Metodologia nauk ekonomicznych

Transkrypt

1 Dr Piotr Zaborek Metodologia nauk ekonomicznych Zajęcia 1 Wprowadzenie do metodolgii

2 Do czego potrzebna jest doktorantowi znajomośd metodologii nauk ekonomicznych? Rozprawa doktorska powinna stanowić oryginalne rozwiązanie przez autora zagadnienia naukowego oraz powinna wykazywać jego ogólną wiedzę teoretyczną w danej dyscyplinie naukowej i umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej Cytat z Ustawy o Stopniach Naukowych

3 Praca doktorska, aby miała walor pracy naukowej, powinna powstawad zgodnie z określoną sekwencją czynności Określenie tematu badao Analiza teorii związanych z tematem badao Określenie problemu badawczego Sformułowanie hipotezy głównej Określenie metod i technik badawczych Zdefiniowanie i operacjonalizacja pojęd Sformułowanie hipotez szczegółowych Stworzenie modelu teoretycznego badanego zagadnienia Gromadzenie danych empirycznych Analiza danych Dyskusja wyników Sformułowanie konkluzji teoretycznych i praktycznych, określenie ograniczeo i kierunków dalszych badao

4 Formułowanie problemu badawczego Źródłem inspiracji może byd zarówno praktyka jak i literatura Jeśli problem jest związany z pewną sytuacją praktyczną należy sprawdzid czy nie został już wcześniej zbadany i rozwiązany Problem badawczy powinien mied walor nowości w jednym z kilku wymiarów: Dotyczy nowego pytania, którego nikt wcześniej nie zadał Był wcześniej badany, ale nie znaleziono satysfakcjonującego rozwiązania Badacz ma powody sądzid, że proponowane w literaturze rozwiązania są nieadekwatne do aktualnego kontekstu w którym występuje problem Jego rozwiązanie powinno prowadzid do stworzenia nowej teorii, która wypełni luki zidentyfikowane w literaturze przedmiotu, ważne jest również praktyczne znaczenie wypracowanych rozwiązao Powinien byd możliwy do zbadania przy założeniu ograniczeo metodologicznych oraz zasobów jakimi dysponuje badacz Powinien byd zbieżny z zainteresowaniami badacza oraz jego aktywnością zawodową

5 Jednym z częściej popełnianych błędów jest definiowanie problemu badawczego tak jakby dotyczył pracy konsultingowej Należy odróżniad specyfikę badao aplikacyjnych od badao naukowych Badania aplikacyjne Celem jest rozwiązanie problemu decyzyjnego sponsora badania Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie co należy zrobid Prace koncepcyjne często kooczą się na sformułowaniu problemu i pytao badawczych nierzadko nie formułuje się hipotez Zwykle nie podejmuje się próby generalizacji wyników Badania naukowe Celem jest konstrukcja nowej teorii wypełniającej luki w dorobku teoretycznym danej dyscypliny Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie jak i dlaczego zachodzą pewne zjawiska Hipoteza główna i hipotezy szczegółowe są niezbędne dla stworzenia nowych koncepcji teoretycznych Generalizacja wyników jest koniecznością Oba rodzaje badao powinny stosowad naukowe metody badawcze, aby uzyskad trafne i wiarygodne wyniki Znaczenie wyników jest praktyczne i ograniczone do organizacji zleceniodawcy; czasami istnieje możliwośd sformułowania bardziej uniwersalnych wniosków Praca musi mied znaczenie teoretyczne oraz praktyczne; walor praktyczny powinien dotyczyd większej grupy podmiotów

6 Hipotezy badawcze Hipoteza badawcza to uzasadnione przypuszczenie wynikające z obecnego stanu wiedzy Jest to pierwszy element tworzonej teorii naukowej Hipotezę stawia się, gdy nie można wyjaśnid badanych faktów za pomocą zdao pewnych (tworzących istniejące teorie), jest to więc zdanie wątpliwe, które przyjmuje się za prawdziwe w wyniku procesu weryfikacji, w oparciu o źródła empiryczne Hipotezę można również uznad za przewidywany wynik badao

7 Teoria naukowa Pod pojęciem teorii naukowej rozumie się zespół definicji, hipotez, twierdzeo i praw dotyczący określonej rzeczywistości, które tworzą rzeczowo powiązaną oraz logicznie uporządkowaną i spójną całośd

8 W naukach ekonomicznych istotną rolę odgrywają dwa rodzaje hipotez: Deterministyczne dotyczące zjawisk przebiegających regularnie i bezwyjątkowo Stochastyczne (lub statystyczne) dotyczące zjawisk, które przebiegają ze zróżnicowaną zmiennością losową. Ich testowanie nie daje rozstrzygających wyników, a decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu hipotezy opiera się na prawdopodobieostwie popełnienia błędu

9 Hipotezy mogą mied następujący charakter (M. Mazur): Eksploracyjny Stwierdzenia o występowaniu określonych faktów, zjawisk lub rzeczy Klasyfikacyjny Inaczej atrybutowy Zawierają stwierdzenia o występowaniu określnych właściwości bądź cech badanych faktów Eksplikatywny Są stwierdzeniami o istnieniu określonych związków między faktami, zjawiskami lub rzeczami

10 Hipoteza jest metodologicznie poprawna jeśli (S. Urban, W. Ładooski): 1. Dotyczy istotnych zagadnieo w danej dziedzinie nauki 2. Nie wykazuje sprzeczności wobec udowodnionych wcześniej twierdzeo 3. Jest jednoznacznie sprecyzowana i możliwa do empirycznego lub logicznego sprawdzenia

11 Teza a hipoteza (H. Adamowicz-Drwiłło) Teza i hipoteza nie są pojęciami tożsamymi Teza jest twierdzeniem pochodzącym z logiki formalnej, które należy udowodnid na podstawie przyjętych przesłanek. Teza wyprowadzona z prawdziwych przesłanek może byd nieprawdziwa tylko wtedy gdy badacz popełnił błąd we wnioskowaniu. Po przeprowadzeniu dowodu teza ma ściśle określoną wartośd logiczną (prawda/fałsz) Hipoteza jest zdaniem o nieustalonej wartości logicznej, które na gruncie określonej wiedzy zostało prowizorycznie przyjęte za prawdziwe. Wyjaśnianie poprzez stawianie hipotez opiera się częściowo na odwoływaniu się do zdao pewnych, a częściowo do zdao o nieustalonej jeszcze wartości logicznej Hipoteza może byd zweryfikowana lub sfalsyfikowana. Natomiast falsyfikacja nie dotyczy stawianych tez. Pojęcie tezy powinno się odnosid wyłącznie do dowodów logicznych, a nie empirycznych.

12 Hipoteza główna i hipotezy szczegółowe W praktyce badawczej zazwyczaj formułuje się hipotezę główną, która jest przewidywaną odpowiedzią na postawiony problem badawczy Hipoteza główna, ze względu na wysoki stopieo ogólności nie jest jednak testowana bezpośrednio, ale poprzez zbiór hipotez szczegółowych Po stwierdzeniu prawdziwości lub fałszu poszczególnych hipotez szczegółowych rozstrzyga się w jakim stopniu potwierdzają one hipotezę główną

13 Podstawowe zasady formułowania hipotez szczegółowych Sposób sformułowania hipotez szczegółowych powinien byd na tyle precyzyjny, aby było wiadomo jakie techniki gromadzenia i analizy danych wykorzystad w ich weryfikacji. Zbiór hipotez szczegółowych powinien umożliwiad sprawdzenie wszystkich istotnych aspektów hipotezy głównej, w tym sensie powinien byd wyczerpujący Poszczególne hipotezy powinny byd logicznie niezależne, tzn. weryfikacja jednej z żadnej z hipotez nie powinna byd uzależniona od pozytywnej weryfikacji którejś z pozostałych hipotez. W tym sensie zbiór hipotez powinien byd rozłączny.

14 Model teoretyczny znacząco ułatwia sformułowanie hipotez szczegółowych dotyczących związków pomiędzy zmiennymi modelu Poniżej przykład modelu w formie graficznej

15 Decyzje podejmowane przy tworzeniu projektu badawczego mogą byd opisane za pomocą piramidy badawczej (J. Jonnker, B. Pennink, 2010) Paradygmat badawczy Metodologia badawcza Metody badawcze Techniki badawcze

16 Czym w nauce jest paradygmat? Paradygmat badawczy to podstawowy model, rozumiany również jako ramy odniesienia, punkt widzenia, czy perspektywa epistemologiczna, która kształtuje sposób w jaki badacze postrzegają i rozumieją rzeczywistośd O ile teorie próbują wyjaśniad zjawiska, o tyle paradygmat niczego nie wyjaśnia, lecz dostarcza logicznych ram, w których tworzone są teorie. Paradygmaty są często trudne do dostrzeżenia, gdyż zwykle nie są ujawniane wprost w pracach badawczych wielu badaczy albo nie uświadamia sobie, że stosuje pewien paradygmat, albo uważa to za oczywiste, nie wymagające wyjaśnienia.

17 Paradygmaty w naukach społecznych W przeciwieostwie do nauk przyrodniczych, gdzie nowy paradygmat całkowicie zastępuje paradygmat dotychczasowy (np. teoria Kopernika czy teoria ewolucji), w naukach społecznych starsze paradygmaty rzadko są całkowicie eliminowane ze społeczności naukowej - raczej poszczególne paradygmaty w różnych okresach tracą i zyskują popularnośd. Dzieje się tak gdyż na paradygmaty w naukach społecznych nie można patrzed w kategoriach fałszu i prawdy każdy z nich oferuje inny sposób patrzenia na rzeczywistośd, ma swoje własne założenia, a także zalety oraz wady.

18 Gdzie ujawniają się największe różnice między paradygmatami? W aspekcie ontologicznym Czy rzeczywistośd oraz prawda są obiektywne czy subiektywne? W aspekcie epistemologicznym Jaka jest dominująca metoda budowy teorii (indukcja czy dedukcja)?

19 W oparciu podane wcześniej dwa kryteria można wyróżnid dwie kategorie paradygmatów badawczych (J. Creswell, 1998) Paradygmat pozytywistyczny i pokrewne, tożsame ze sposobem rozumienia procesu badawczego w naukach przyrodniczych Paradygmaty zbiorczo określane jako fenomenologiczne obejmujące konstruktywizm, teorię ugruntowaną, realizm i inne.

20 Porównanie kluczowych cech cech obu rodzajów paradygmatów Podstawowe założenia Powinności badacza: Preferowane metody i techniki badawcze Paradygmat pozytywistyczny Świat jest zewnętrzny i obiektywny Obserwator jest niezależny Nauka jest obiektywna i neutralna Koncentracja na faktach Poszukiwanie związków przyczynowo skutkowych i podstawowych praw Redukowanie zjawiska do najprostszych elementów Formułowad hipotezy i poddawad je testowaniu Operacjonalizowanie pojęd tak aby mogły zostad zmierzone Badanie prób o dużych rozmiarach Paradygmaty fenomenologiczne Świat to subiektywna konstrukcja społeczna Obserwator jest częścią przedmiotu obserwacji Motorem nauki jest interes człowieka Koncentracja na znaczeniach Próba zrozumienia badanych zjawisk Patrzenie na całośd danego zjawiska Generowad wiedzę w drodze indukcji z obserwowanych danych Jedoczesne używanie wielu metod i technik badawczych, aby ocenid badane zjawisko z różnych perspektyw Bardzo głęboka analiza małych zbiorowości Źródło: Mangan J.: Combining Quantitative and Qualitative Methodologies in Logistics Research, International Journal of Physical and Logistics Management, Vol. 34, No. 7, 2004, p

21 Definicja metodologii Metodologia to nauka o zasadach budowania układów rozumowania, w tym systemów naukowych (H. Adamkiewicz-Drwiłło) Metodologia to nauka o metodach badawczych stosowanych przy tworzeniu teorii naukowych (T. Kotarbioski) Metodologia to również zbiór metod badawczych i zasad ich oceny charakterystycznych dla danej dziedziny nauki

22 Metodologia ogólna a szczegółowa M. ogólna bada czynności i rezultaty poznawcze występujące we wszystkich dyscyplinach naukowych. Do obszaru zainteresowania m. ogólnej należą takie pojęcia jak: wnioskowanie, dedukcja, indukcja, definiowanie, klasyfikowanie itp. M. szczegółowa opisuje metody postępowania badawczego stosowane w poszczególnych naukach oraz ustala normy, którym te czynności muszą odpowiadad, aby ich rezultatem była pełnoprawna wiedza.

23 Projektując projekt badawczy warto pamiętad o następujących zagadnieniach z zakresu metodologii: Rodzaj wnioskowania Dedukcyjny Indukcyjny Falsyfikacja hipotez Metoda falsyfikacji (inaczej metoda hipotetyczno-dedukcyjna) Prostota wyjaśnieo Brzytwa Ockhana

24 Wnioskowanie indukcyjne i dedukcyjne Indukcja model wnioskowania, w którym ogólne twierdzenia wyprowadzane są ze specyficznych obserwacji Dedukcja model wnioskowania zgodnie z którym szczegółowe założenia lub hipotezy formułowane są w oparciu o bardziej ogólne przesłanki teoretyczne

25 Komplementarnośd wnioskowania dedukcyjnego i indukcyjnego

26 Sposób wnioskowania za pomocą metody dedukcji

27

28 Indukcja i dedukcja w pracy doktorskiej Często stosowane są obie metody Hipotezy naukowe formułowane są nie tylko w oparciu o teorię stworzoną przez innych autorów (dedukcja) ale również w oparciu o własne uogólnienie powstałe np. w wyniku stosowania metod badao jakościowych Tak sformułowane hipotezy są następnie poddawane sprawdzeniu zgodnie z zasadami metody falsyfikacji

29 Założenia koncepcji falsyfikacji wg. Karla Poppera Testy empiryczne nie ustalają prawdziwości teorii tylko jej fałszywośd nigdy nie można zweryfikowad teorii, ponieważ nigdy nie da się przeprowadzid wszystkich możliwych w jej wypadku testów Celem nauki powinno byd rozwijanie teorii z hipotezami, które można sprawdzid empirycznie, a następnie poddad próbie falsyfikacji, czyli stwierdzeniu czy są fałszywe aby odrzucid te, które takimi się okażą Postęp nauki zależy od falsyfikacji teorii, przy czym aktualna jest ta, która nie została jeszcze sfalsyfikowana To co odróżnia teorię od mitu, jest fakt, że jest ona falsyfikowalna, tzn. może byd doświadczalnie poddana w wątpliwośd

30 Założenia koncepcji falsyfikacji cd. Hipoteza jest empirycznie rozstrzygalna (falsyfikowalna) jeśli jest wiadomo, jakie wyniki z jakich obserwacji wystarczą do odrzucenia hipotezy. Metoda falsyfikacji to metoda hipotetycznodedukcyjna ponieważ polega na wysuwaniu hipotez, dedukowaniu na ich podstawie wniosków na temat wyników poszczególnych testów empirycznych, a następnie konfrontowaniu ich z wynikami tych testów.

31 Brzytwa Ockhama Zasada metodologiczna oryginalnie dotycząca metafizyki, mówiąca, że nie należy mnożyd bytów bez potrzeby. W naukach społecznych znana jest jako zasada ekonomiczności, oszczędności lub prostoty i mówi, że należy dążyd do formułowania wniosków badao naukowych z uwzględnieniem możliwie ograniczonej liczby czynników. Spośród alternatywnych hipotez zgodnych z faktami należy wybrad najprostszą.

32 Naukowa metoda badawcza to Zespół czynności i środków prowadzących do wykonania określonego zadania o charakterze naukowym bądź do rozwiązania danego problemu. Jest to więc określona procedura badawcza, w której wykorzystuje się określone techniki badawcze Należy jednak pamiętad, że metoda nie dostarcza mechanicznych procedur pozwalających na lepsze zrozumienie zjawisk. Takich procedur dostarcza algorytm

33 Istnieje wiele sposobów klasyfikacji metod badawczych Jednym z najbardziej popularnych w naukach ekonomicznych jest podział na: Metody jakościowe Metody ilościowe

34 Podstawowe różnice pomiędzy metodami jakościowymi a ilościowymi Badania jakościowe Badania ilościowe Cel Zazwyczaj tworzenie elementów teorii w myśl zasady indukcyjnej Zazwyczaj weryfikacja elementów teorii zgodnie z zasadą dedukcji Ilość przypadków Od jednego do kilkunastu Od kilkudziesięciu do kilkuset Sposób doboru Celowy Losowy przypadków do próby Sposób gromadzenia danych Zazwyczaj nieustrukturyzowana Ustrukturyzowana Analiza danych Rzadko sięgają po techniki Wykorzystują techniki statystyczne statystyczne Sposób wnioskowania Generalizacja analityczna Generalizacja statystyczna

35 Przed przystąpieniem do etapu zbierania danych empirycznych doktorant powinien opracowad konspekt pracy doktorskiej obejmującej następujące elementy: 1. Określenie problemu badawczego zdefiniowanie obszaru zainteresowania naukowego 2. Uzasadnienie ważności problemu badawczego w aspekcie teoretycznym i praktycznym 3. Zdefiniowanie i zoperacjonalizowanie istotnych pojęd 4. Zaprezentowanie koncepcji pracy w formie modelu graficznego ilustrującego relacje miedzy badanymi zmiennymi 5. Zdefiniowanie hipotezy głównej oraz hipotez szczegółowych 6. Zaproponowanie metod badawczych obejmujących techniki gromadzenia i analizy danych 7. Plan pracy 8. Bibliografia