PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX Wit Chmielewski Instytut Ochrony Roślin - Poznań WPROW ADZENIE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 ROZTOCZE (ACARIN A) W POŁAWIACZACH PYŁKU Wit Chmielewski Instytut Ochrony Roślin - Poznań WPROW ADZENIE Wzrost zainteresowania produkcją pyłku zarówno jako pokarmu na potrzeby pszczół (zapasy na okresy bezpyłkowe i zwiększonego zapotrzebowania rodzin na pyłek) jak również jako surowca wykorzystywanego do produkcji różnego rodzaju odżywek dla ludzi, stwarza konieczność zachowania wysokiej jakości tego produktu i zabezpieczenia go przed szkodnikami, a zwłaszcza przed rozkruszkami i innymi roztoczami przechowalnianymi. Pyłek jest szczególnie atrakcyjnym pokarmem dla roztoczy, o czym świadczą wyniki przeprowadzonych wcześniej badań nad ich występowaniem i rozwojem na tym pokarmie (C h m i e l e w s ki, 1974; 1975; 1978; 1983), toteż często dochodzi do jego porażenia i uszkodzenia przez te szkodniki. Zwalczanie szkodliwych roztoczy w pyłku jest kłopotliwe, nie zawsze skuteczne, a dokładne oczyszczenie go z żywych czy też martwych roztoczy z reguły bardzo trudne i właściwie praktycznie niewykonalne. Wysokie wymagania w stosunku do tego produktu - jego jakości, czystości i właściwości odżywczych wykluczają obecność nie tylko żywych i martwych szkodników lecz także i przede wszystkim pozostałości pestycydów. Nie zaleca się w związku z tym stosowania zwłaszcza chemicznych metod zwalczania szkodników w pyłku. Godną zalecenia wydaje się natomiast jedynie szeroko pojęta profilaktyka zmierzająca do niedopuszczenia do kontaktu roztoczy ze zbieranym i przechowywanym pyłkiem. Aby jednak skutecznie temu zapobiegać trzeba poznać zarówno gatunki tych szkodników, jak też drogi i sposoby jakimi dochodzi do ich inwazji. W omawianych tu doświadczeniach, w hipotezie roboczej założono, że poławiacze pyłku są jednym z miejsc, w których może dochodzić do pierwszego kontaktu między odbieranym pszczołom pyłkiem a roztoczami. Celem przeprowadzonych badań sondażowych było sprawdzenie tej hipotezy, oraz rozpoznanie wstępne co do gatunków roztoczy, które mogą mieć znaczenie w porażaniu pyłku na tym etapie jego pozyskiwania. 315

2 MATERIAŁ I METODYKA Pyłek kwiatowy do analiz na obecność roztoczy pochodził z małej pięciopniowej pasieki stacjonarnej, stojącej w warunkach podmiejskichw ogródkach działkowych..zbadano w sumie 80 prób pyłku o masie od 10 do 100 g. Pobierano je w okresie 2 miesięcy - maj-czerwiec, 1984 r. z poławiaczy wylotowych, zawieszonych na zewnątrz uli wielkopolskich przed ich wylotami. Pojemniki (szufladki) na obnóża opróżniano zależnie od warunków pogodowych i założonego celu, w odstępach co 1-4 dni. Roztocze wybierano przeglądając pobrany pyłek lub, w przypadku większych prób, jego odsiew na sitach laboratoryjnych (średnica oczek - ok. 0,4 mm) pod mikroskopem stereoskopowym; większe okazy roztoczy - widoczne makroskopowo, odławiano nawet bez użycia mikroskopu, rozsypując pyłek na białym (ciemno zabarwione osobniki) lub czarnym (jaśniejsze osobniki) papierze. Zebrane roztocze konserwowano, preparowano, ustalano ich liczebność i przynależność gatunkową. Stopień porażenia pyłku próbowano określać biorąc za podstawę normę resortową Ministerstwa Przemysłu Rolnego i Spożywczego (Resortowa Norma, 1954), według której ocenia się porażenie przez roztocze suszonych ziół leczniczych. Jest to następująca trzystopniowa skala porażenia: 1-2 roztoczy w 100 g substratu (1-20 szt./1 kg) - I stopień porażenia, 3-5 roztoczy w 100 g substratu (21-40 szt.!l kg) - II stopień porażenia, >5 roztoczy w 100 g substratu (>40 szt.!l kg) - III stopień porażenia. WYNIKI I DYSKUSJA Analizy prób pyłku wykazały w ponad 90% z nich obecność roztoczy. Liczebność roztoczy w porażonych próbach była z reguły bardzo duża i gdyby do oceny porażenia pyłku przyjąć trzystopniową skalę stosowaną przy ocenie porażenia przez roztocze suszonych ziół leczniczych (Resortowa Norma, 1954), to należałoby stwierdzić, że większość zbadanych prób pyłku była porażona w najwyższym - III stopniu (ponad 5 roztoczy w 100 g pyłku); słabiej porażonych prób pyłku było niewiele, a jedynie nieliczne były całkowicie wolne od roztoczy, i to głównie te, które pobierano przy codziennym opróżnianiu pojemników w pierwszych dniach po zawieszeniu poławiaczy, gdy roztocze nie zdążyły jeszcze do nich przeniknąć i zadomowić się na dobre. Im dłużej jednak funkcjonowały zawieszone 'na ulach poławiacze i im rzadziej (w większych odstępach czasowych) pojemniki ich opróżniane były z obnóży pyłkowych, tym liczniej i w większej liczbie prób pyłku spotykano roztocze, zwłaszcza przy częstych opadach i wysokiej wilgotności względnej powietrza, a takie warunki przeważały w 1984 r. 316

3 Skład gatunkowy akarofauny zebranej z pyłku uzyskanego za pomocą poławiaczy, jak na warunki omawianego doświadczenia (materiał pochodził z jednej tylko i niewielkiej pasieki), trzeba uznać za dosyć urozmaicony (tabela). Spośród zaobserwowanych gatunków roztoczy trzy występowały szczególnie licznie i często; były to mianowicie: Ameroseius plumosus (Oud.), Tyrophagus longior (Gerv.) i Glycyphagus domesticus (De Geer). Dominującym był gatunek A. plumosus - 93,7010prób porażonych. Z wcześniejszych obserwacji autora jak również z danych z literatury wynika, że roztocze te spotyka się w magazynach nasion i produktów spożywczych, w wilgotnym sianie, glebie, gniazdach owadów społecznych; czynnikami sprzyjającymi ich rozwojowi są wilgoć i pleśń (Hughes, 1961; Karg, 1971; Chmielewski, 1971a,c; 1985). Nigdy dotychczas jednak nie zaosberwowano A. plumosus w tak dużym nasileniu jak to miało miejsce w poławiaczach pyłku. Zwraca przy tym uwagę duża liczebność nie tylko imagines, lecz także form przedimaginalnych tego gatunku. Natomiast drugi, pokrewny gatunek z tego samego rodzaju - Ameroseius plumigerus (Oud.) obserwowano mniej licznie i w kilku tylko próbach. Dwa pospolite gatunki roztoczy magazynowych - T. longior (37,5% porażonych prób pyłku) i G. domesticus (w 20,00/0prób) - to szkodniki wielu produktów przechowywanych, spotykane również powszechnie w ulach pszczelich i przechowalniach pasiecznych (C h m i e l e w s ki, 1971a, b). Częsta i liczna ich obecność stwierdzona w poławiaczach stanowi kolejne potwierdzenie wyników wcześniejszych obserwacji i przypuszczeń odnośnie zagrożenia dla pyłku ze strony tych szkodników. W niektórych próbach spotykano też drapieżne roztocze z rodziny Phytoseiidae, a także, i to nawet dosyć często (18,7% prób), przedstawicieli rodziny Laelaptidae. Na uwagę zasługuje także stwierdzenie w poławiaczach pyłku obecności gatunków roztoczy związanych z trzmielami (Bombus Latr.), a mianowicie Parasitus [ucorum (De Geer) i Scuiacarus acarorum (Goeze). Roztocze te występują zazwyczaj zarówno na ciele trzmieli, jak i w gniazdach tych owadów (C h m i e l e w s k i, 1910c; 1972). Można przypuszczać w związku z tym, że osobniki P. fucorum i S. acarorum znalazły się wraz z przenoszącymi je trzmielami na kwiatach, gdzie z kolei weszły w foretyczne kontakty z odwiedzającymi kwiaty pszczołami, które prawdopodobnie przyniosły je do swoich uli. Nie jest też wykluczone przeniesienie roztoczy do poławiaczy pyłku bezpośrednio przez same trzmiele, które często zalatują do uli i usiłują wejść do gniazd pszczół. Siedliskiem naturalnym roztoczy spotykanych w pyłku mogą być ule pszczele i gniazda innych owadów społecznych, jak też gleba i roślinność. Do poławiaczy pyłku roztocze przechodzą jednak głównie bezpośrednio ze szczelin w ścianach i dennicach uli, które zwykle są ich kryjówkami; mogą też one przedostawać się z najbliższego otoczenia (podłoża) uli lub też być przynoszone przez pszczoły z bardziej odległych miejsc w otoczeniu pasieki (inne ule i pomieszczenia pasieczne, poidła, miejsca pożytku). Pyłek ze względu na swoje wartości odżywcze stanowi atrakcyj- 3]7

4 Tabela 1 Porażenie przez roztocze pyłku pobranego z poławiaczy; liczba zbadanych prób - 80 Mite infestałion of pollen taken from pollen traps; number of examined sampies - 80 Roztocze Mites Próby zasiedlone Liczba roztoczy Stadium rozwojowe Sampies populated w próbie roztoczy Numer ar mites Development instar liczba I % per sample of mites number AmeToseius dorosłe, larwy, nimfy, pzumosus (Oud.) 75 93, adults, larvas, nymphs Ameroseżus pzumigetus (Oud.) 5 6,2 1-8 dorosłe - ad ul ts GZycyphagus dorosłe, nimfy domesticus (De Geer) 16 20,0 1-5 adults, nyrnphs Hypoaspis sp. 3 3,7 1-3 dorosłe - adults LaeZaptidae 15 18,7 1-6 dorosłe, nimfy adults, nymphs MeZichares mah (Oud.) 2 2,5 1-2 dorosłe - adults ParQ,situs 1 1,2 2 deutonimfy - deutofucotum (De Geer) nyrnphs Phytoseiidae 8 10,0 1-2 dorosłe - adults Scutacarus dorosły - adult necrerum (Goeze) l 1,2 l (samica) (female) Tyrophagus wszystkie stadia longior (Gerv.) 30 53, all instars ny pokarm i jest doskonałą przynętą dla roztoczy, które wnikają do poławiaczy przez różne otworki i nieszczelności. Rozprzestrzenianiu się i rozwojowi roztoczy sprzyjają też wysoka wilgotność względna powietrza (deszczowa pogoda) i duża zawartość wody w pyłku, która nawet przy suchej pogodzie może wynosić 20-25%. Inwazję roztoczy ułatwia też często sarna konstrukcja poławiaczy i niewłaściwa ich obsługa. Wady konstrukcyjne poławiaczy, niedokładne ich wykończenie i niewłaściwy dobór materiałów użytych do ich budowy powodują deformacje, pęcznienie i rozsychanie się poszczególnych elementów pod wpływem warunków atmosferycznych - paczenie się, powstawanie szczelin itp.. Część obnóży pyłkowych osypuje się w te szczeliny i zalega w nich często przez cały sezon pasieczny. Szczeliny wypełnione pyłkiem stanowią kryjówki i miejsca namnażania się roztoczy, które znajdują w nich doskonałe warunki rozwoju. Są one tym samymżródłem zakażenia świeżych partii pyłku, a jest ono tym silniejsze im rzadziej i mniej dokładnie opróżnia się pojemniki z obnóży pyłkowych, zwłaszcza przy częstych okresach deszczowej pogody (wysoka wilgotność pyłku i powietrza). W dużej mierze dotyczy to zwłaszcza niektórych pasiek wędrownych lub zbyt odległych od miejsc zamieszkania pszczelarzy; trudności z dojazdami sprawiają, że niektórzy pszczelarze nie są w stanie codziennie i dokładnie wybierać 318

5 nagromadzony w nich pyłek i w związku z tym narażeni są przeważnie na większe straty niż właściciele pasiek, którzy mają możliwości systematycznej i starannej ich obsługi i odbioru pyłku. WNIOSKI 1. Poławiacze pyłku mogą być miejscem porażenia tego produktu przez roztocze. 2. Spośród roztoczy spotykanych w poławiaczach pyłku do najczęściej i najliczniej występujących należą: Ameroseius plumosus (Oud.), Tyrophagus longior (Gerv.) i Glycyphagus domesticus (De Geer). 3. W warunkach sprzyjających roztoczom pojawiają się one w pyłku często (nawet ponad 90% prób porażonych) i bardzo licznie (III stopień porażenia - ponad 5 roztoczy/loo g pyłku). 4. Czynnikami sprzyjającymi inwazji i rozwojowi roztoczy w poławiaczach pyłku są: - wysoka wilgotność względna powietrza (częste opady) i duża zawartość wody w pyłku w okresie jego zbiorów, - wady konstrukcyjne poławiaczy (niewłaściwy dobór materiałów i niedokładne wykończenie, deformacje, szczeliny) utrudniające ich właściwą obsługę i funkcjonowanie, - nieodpowiednia obsługa poławiaczy: niesystematyczne (nie co dzień) i niedokładne opróżnianie pojemników poławiaczy z nagromadzonych w nich obnóży pyłkowych. LITERATURA 1. C h m i e l e w s k i W., 1971a: Badania nad składem gatunkowym roztoczy w zasiedlonych ulach pszczelich i w przechowalniach miodu. Pszczetn. Zesz. Naut«; 15: C h m i e l e w s k i W., 1971b: Roztocze spotykane w ulach i w przechowywanym miodzie. Pszczelarstwo, 22, 9: C h m i e l e w s k i W., 1971c: The mites (Acarina) found on bumblebees (Bombus Latr.) and in their nests. Ekol. Pol., 19, 4: C h m i e l e w s k i W., 1972: Roztocze związane z trzmielami. Pszczelarstwo, 23, 10: C h m i e l e w s k i W., 1974: Szkodliwe roztocze magazynowe w gromadzonych przez pszczoły zapasach pyłku kwiatowego. Pszczelarstwo, 25, 10: C h m i e l e w s k i W., 1975: Roztocze (Acarina) występujące w zbieranym przez pszczoły i przechowywanym pyłku kwiatowym. Zeszyty Problemowe Post. Nauk Rol n., 171: C h m i e l e w s k i W., 1978: Płodność i rozwój niektórych gatunków roztoczy ulowych na pyłku. Pszczelno Zesz. Nauk., 22: Ch m i e l e w s k i W., 1983: Pierzga jako pokarm rozkruszków z rodzaju Acarus (Acarina: AcaTidae). Zeszyty Problemowe Post. Nauk Roln., 252: C h m i e l e w s k i W., 1985: Roztocze rodzaju Ameroseius Berlese, 1903 (Ameroseiidae, Acarina) w produktach przechowywanych w Polsce. Zeszyty Problemowe Post, Nauk Roln. (w druku). 319

6 10. H u g h e s A. M., 1961: The mites of stored food. Techn. Bull., 9. London, 287 ss. 11. Kar g W., 1971: Acari (Acarina), Mi1ben Unterordnung Anactinochaeta (Parasitiformes). Die freilebenden Gamasina (Gamasides), Raubmilben. Die Tierwelt Deutschlands und der angrenzenden Meeresteile na ch ihren Merkmalen und nach ihrer Lebensweise. Teil 59, Veb Gustav Fisher,Verlag, Jena, 475 ss. 12. Resortowa Norma, Min. Przem. Rolnego i Spożywczego RN-54 MPRiS!L-160S. Roślinne surowce leczniczo-przemysłowe. Badanie na obecność szkodników XIV.09. KJIEIlJ;l.f (ACARINA) B IIbIJIbIJ;E"YJIOBMTEJIbHX B. X Me JI e B c K H Pe3IOMe 3a,lla'la nposoacneuusrx HCCJIe,llOBamui:3TO OTBeT Ha sorrpoc: ecrr, JIH rrsrasue- YJIOBHTeJIHMeCTOMsapaaceaaa IIbIJIbl\b1 KJlew;aMH,HJIMHeT. MccJle.ZĘ(JBaI-IO80 np06 nbijibl\b1. Bce omi 6b1JJJ1nonyueasr H3 nbijibl\eyjlobhtejiehnomew;ehb1xh cpyhk~o- HHPYIOW;HXB nsitmyjiehho:i1rracexe, BO BpeMH,llByxMeCSI'lHOrOnepaoaa, Ma~I-J1IOI!b 1984 r. AKapOJlOI1H'leCKJ1eaHaJIH3b1 npof nbi.11bl\b1no,3bojihjihkiohc~a1'l1pobatbnpacy'l'ctbl1ekjiew;etl:, H3 KOTOpb1Xocofienno 'lacto H MHOrO'IHCJIeHI-IOnOSIBMJIJ1Cb3 BJ1- ~bl, J1MeHlIO: Ameroseius plumosus (Oud.) B 93,7% 3apaJKeI-Ib1X rrpo6, Tyrophagus longior (Gerv.) - 37,5% 11 Glucyphagus domesticus (De Geer) - 20,00/0. Hennoro rrpo6 MaTepJ1aJla 6bIJIO aacerreno Parasitus fucorum (De Geer), Ameroseius plumigerus (Oud.), Scutacarus acarorum (Goeze), Melichares mali (Oud.) H nekotopb1mi1 neorrpezteneiun.nor OC06bSIMH2 rpynrr - Laelaptidae H Phytoseiidae (Ta6JII1l\a). 3TO akapojior11'leckoe pacrrosnanae 110Ka3aJLO,'lTO rn.rm.na ccóapannaa rr'lejiaml1 MOJKCT6bITb yjkc B DbIJIbl.\CyJIOBMTCJlRXaapaxceanaa KJIeII~aMH, ocoóemro xorzta ornocrerecn.aaa BJlaJKHOCTb sosnvxa ecrr, BbIOOKaR (nacrare nepaozrsr,llo.1k;vh1borl rrorozrsr) HJIH Kor,lla06cJIy:lKI1BaHHC nbijibt<ey.'lobhtejijlctl:nenpasxnsuoc - rrbijlbl.\j BbI6HpaeTCR H3 HI1X neperynapao H ne6pejkho. He 6e3 3Ha'!eaHR ecrr- TOJKe KOI!- CTpyKl.\HR rrbijibl.\eyjiobi1tejietl:hx zreram.naa OT,lleJIKa H MaTepHaJIbI, H3 KOTOph;X 113rOTOBJIReTCROT,llCJIbHbICHX 3JIeMeHTb1, B03MOJKHOCTh~CcPopMal\HH (paccbixahhc, paatiyxamre x.r.n.), ace 3TI1 cpaktopbi CIIoco6CTBYlOTBTOpJKelłHl111 pa3bhthi1 xne- Il.\ctl: - BpC,llI1TeJIetl:TIbIJIbl.\bI. MITES (ACARIN A) IN POLLEN TRAPS Wit Chmielewski Summary Intention of the investigation was the answer a question if it is possible that pollen traps can be the places of mite infestation of pollen, or not.. 80 samples of pollen were examined. AlI of them we re taken from pollen traps installed and working in five-beehived apiary for two months-period - May-June, Acarological analyses helped to state that 3 mite speciesoccurred particularly often and numerously in then, namely: Ameroseius plumosus (Oud.) - 93,7 % samples infested, Tyrophagus longior (Gerv.) - 37,50/0, and Glycyphagus domesticus (De Geer) - 20,00/0. Som e samples of material were populated with Parasitus fucorum (De Geer), Ameroseius plumigerus (Oud.), Scutacarus acarorum (Goeze),Melichares mali (Oud.) and a num ber of undetermined specimens of Laelaptidae and Phy to- 32Q

7 seiidae groups (table). This acarological sound showed that pollen collected by bees can be infested with mites as aiready as in pollen traps especially while the relative air humidity is high (often periods of rainy weather) or when the service of the póllen traps is incorrect - pollen is taken from them trregularty and inexactly. Construction of pollen traps, their detailing and material their each particular elements are constructed with, are not without importance too (unefficiency, possibilities of deformations - drying up, swelling etc., influenced by various weather conditions). All of these factors favour the invasion and development of mites - pests of pollen Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX