlop (SN 21.XII.1956 r. CR 913/56, OSN 58/2/38); przysługuje w tedy tylko stopa odsetek 8 % rocznie. Podobnie, w m yśl decyzji CRZZ z r. (nr 15/57/ZKR/57; cytowana, ta k jak obie powyższe tezy, w zbiorze J. Zielińskiego P raw o pracy, w yd. 1963, s. 35), w y nagrodzenie w postaci deputatu węglowego nie podpada pod rygor 2 3% odsetek, bo rygor ten odnosi się tylko do długu pieniężnego. Na podstaw ie delegacji zaw artej w ustaw ie z r. P raw o lokalow e (Dz. U. z 1962 r. N r 47, poz. 227; art. 11 ust. 3) zostało w ydane rozporządzenie Rady M inistrów z 6.IX.1958 r. w spraw ie u stalenia w ysokości odsetek zw łoki w uiszczan iu czynszu najm u i innych należności z ty tu łu najm u (Dz. U. z 1958 r. Nr 57, poz. 255), oznaczające stopę odsetek na 5% w stosunku miesięcznym, które liczy się m iesięcznie, a nie dziennie; za okres do 15 dni odsetek się nie liczy, a z a. okres przekraczający 15 dni liczy się odsetki za pełny miesiąc. Na zasadzie ta kiegoż przepisu poprzedniego GKA w yjaśniła, że wysokość odsetek z tytułu opóźnienia w zapłacie czynszu najm u lokalu użytkowego wynosi 5% w stosunku miesięcznym, a nie 12% w stosunku rocznym między jednostkam i gospodarki uspołecznionej (GKA 14.V.1960 r. III R 380/60, PUG 1960/9, wkł. poz. 117 i OSPiKA 1960/311). Dotyczy to najm u, ale nie podnajm u (GKA 12.XII.1960 r. III R 824/60, PUG 1961/5, w kł. poz. 158, O SPiK A 1961/181 z gl.apr. Zbigniew a Radw ańskiego). DKP przew iduje w art. 115 płacenie odsetek 6% w stosunku rocznym od sum w ym ienionych w art , 104 ust. 1 p kt 1 i art. 114 za całkow ite lub częściowe zaginięcie lub uszkodzenie przesyłki, przekroczenie term inu dostaw y, w y dania przesyłki bez pobrania zaliczenia, nadpłaty i niedoboru taryfy, a w innych w ypadkach odsetki ustawowe, czyli 8%. K ary umowne oraz sumy poniżej 20 zł nie podlegają oprocentow aniu. Szczególna stopa odsetek na podstaw ie ustaw y z 31.V.1962 r. P raw o w y n a lazcze (Dz. U. z 1962 r. Nr 33, poz. 136) przew idziana jest w wysokości 3% rocznie w razie zwłoki w w ypłacie w ynagrodzenia tw órcy w ynalazku za projekt w ynalazczy (zob. 59 uchw ały n r 74 Rady M inistrów z r. w spraw ie zasad organizow ania, kierow ania i koordynow ania spraw wynalazczości, rozpow szechniania projektów w ynalazczych oraz zasad w ynagrodzenia i finansow ania

12 Nr 2 (98) Nowa ustawa o prawie prywatnym między nar. 19 w zakresie wynalazczości imonitor Polski z 1963 r. N r 18, poz. 100). Co do tej zaw inionej niew ypłaty należności w ynalazca postaw iony jest w innym położeniu (3% rocznie),niż pracow nik (2 3 % miesięcznie), ale nie bardzo wiadom o, dlaczego. P rzepisy o dostaw ach pom iędzy jednostkam i gospodarki uspołecznionej przew i d ują w ogólnych w arunkach dostaw (zarządz. Przewodniczącego P K P z 9.IV.1959 r. M onitor Polski z,1959 r. N r 37, poz. 167 oraz z 2.IV.1963 r. Mon. Pol. z 1963 r. N r 34, poz. 172, zał. 2 89) odsetki um ow ne lub ustaw ow e 12% w stosu nku rocznym. Podobnie reg ulu ją tę kw estię liczne przepisy ogólnych bran żow ych w arunków dostaw. W obec brak u przepisów o odsetkach w ustaw ie z r. o łączności (Dz. U. z 1961 r. N r 8, poz. 48), w w ypadku odpow iedzialności Państw ow ego P rzed siębiorstw a Polska Poczta Telegraf i Telefon za niew ykonanie lu b nienależyte w ykonanie podstaw owych usług ustalonych tą ustaw ą (art. 55 i nast.), jak rów nież innych usług obow iązują przepisy ogólne co do odsetek po w yczerpaniu postępow ania reklam acyjnego. Przedaw nienie odsetek zostało skrócone w k.c. w stosunkach m iędzy jednostkam i gospodarki uspołecznionej do roku, a w innych stosunkach do la t trzech (art. 118 k.c., poprzednio 5 la t w art. 282 pkt 3 k.z.). Poniew aż do zobowiązań, które pow stały przed dniem w ejścia w życie kodeksu cywilnego, stosuje się przepisy tego kodeksu (art. X LIX przep. w prow. k.c.), przeto będące w biegu odsetki od długów dawniejszych przedaw nią się w ciągu trzech la t od chw ili w ejścia w życie k.c., czyli w dniu 31.XII.1968 r. MIECZYSŁAW SOŚNIAK Nowa ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym i Nowa ustaw a o praw ie pryw atnym m iędzynarodow ym 1 zw raca nieco m niejszą uwagę praktyków niż ukończone rok przedtem kodyfikacje praw a cywilnego i procesu cywilnego. Nie m a w tym nic dziwnego, nas bow iem interesują przede w szystkim stosunki praw ne zam ykające się w obrębie naszego p aństw a oraz n a szych w łasnych przepisów praw nych. Jednakże przy obecnej intensyw ności obrotu m iędzynarodow ego nie w olno nam zapom inać, że nie jest to jedyny teren działania norm praw nych, że coraz częściej możemy się spotkać z sytuacjam i, w których zakres działania naszego praw a ulegnie ograniczeniu. Kiedy zaś pow staną takie sytuacje i na czyją rzecz ograniczym y zastosow anie w łasnego praw a to w łaśnie przedm iot rozstrzygnięć praw a pryw atnego m iędzynarodowego, czyli norm kolizyjnych, rozgraniczających w przestrzeni zastosow anie system ów praw nych różnych państw. i U chw alona dnia 12 listo p ad a 1365 r. (Dz. u. N r 46, poz. 290) i obow iązująca od dnia 1 iip ca 1966 r.