Charakterystyka diety osób starszych rola lekarza

Transkrypt

1 Charakterystyka diety osób starszych rola lekarza Zmiany fizjologiczne i funkcjonalne związane z wiekiem wpływają na potrzeby żywieniowe człowieka (2). Rosnąca wiedza na temat zapotrzebowania na składniki odżywcze osób starszych zaowocowała opracowaniem rekomendacji dotyczących składu diety dla tej grupy wiekowej. Zalecenia muszą być dostosowane do zmieniającego się zapotrzebowania energetycznego organizmu i muszą uwzględprof. dr hab. Grażyna Nowicka Kierownik Zakładu Farmakogenomiki Wydział Farmaceutyczny Warszawski Uniwersytet Medyczny Specyficzne problemy związane z żywieniem osób w starszym wieku Starzenie się organizmu jest procesem fizjologicznym, jednak jego szybkość i przebieg zależą zarówno od czynników genetycznych, jak i środowiskowych, wśród których ważne miejsce zajmuje sposób żywienia. Zdrowy styl życia, obejmujący prawidłowy sposób żywienia, to obok wczesnej diagnostyki chorób i zaburzeń jeden z kluczowych elementów istotnie wpływających na stan zdrowia i długość życia osób w starszym wieku. Prawidłowy sposób żywienia, uwzględniający specyficzne potrzeby, a także dostosowany do możliwości poziom aktywności fizycznej istotnie wpływają na funkcjonowanie organizmu i w efekcie na samopoczucie osób w podeszłym wieku. Z obserwacji osób długowiecznych wynika, iż charakteryzuje je zgodny z aktualnymi wytycznymi sposób odżywiania oraz aktywny fizycznie i umysłowo tryb życia. Dlatego też dbałość o te elementy, troska o zapewnienie dostępu do produktów o odpowiedniej wartości odżywczej, jak również uwzględnianie wymagań wynikających ze stanu zdrowia oraz upodobań dietetycznych osób w starszym wieku leżą u podstaw działań sprzyjających utrzymaniu ich zdrowia (1). Zwyczaje żywieniowe osób starszych zależą nie tylko od preferencji ugruntowanych wcześniej czy zmian wynikających z procesu starzenia się organizmu, ale także od takich czynników, jak warunki życia, status finansowy, możliwości poruszania się i komunikacji z innymi członkami rodziny i społeczności, stopień samodzielności oraz stopień uzależnienia od pomocy otoczenia. 11

2 Żywność dla zdrowia niać pojawiające się ograniczenia dotyczące możliwości spożywania określonych produktów, związane między innymi z rozwijającymi się chorobami. Należy pamiętać, że wiele osób starszych cierpi na choroby przewlekłe, wśród których dominują te zaliczane do grupy żywieniowozależnych. Osoby w podeszłym wieku bardzo często przyjmują różne leki wpływające na pracę przewodu pokarmowego i przemiany metaboliczne składników odżywczych. Trzeba więc uwzględniać wpływ stosowanych środków farmakologicznych zarówno na wielkość spożycia, jak i trawienie, przyswajanie i metabolizm składników odżywczych. Ponadto związane z procesem starzenia się organizmu zmiany funkcji fizjologicznych i społecznych mogą nie tylko wpływać na zapotrzebowanie na określone składniki odżywcze, ale także utrudniać dostarczenie z dietą odpowiedniej ich ilości (2,3). Wartość energetyczna diety Z wiekiem obserwuje się zmniejszenie zapotrzebowania energetycznego organizmu (1-4). Znajduje to swój wyraz w ocenie tak zwanej podstawowej przemiany materii, której poziom obniża się u osób po 60. roku życia. Zmiany zapotrzebowania na energię zależą od różnych czynników, ale niewątpliwie obniżenie aktywności fizycznej jest jednym z kluczowych elementów. Czynnik ten, uzależniony od zmieniających się funkcji fizjologicznych oraz rozwijających się chorób, sprzyja niekorzystnym zmianom masy i składu ciała, które przejawiają się w redukcji masy mięśniowej i wzroście zawartości tkanki tłuszczowej. Stąd dużą wagę przywiązuje się do utrzymania na odpowiednim poziomie aktywności fizycznej osób starszych, pamiętając, iż musi być ona dostosowana do możliwości osób w tej grupie wiekowej. Określając wartość energetyczną diety, należy uwzględnić zmieniające się potrzeby organizmu oraz istniejące choroby, które mogą utrudniać przyswajanie i wykorzystanie składników energetycznych dostarczanych z pożywieniem. Zbyt niska kaloryczność diety będzie sprzyjała utracie zwłaszcza mięśniowej masy ciała, jak również niedostatecznej podaży makro- i mikroskładników, a w efekcie ujawnieniu się niedoborów pokarmowych. Zbyt wysoka ilość dostarczanej energii może zaś skutkować nasileniem niekorzystnych zmian związanych z nadmiernym wzrostem poziomu tkanki tłuszczowej. Dbałość o utrzymanie prawidłowego bilansu energetycznego organizmu, obok troski o prawidłowy skład diety, należy do podstawowych działań zapobiegających powstawaniu zaburzeń funkcji organizmu u osób starszych. Spożycie płynów Odpowiednie, zapobiegające utracie wody spożycie płynów to jeden z elementów, na który należy zwracać szczególną uwagę, oceniając sposób żywienia osób w podeszłym wieku (1,2). Mają one często mniejsze odczucie pragnienia, a ponadto procesowi starzenia się towarzyszy osłabienie sprawności resorpcji wody, co zwiększa ryzyko wystąpienia niedoboru wody w organizmie. Odwodnienie organizmu zaburza liczne jego funkcje. Starzeniu się towarzyszy zmniejszenie zasobów wody zarówno wewnątrz-, jak i zewnątrzkomórkowej, co sprzyja szybkiemu wystąpieniu objawów odwodnienia, a wzrost ryzyka tego procesu obserwuje się głównie 12

3 u osób po 85. roku życia. Powstające na tym tle zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej mogą prowadzić do istotnego upośledzenia funkcjonowania organizmu. W skrajnym przypadku mogą spowodować stan zagrożenia życia. Dlatego też należy dbać, aby osoby starsze przyjmowały odpowiednią ilość wody lub innych płynów będących jej źródłem. Należy zalecać picie wód mineralnych, których szeroki asortyment pozwala wybrać tę o właściwej zawartości składników mineralnych i odpowiednich walorach smakowych. W zależności od stanu zdrowia i możliwości spożywania pokarmów o określonej konsystencji trzeba zwracać uwagę na obecność w diecie zup przygotowywanych na bazie warzyw, gdyż ten rodzaj pokarmu może być źródłem wody i wielu składników odżywczych. Również produkty mleczne, takie jak jogurty, winny być elementem codziennej diety osób starszych, ponieważ dostarczają wodę, białko, wapń i wiele witamin. Należy unikać podawania płynów o wysokiej, to znaczy istotnie wyższej niż w płynach ustrojowych, zawartości elektrolitów, gdyż może to sprzyjać odwodnieniu organizmu. Nie można również dopuszczać do nadmiernego spożycia wody, szczególnie przed posiłkiem, gdyż prowadzi to do mniejszego spożycia innych produktów, a w efekcie do niewystarczającej podaży składników odżywczych. Białko Zmiany fizjologiczne i redukcja masy mięśniowej obserwowane u osób w podeszłym wieku powodują zmniejszenie całkowitej puli białek organizmu, co może skutkować osłabieniem, zaburzeniem funkcji układu immunologicznego czy procesu gojenia się ran (2,3). Białko dostarczane z dietą jest źródłem aminokwasów, które z kolei są wykorzystywane do syntezy białek organizmu. Zalecana ilość białka w diecie jest kluczowym elementem zapobiegającym jego niedostatecznemu spożyciu przez osoby starsze. Panuje pogląd, że spożycie białka na poziome 0,83 g/kg masy ciała, co jest wartością rekomendowaną przez ekspertów europejskich i odpowiada wytycznym polskim zawartym w tzw. normach żywienia, zapewnia utrzymanie prawidłowego bilansu azotowego u dorosłych, w tym także u osób w wieku podeszłym (2,4,5). Wielkość ta dotyczy białka wzorcowego, czyli białka o wysokiej wartości odżywczej. Większe spożycie białka przez osoby starsze może zapobiegać zbyt szybkiej utracie masy mięśniowej, jednak ilości wielokrotnie przewyższające zalecenia nie wpływają istotnie na wzrost syntezy białek endogennych (1). Należy również pamiętać, że zbyt dużo białka w diecie powoduje zwiększenie usuwania jego metabolitów z organizmu, co odbywa się przez nerki. Z tego względu u osób w podeszłym wieku, u których zaobserwowano zaburzenia funkcji nerek, trzeba szczególnie przestrzegać stosownych zaleceń. Nie tylko ilość, ale przede wszystkim jakość białka obecnego w żywności jest ważnym czynnikiem warunkującym prawidłowe za- opatrze- 13

4 Żywność dla zdrowia nie organizmu w aminokwasy. Komponując diety, zwłaszcza osób starszych, należy uwzględnić w nich produkty zawierające białko o wysokiej wartości odżywczej. Wartość odżywczą (biologiczną) białka pożywienia określa się, porównując jego skład aminokwasowy ze składem aminokwasowym białka wzorcowego, charakteryzującego się najwłaściwszą z punktu widzenia potrzeb człowieka zawartością poszczególnych aminokwasów. Im skład aminokwasowy białka jest bliższy składowi białka wzorcowego, tym wyższa jest jego wartość odżywcza. Najwyższą wartość odżywczą mają białka pochodzenia zwierzęcego obecne w takich produktach spożywczych, jak jaja, mleko i jego przetwory, mięso, ryby. Wiele białek roślinnych w porównaniu z białkami zwierzęcymi ma niższą wartość biologiczną, gdyż ilość niektórych niezbędnych aminokwasów jest w nich mała. Ważnym czynnikiem wpływającym na wykorzystanie przez organizm człowieka białek pożywienia jest ich strawność, czyli podatność na działanie enzymów trawiennych. Zależy ona od ich struktury oraz obecności innych składników w danym produkcie spożywczym. Strawność białek pochodzenia zwierzęcego jest generalnie wyższa niż białek pochodzenia roślinnego. Produkty roślinne posiadają często błonnik, a niekiedy także inhibitory enzymów trawiennych, które zmniejszają strawność dostarczanego białka. Uważa się, że każdy posiłek osób w podeszłym wieku powinien zawierać białko w odpowiedniej ilości i o wysokiej wartości odżywczej( 1,2,5). Jest to szczególnie ważne w przypadku zmniejszenia ogólnej ilości spożywanej żywności, gdyż obniża ryzyko wystąpienia niedoborów białka w organizmie. Węglowodany Węglowodany są jednym z głównych źródeł substratów energetycznych. Ich rodzaj i zawartość w pożywieniu mają istotny wpływ na stan zdrowia, co należy wziąć pod uwagę przy opracowywaniu diety osób starszych (1-3,6). Zarówno nadmiar, jak i niedobór określonych węglowodanów w pożywieniu może w dużym stopniu wpływać na rozwój chorób, takich jak cukrzyca, otyłość, miażdżyca czy nowotwory przewodu pokarmowego. Minimalna ilość węglowodanów niezbędnych dla organizmu człowieka jest zdeterminowana przez zapotrzebowanie komórek mózgowych na glukozę, które 14

5 wynosi 130 g/dobę. W diecie osób w podeszłym wieku powinny dominować produkty bogate w węglowodany złożone ze względu na ich pozytywny efekt zdrowotny. To właśnie węglowodany złożone powinny być podstawowym składnikiem dostarczającym ponad 55% energii (w odniesieniu do ogólnego zapotrzebowania na energię). Rodzaj węglowodanów i źródło ich pochodzenia mają związek z szybkością absorpcji i odpowiedzią glikemiczną organizmu na ich spożycie. Zależy ona od czasu trawienia i przyswajania dostarczonych węglowodanów, na które istotny wpływ mają czynniki wewnętrzne, związane z organizmem, ale także czynniki zewnętrzne, a więc związane ze spożywaną żywnością, takie jak struktura chemiczna zawartych w niej węglowodanów, sposób przygotowania posiłków (np. metoda gotowania), obecność błonnika oraz zawartość tłuszczu i białek. Dlatego też w przypadku osób starszych należy wybierać takie produkty spożywcze, których spożycie nie będzie nastręczało trudności ani wiązało się z dyskomfortem trawiennym. Jednocześnie należy pamiętać, iż u wielu osób w tej grupie wiekowej występują zaburzenia metabolizmu glukozy i prawidłowy dobór węglowodanów w diecie ma istotny wpływ na modulację tych zaburzeń. Spożycie żywności o niskim indeksie glikemicznym w porównaniu ze spożyciem żywności o wysokim indeksie glikemicznym wiąże się z obniżeniem poposiłkowego stopnia wzrostu stężenia glukozy we krwi oraz powolną normalizacją jej poziomu, co związane jest ze zredukowaną indukcją sekrecji insuliny, a więc mniejszą poposiłkową hiperinsulinemią. Żywność o wysokim indeksie glikemicznym wywołuje istotniejsze zmiany insulinemii poposiłkowej niż żywność o niskim indeksie glikemicznym. Może to prowadzić do obniżenia wrażliwości na insulinę i nasilać zaburzenia metabolizmu glukozy. Ważnym składnikiem diety jest błonnik pokarmowy (1-3,6). Nie ulega on rozkładowi do monosacharydów i jego spożycie nie powoduje wzrostu poziomu glukozy we krwi. Błonnik zwiększa zawartość treści pokarmowej oraz masy stolca, skraca czas pasażu jelitowego i przyczynia się do zwiększenia częstotliwości wypróżnień, co zapobiega zaparciom bardzo często występującym u osób starszych. Obecne w błonniku polisacharydy, ulegające rozkładowi pod wpływem bakterii jelitowych do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych oraz dwutlenku węgla, wodoru i metanu, stymulują rozwój flory bakteryjnej jelita grubego i sprzyjają utrzymaniu odpowiednich proporcji między bakteriami gnilnymi a bakteriami probiotycznymi. Dieta osób starszych powinna zawierać bogate w błonnik produkty pełnoziarniste, warzywa i owoce. Ich ilość i rodzaj muszą być jednak dostosowane do stanu zdrowia pacjenta. Zbyt duże ich spożycie u wielu starszych osób może bowiem wiązać się z dyskomfortem ze strony układu pokarmowego. Ponadto, zwłaszcza u osób z brakiem apetytu, nadmierna ilość błonnika może nasilać efekt sytości i obniżać spożycie innych składników odżywczych, co niekorzystnie wpływa na stan odżywienia osoby w wieku podeszłym. Tłuszcz diety Tłuszcz pokarmowy jest źródłem energii, niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz nośnikiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Obecnie twierdzi się, że ogólne spożycie tłuszczu, także przez osoby w starszym wieku, nie powinno przekraczać 30% dobowego zapotrzebowania energetycznego i musi pokrywać zapotrzebowanie na NNKT, czyli niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (n-3 PUFA i n-6 PUFA) (1,2,7,8). Zgodnie z ustaleniami ekspertów europejskich (7) kwasy nasycone powinny dostarczać nie więcej niż 10% energii, n-6 PUFA ok. 4 8%, zaś zawartość n-3 PUFA winna wynosić 2 g kwasu α-linolenowego i 250 mg kwasów długołańcuchowych (EPA i DHA). Pozostała część zapotrzebowania na tłuszcz powinna być pokryta przez kwasy jednonienasycone. Dobrym źródłem kwasu α-linolenowego (ALA, n-3 PUFA) jest powszechnie dostępny olej rzepakowy, którego dwie łyżki stołowe pokrywają dzienne zalecane spożycie tego kwasu wynoszące 2 g. Kwas ALA może, ale jedynie w bardzo ograniczonym stopniu, ulec w organizmie człowieka przemianie do EPA i DHA. Dlatego też szczególną wagę należy przykładać do dostarczenia w odpowiedniej ilości długołańcuchowych n-3 PUFA, bowiem wykazują one istotne działanie biologiczne. Rekomendowany poziom spożycia tych kwasów korzystnie wpływa na działanie układu immunologicznego i układu krążenia, a także spowalnia proces obniżenia zdolności poznawczych. Dieta osób starszych powinna bazować na produktach o niskiej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych (chude mięso, produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu), uwzględniać oleje roślinne, będące źródłem kwasów wielonienasyconych, oraz ryby zawierające EPA i DHA. Zaleca się, aby osoby w podeszłym wieku spożywały rybę co najmniej dwa razy w tygodniu lub przyjmowały dziennie 250 mg EPA+DHA łącznie (7). Witaminy Witaminy to związki organiczne niezbędne dla prawidłowego przebiegu procesów metabolicznych (1,2,8). Działają biologicznie w niskich stężeniach, biorą udział w przemianach białek, tłuszczów i węglowodanów oraz syntezie licznych związków warunkujących niezakłócone funkcjonowanie organizmu. Do czynników wpływających na występowanie niedoborów witamin należą: niskie ich spożycie z dietą, zaburzenia wchłaniania (związane na przykład z różnego typu chorobami przewodu pokarmowego), niedobór białek transportujących witaminy w układzie krążenia, niemożność przekształcenia witamin do form biologicznie aktywnych, zwiększone zapotrzebowanie organizmu na witaminy (na przykład w okresie rekonwalescencji po rozległych zabiegach chirurgicznych), zwiększone usuwanie witamin (związane przykładowo z utratą krwi, występowaniem biegunek), a także zwiększone zapotrzebowanie indukowane stosowaniem niektórych środków farmakologicznych. Z wiekiem dochodzi do pogorszenia wydolności mechanizmów wchłaniania, co zmniejsza zdolność absorpcji witamin dostarczanych z pożywieniem i przyczynia się do występowania ich niedoborów. W przypadku osób starszych zbyt 15

6 Żywność dla zdrowia małe spożycie warzyw i owoców może skutkować niewystarczającym zaopatrzeniem organizmu w witaminy. Osoby w podeszłym wieku często cierpią na zaburzenia wchłaniania, nierzadko też w ich diecie są produkty o niskiej wartości odżywczej. Z tego powodu łatwiej u nich mogą wystąpić niedobory witaminowe. Dość często w tej grupie wiekowej obserwuje się niedostateczną ilość witaminy B 12. Sprzyjają temu zaburzenia wchłaniania, nieżyt zanikowy błony śluzowej żołądka, schorzenia jelita krętego czy przyjmowanie leków blokujących wydzielanie kwasu solnego w żołądku. Problematyczne jest również dostarczenie w zalecanej dawce witaminy D, która pochodzi nie z diety, lecz z syntezy pod wpływem promieniowania słonecznego. Ograniczenie czasu przebywania poza domem, na świeżym powietrzu, i kontaktu z promieniowaniem słonecznym, a także obniżenie aktywności enzymów odpowiadających w nerce za wytwarzanie aktywnej postaci witaminy D sprawiają, że u osób starszych bardzo trudno uzyskać pożądany poziom jej produkcji. W związku z tym należy zwrócić szczególną uwagę na zwiększoną zawartość tej witaminy w pożywieniu. Jej dobrym źródłem mogą być produkty mleczne, na przykład jogurty, a także ryby morskie. Rolą lekarza jest ocena konieczności suplementacji zarówno witaminy D, jak i innych witamin. Składniki mineralne Składniki mineralne są niezbędne w diecie, gdyż ich niedobór prowadzi do zaburzeń w organizmie (1,2,8). Pełnią one niezwykle ważne funkcje. Składniki, takie jak wapń, magnez, fosfor, krzem, fluor są podstawowym budulcem na przykład kości czy włosów. Miedź, żelazo, selen, cynk wchodzą w skład licznych enzymów koniecznych dla przebiegu procesów biochemicznych o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania organizmu. Jod, wapń, chrom, magnez czy cynk są niezbędne do budowy i działania różnych hormonów. Z kolei sód i potas regulują funkcjonowanie błon biologicznych. Dostarczenie składników mineralnych do komórek organizmu zależy nie tylko od ich zawartości w produktach spożywczych, ale także od zdolności organizmu do ich uwalniania ze złożonych struktur, w jakich występują, oraz od utworzenia form umożliwiających danemu pierwiastkowi przemieszczenie się poprzez błonę śluzową jelit do krwi. Wspominane powyżej zaburzenia wchłaniania typowe dla osób w podeszłym wieku istotnie zmniejszają wykorzystanie składników mineralnych zawartych w produktach spożywczych. Istotnym elementem jest w tej sytuacji stała podaż składników mineralnych na odpowiednim poziomie. Znajdują się one w różnych produktach. Wiele z nich zawartych jest w warzywach i owocach. Mięso i jego przetwory są źródłem dobrze przyswajalnego żelaza hemowego, którego niedobory sprzyjają rozwojowi niedokrwistości. Z wiekiem dochodzi do ubytku masy kostnej i rozwoju osteoporozy, która jest bardzo często diagnozowana przede wszystkim u kobiet w starszym wieku. Aby zapobiegać szybkiemu rozwojowi tej choroby, należy zapewnić w diecie odpowiedną ilość wapnia i witaminy D, która warunkuje jego prawidłowe wykorzystanie. Osoby w podeszłym wieku powinny codziennie spożywać produkty mleczne, które są najważniejszym źródłem tych składników odżywczych. Wśród tego rodzaju produktów ważne miejsce zajmują produkty fermentowane, na przykład jogurty. U osób w omawianej grupie wiekowej bardzo często obserwuje się zmniejszoną zdolność trawienia laktozy obecnej w mleku, co skutkuje eliminacją mleka z diety. Mleczne produkty fermentowane są w takiej sytuacji dobrze tolerowane i dlatego powinny być stale obecne w diecie osób starszych. Należy pamiętać, iż w niektórych produktach roślinnych są zawarte substancje, które mogą utrudniać wchłanianie składników mineralnych (na przykład fityniany), co w połączeniu z zaburzeniami procesu trawienia i wchłaniania utrudnia prawidłowe zaopatrzenie organizmu osób starszych w składniki mineralne. Odpowiednio urozmaicona codzienna dieta, zawierająca różnorodne produkty spożywcze dostarczające wielu składników odżywczych, zapobiega powstawaniu niedoborów składników mineralnych. Rola lekarza Prawidłowe żywienie osób w podeszłym wieku jest ważnym elementem zapobiegającym rozwojowi lub spowalniającym rozwój wielu procesów patologicznych, istotnie wpływających na stan zdrowia i komfort ich życia. Ze względu na częstsze niż w młodszych grupach wiekowych występowanie chorób i zaburzeń oraz częstsze przyjmowanie środków farmakologicznych zwiększa się wpływ lekarza na różne, w tym także żywieniowe, zachowania osób starszych. Lekarz, dysponując wiedzą na temat stanu zdrowia pacjenta, może i powinien zwrócić szczególną uwagę na jego potrzeby żywieniowe. Powinien oceniać możliwości zaspokojenia tych potrzeb i zalecać odpowiednie modyfikacje w zakresie ilości i częstości spożywania określonych produktów, sposobu przygotowywania potraw oraz częstotliwości spożywania posiłków, jak również decydować o zasadności i zakresie suplementacji diety w celu zapewnienia określonych składników odżywczych we właściwych ilościach. Lekarz ma także dostęp do wiedzy pozwalającej ocenić możliwości zaspokojenia tych potrzeb przez pacjenta i jego rodzinę lub otoczenie. W zakresie kompetencji lekarza jest stymulacja innych pracowników ochrony zdrowia do udzielania pomocy osobom starszym mającej na celu zapewnienie pełnego zaspokojenia ich potrzeb żywieniowych i zdrowotnych. Piśmiennictwo: 1. Bernstein M., Munoz N.: Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: food and nutrition for older adults: promoting health and wellness. J. Acad. Nutr. Diet. 2012; 112: Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. (red.): Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, IŻŻ, Warszawa Ziemlański Ś. (red.): Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Macronutrients and healful Diet. [W:] Dietary Reference Intakes for Energy, Carbohydrates, Fiber, Fat, Fatty Acids, Cholesterol, Protein, and Amino Acids (Macronutrients). The National Academy of Sciences, 2005: 5. Scientific opinion on dietary reference values for protein. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). EFSA Journal 2012; 10: Scientific opinion on dietary reference values for carbohydrates and dietary fibre. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). EFSA Journal 2010; 8: Scientific opinion on dietary reference values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids and cholesterol. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). EFSA Journal 2010; 8: EURODIET European Diet and Public Health. The continuing challenge. Working Part 1: Final Report, 14 June