Katarzyna Tymburska. Rodzinny obraz upośledzenia umysłowego

Transkrypt

1 Katarzyna Tymburska Rodzinny obraz upośledzenia umysłowego

2 Rodzina jest jednym z najwaŝniejszych, jeśli nie najwaŝniejszym, z czynników mających wpływ na rozwój i kształtowanie się osobowości dzieci i młodzieŝy, niezaleŝnie od tego, czy pozostaje ona w normie, czy teŝ występują u niej odchylenia. Na kształtowanie się właściwości psychicznych dziecka pierwszy i podstawowy wpływ wywiera rodzina, a przede wszystkim rodzice. Oni są pierwszymi osobami, które zaspokajają potrzeby dziecka, dostarczając mu przez to wzmocnień dodatnich, wytwarzających i utrwalających związek emocjonalny między nimi a dzieckiem. Wpływ ich zaczyna się najwcześniej i trwa najdłuŝej. Właśnie rodzina stanowi waŝny czynnik w kształtowaniu osobowości dziecka, jego sfery intelektualnej i uczuciowej, postaw wobec siebie i innych, zachowania się w domu, szkole i wśród rówieśników. Dziecko uczestniczące w Ŝyciu rodzinnym nabywa wiele umiejętności i wiadomości, kształtują się jego potrzeby i dąŝenia, postawy Ŝyciowe i osobowość; wychowywane w rodzinie jest zdrowe, odporne na ujemne wpływy, a jego rozwój jest prawidłowy. W rodzinie przede wszystkim rozwijają się pierwsze wyobraŝenia dziecka o jego własnym miejscu w Ŝyciu społecznym, kształtują się podstawowe cechy jego charakteru. Rodzinie jako pierwszemu środowisku Ŝycia dziecka przypada specyficzna rola w zaspokajaniu jego potrzeb. KaŜdy z najbliŝszych członków rodziny, a więc matka i ojciec, mają do spełnienia wobec dziecka swoiste role, z góry są im narzucone pewne zadania, które winni realizować. NajwaŜniejszą misję do spełnienia ma matka, poniewaŝ to ona od pierwszych chwil Ŝycia dziecka poprzez swą opiekę, karmienie, dbanie o jego higienę, daje mu swoją miłość, dobroć, okazuje czułość, z czego dziecko czerpie siłę do dalszego wzrostu.

3 Pierwsze lata Ŝycia dziecka są okresem krytycznym dla rozwoju psychicznego dziecka. Jeśli w okresie wczesnego dzieciństwa nie zrodzą się niezbędne doznania natury sensoryczno-emocjonalnej, to doprowadzi to do zaburzeń rozwoju psychosomatycznego, a zwłaszcza rozwoju uczuciowo-społecznego. Dzieci pozbawione w pierwszych latach swego Ŝycia miłości od najbliŝszej osoby stają się oziębłe w kontaktach z innymi, a dzieci odrzucone - ambiwalentne uczuciowo i antyspołeczne. Znaczenie matki polega więc na tym, iŝ ona dostarcza dziecku tych sensoryczno-emocjonalnych doświadczeń. Wytworzona więź między matką i dzieckiem pomaga, w miarę rozszerzania się owych kontaktów, w nawiązywaniu kontaktów z ojcem, rówieśnikami czy grupą społeczną. Dla zdrowia psychicznego jednostki rzeczą najistotniejszą jest, by jako dziecko miała ona warunki do nawiązywania ścisłej, trwałej, gorącej więzi uczuciowej ze swoją matką, więzi, która dla obojga stanowić będzie źródło obopólnego zadowolenia i satysfakcji. W miarę, jak dziecko rośnie, coraz większy udział w zapewnianiu mu poczucia miłości i bezpieczeństwa ma osoba ojca. Wpływ ojca na rozwój dziecka dokonuje się dwoma drogami. Pierwsza to droga pośrednia, przez osobę matki. Zaspokojenie jej potrzeb przez męŝa, zadowolenie z Ŝycia małŝeńskiego wpływają na jakość jej kontaktów z dzieckiem i stosowane sposoby oddziaływań wychowawczych. Druga droga to jego bezpośredni udział w codziennych zabiegach opiekuńczych czy osobistych kontaktach z dzieckiem. Są to najczęściej kontakty jakościowo inne niŝ kontakty z matką, gdyŝ związane są z zabawą i realizacją wspólnych zainteresowań, przez co wydają się ciekawsze i atrakcyjniejsze. Ojciec dobrze wypełniający swą funkcję w rodzinie jest

4 oparciem dla dziecka, daje mu poczucie stabilności, czyni je bardziej szczęśliwym i bezpiecznym. Słaby związek emocjonalny z ojcem jest uznany za główną przyczynę nasilania się lęku u dzieci. Konflikty w rodzinie, odrzucenie emocjonalne dziecka, nie okazywanie serdeczności przez ojców prowadzą do zaburzenia poczucia bezpieczeństwa i więzi emocjonalnej, reakcji lękowych, wejścia na drogę przestępczą, powodują zaburzenia, niepowodzenia szkolne itp. Posiadanie przez dziecko trwałego i silnego związku z jednym z rodziców jest bardzo waŝnym elementem w zapobieganiu powstawania u dziecka syndromu zaburzenia. Ukształtowanie się trwałej, stałej więzi uczuciowej dziecka z rodziną odgrywa ogromną rolę w rozwoju i wychowaniu dziecka, jest mechanizmem zabezpieczającym jednostkę w późniejszym wieku przed wykolejeniem lub wypaczeniem. Stosunki w rodzinie zaleŝą w duŝej mierze od postaw rodziców i od ich świadomości wychowawczej. Postawa rodzicielska (macierzyńska lub ojcowska) to tendencja do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka. Owa postawa wyraŝa się w wypowiadanych opiniach i przekonaniu o tym, jakie dziecko jest, a takŝe w uczuciach wobec niego i w stosowanych metodach wychowawczych. P.Poręba wyróŝnił postawy rodzicielskie pozytywne i negatywne. Do pozytywnych zaliczył: postawę akceptującą (aprobata, przyjęcie przez rodziców dziecka takim, jakim jest, z jego cechami fizycznymi i psychicznymi, usposobieniem i moŝliwościami, zaletami i wadami, dzięki czemu stwarzają klimat sprzyjający jego rozwojowi), postawę współdziałania z dzieckiem (oprócz akceptacji dziecko potrzebuje równieŝ współdziałania, co na początku przejawia się głównie w

5 zabawach, w których współuczestniczą rodzice; w przyszłości to współdziałanie przeniesione zostanie na grunt szkoły, Ŝycia towarzyskiego oraz współŝycia rodzinnego), postawę dawania dziecku rozumnej swobody (współczesna pedagogika widzi potrzebę pozostawienia swobody dla aktywności nie tylko fizycznej, ale przede wszystkim dla aktywności psychicznej dziecka, w bezpiecznych granicach, tak dla dobra dziecka, jak i otoczenia, oraz dla społecznego rozwoju jego osobowości), postawę uznania praw dziecka (dziecko, jak kaŝdy człowiek ma prawa ludzkie; wśród tych praw obok akceptacji dziecka przez rodziców na czoło wysuwają się prawo do rozwoju jego osobowości i indywidualności). Do postaw negatywnych zaliczył zaś: postawę obojętną w stosunku do dziecka (brak akceptacji i sympatii ze strony rodziców czy jednego z nich, brak zainteresowania, dziecko pozostawiają samemu sobie, a jeśli znajdzie się w konflikcie z innymi na skutek braku opieki, będzie surowo ukarane), postawę unikającą i odtrącającą (czyli wręcz wrogie nastawienie do własnego dziecka i brak akceptacji; dziecko traktowane w ten sposób nie tylko nie moŝe się rozwijać czy spełniać podstawowych potrzeb miłości i uznania, ale bywa często maltretowane, poniŝane, wyrzucane z Ŝycia rodziny), postawę nadmiernie chroniącą (występuje ona najczęściej, gdy w rodzinie jest jedno dziecko, charakteryzuje ją nadmierna opieka, nie dawanie dziecku swobody, kaŝdy odruch samodzielności traktowany jest jako zagroŝenie, brak wymagań w stosunku do dziecka, przez co niszczone zostają samodzielność i indywidualność), postawę rygorystyczną, nadmiernie wymagającą (rodzice wymagają od dziecka za wiele nie zwaŝając na jego moŝliwości, przy czym nie pozwalają mu na jakikolwiek swobodny

6 wybór, na przejawy samodzielności, rodzice za pomocą dziecka pragną realizować swoje plany, co powoduje niszczenie jego samodzielności i indywidualności). NaleŜyte wypełnianie ról rodzicielskich, uznanie praw i obowiązków dziecka oraz zapewnienie mu warunków wszechstronnego rozwoju decydują o wysokiej wartości rodzinnego środowiska wychowawczego. Mogą w nim rozwijać się i wzrastać ludzie wartościowi, bez zahamowań i uprzedzeń, radośni i otwarci na świat. Występowanie prawidłowych wychowawczo postaw rodziców, stosunków uczuciowych między nimi, warunkuje powstawanie pozytywnych więzi emocjonalnych dziecka z rodziną, zaś zakłócenia występujące w obrębie wymienionych czynników mogą powodować zaburzenia w zachowaniu się dziecka, w kształtowaniu się jego osobowości, a takŝe osłabiać poczucie związku dziecka z rodziną. St.Kawula wymienia pięć naturalnych, wrodzonych cech dziecka: drogocenność, bezbronność, niedoskonałość, zaleŝność i niedojrzałość. Odnoszą się one do wszystkich dzieci, tych w normie i tych poza nią. Dziecko w dobrze funkcjonującej rodzinie jest cenne przez sam fakt, Ŝe się urodziło. WaŜna tu jest akceptacja, przyjęcie dziecka na łono rodziny takim jakie jest. Dzięki temu dziecko od początku wzrasta w poczuciu własnej wartości. Wokół dziecka toczy się Ŝycie rodziny. Rodzice szanują jego prawa, chronią przed atakami osób trzecich, uczą je pewnych zasad i norm postępowania. Nie jest to jednak łatwe. Bardzo często jest tak, Ŝe rodzice nie mogą pogodzić się z faktem upośledzenia swego dziecka, szukają kogoś kto zaneguje wcześniejszą opinię. Potem przychodzi czas na uświadomienie sobie, Ŝe jest to prawdą. Trzecia faza polega na pogodzeniu się ze stanem dziecka, rodzice najczęściej wtedy

7 szukają specjalistów mogących pomóc im w zrozumieniu potrzeb dziecka i akceptują, czyli przyjmują je takim jakim jest. Dziecko jest zaleŝne od swych opiekunów, z powodu swej niedojrzałości musi polegać na rodzicach w zaspokajaniu swoich potrzeb i pragnień. W miarę jak dziecko rośnie starsi uczą je tej umiejętności, co w dorosłym Ŝyciu przekształca się w samodzielność, zdolność do poprawnego radzenia sobie z własnymi potrzebami i pragnieniami. W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo jest to bardzo trudne do osiągnięcia, czasem wręcz niemoŝliwe. Niekiedy są one uzaleŝnione od opiekunów przez całe swoje Ŝycie, gdyŝ pewnych zachowań i nawyków nie są w stanie przyswoić. Upośledzenie umysłowe dziecka wywołuje u rodziców silny stres i wywiera ogromny wpływ na ich funkcjonowanie. U rodziców pojawia się uczucie lęku, niepokoju o przyszłość dziecka, zagubienie i niepewność często spowodowane brakiem dostatecznych informacji, brakiem jakichkolwiek planów postępowania, stałe wątpliwości co do słuszności wyboru lekarza, metod rehabilitacji, postępowania wychowawczego. Wielu rodziców skarŝy się na uczucie osamotnienia spowodowanego brakiem zrozumienia w najbliŝszym środowisku. Poczucie napiętnowania spowodowane jest podejrzeniami otoczenia, Ŝe ich dzieci przedstawiają mniejszą wartość biologiczną i społeczną. W wyniku braku akceptacji społecznej nasilają się napięcia, poczucie krzywdy, winy za zaistniałą sytuację oraz następuje utrata wiary w przyszłość i brak perspektyw. Pomoc w trudnej sytuacji, jaką jest funkcjonowanie w rodzinie dziecka upośledzonego umysłowo, musi być więc udzielona nie tylko dziecku, ale równieŝ korzystać z niej powinni jego rodzice i najbliŝsza

8 rodzina. Matka uświadamiając sobie, Ŝe nie jest w stanie pomóc swemu dziecku, ulega uczuciu przeraŝenia, osamotnienia i lęku. WaŜne jest, aby w swej sytuacji mogła liczyć na pomoc i wsparcie innych ludzi oraz aby je otrzymała. W gronie osób znajdujących się w gronie wsparcia społecznego poza rodziną naleŝy wymienić profesjonalistów tj.: lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych i pracowników socjalnych. Osoby te mają duŝy wpływ na stopień zaspokojenia potrzeb psychicznych i społecznych dzieci oraz na zmniejszenie napięć ich rodziców. Sprawując opiekę nad dzieckiem upośledzonym umysłowo rodzice mają do spełnienia wiele zadań. Poprzez codzienną obserwację dziecka mogą określić jego potrzeby rozwojowe oraz postępy w rozwoju, mogą brać udział w działaniach rewalidacyjnych, zadbać o rzetelną opiekę nad małym dzieckiem poza domem rodzinnym, a przede wszystkim powinni wykazywać postawę akceptacji i zrozumienia, gdyŝ od tego w duŝej mierze zaleŝy powodzenie i sukces w usprawnianiu i uspołecznianiu dziecka. Rodzice akceptujący dziecko korzystnie wpływają na jego rozwój zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa. Akceptacja stanu psychofizycznego i odmienności dziecka jest warunkiem prawidłowego rozwoju i jego samoakceptacji. Rodzice niepełnosprawnego dziecka mogą być szczęśliwi i wieść udane Ŝycie wraz z dzieckiem, jeśli tylko pogodzą się z zaistniałą sytuacją i będą potrafili cieszyć się z drobnych sukcesów swego dziecka. Dziecko, aby było kochane, akceptowane, rozumiane musi być chciane i oczekiwane przez rodziców. Jeśli te warunki są spełnione, istnieje duŝe prawdopodobieństwo, iŝ stosunki między członkami rodziny będą poprawne, a dziecko będzie się rozwijało prawidłowo, pomimo swych braków. Dziecko, w większości przypadków, scala

9 rodzinę, w mniejszości zaś - z powodu wadliwych postaw rodziców, z ich błędów wychowawczych - tworzy atmosferę konfliktu. W dobrze funkcjonującej rodzinie jest ono jednak ogniwem spajającym rodzinę, gromadzi w sobie pragnienia i wysiłki rodziców, jest ich dumą. Jeśli będzie akceptowane przez rodziców, jeśli będą oni pomagać mu w jego samorozwoju i samoakceptacji, wówczas ich wspólne Ŝycie będzie udane, szczęśliwe i pełne małych powodzeń składających się na jeden wielki sukces. Bibliografia 1. J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Kraków R. Koscielak, Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, Warszawa I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Warszawa P. Poręba, Psychologiczne uwarunkowania Ŝycia rodzinnego, Warszawa J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów St. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny, Toruń 1999.