ZANIECZYSZCZENIE MIODU ROZTOCZAMI (ACARINA) Wit Chmielewski

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIX, Nr ZANIECZYSZCZENIE MIODU ROZTOCZAMI (ACARINA) Wit Chmielewski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie Przeprowadzono ilościowe badania zanieczyszczenia miodu roztoczami z użyciem zestawu do filtrowania (lejek sitowy Buchnera. bibuła filtracyjna, wodna pompa próżniowa). W ciągu 5 lat badań wykonano analizy akarologiczne 1023 prób miodu kilku odmian (gryczany, lipowy, rzepakowy, spadziowy, wielokwiatowy) pobieranego na różnych etapach procesu technologicznego (surowiec dostarczany przez pszczelarzy, miód ze standaryzatorów, odstojników, nalew końcowy). OCUla stanu higienicznego miodu pod względem obecności w nim roztoczy wykazała zgodnie z przewidywaniami najwyższy stopień zanieczyszczenia prób miodu z beczek dostarczanych bezpośrednio przez producentów (50,5%) i pobranego z odstojników (81,3%), mniejszy natomiast w standaryzatorach (38,7%) i z nalewu końcowego (26,9%). Zróżnicowanie w częstości i nasileniu występowania roztoczy dało się zauważyć w miodach ze zbiorów w poszczególnych latach (30,2-65,2%), jak też w zależności od odmiany miodu (45,2-68,0%). Najwięcej prób z roztoczami, zwłaszcza rozkruszkami (głównie Carpogłyphus laciis, Głycyphagus domesticus i inne Acaroideai, stwierdzono w miodzie z rzepaku (68,0%); mniej porażony i zanieczyszczony był miód lipowy (45,2%), a inne odmiany zajmowały pod tym względem miejsce pośrednie. Słowa kluczowe: Acarina, roztocze, szkodniki, zanieczyszczenia, miód. WPRaW ADZE NIE Miód bezpośrednio po odwirowaniu go z plastrów odebranych z uli pszczelich zawiera zwykle pewną ilość zanieczyszczeń w postaci okruchów wosku, pyłku, utopionych pszczół, innych owadów, stawonogów i różnych zaprószeń pochodzenia organicznego i mineralnego. Nawet po oczyszczeniu go na sitach i sklarowaniu w odstojnikach nie jest całkowicie od nich wolny. Można to stwierdzić po przesączeniu go przez bibułę filtracyjną. W 10 g takiego miodu znajduje się jeszcze nawet do 2,5 mm' części stałych, wśród których spotyka się także szkodnikami, a głównie roztocze z grupy rozkruszków przechowalnianych (Acaroidea), które, jak wynika z badań akarofaunistycznych, są pospolite również w środowisku pasiecznym, a głównie w ulach pszczelich (B a n a s z a k 1980; C h m i e l e w s k i 1971a, 1991, 1992a; G r o - b o v 1975,1991; H a r a g s i m i inni 1978). 119

2 Polska norma, której przedmiotem jest miód naturalny (PN-88/ A "Miód pszczeli"), wśród cech dyskwalifikujących miód wymienia obecność w nim szkodników. Ostatnio w wyniku perturbacji na rynku produktów pszczelich sygnalizowany jest wzrost zagrożenia miodu ze strony rozkruszków magazynowych. Pozostaje to w związku z trudnościami ze zbytem miodu i koniecznością przechowywania jego nadwyżek przez pszczelarzy często w nieodpowiednich warunkach (nieszczelne opakowania, nieprzystosowane pomieszczenia), gdzie głównie dochodzi do inwazji szkodników i porażenia produktu. W piśmiennictwie akarologicznym i pszczelarskim odczuwa się brak danych na temat szkodników miodu, a te które istnieją są stosunkowo skromne i dotyczą głównie produktu już konfekcjonowanego - magazyny hurtowni, sprzedaż detaliczna (C h m i e I e w s k i 1970, 1971a,b,c, 1992b). Celem obecnych badań była ocena stanu higienicznego miodu na różnych etapach produkcji pod kątem zanieczyszczenia go roztoczami w warunkach zwiększonego zagrożenia ze strony tych szkodników, ze szczególnym uwzględnieniem rozkruszków - szkodników żywności. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach Materiał doświadczalny stanowiły próby miodu pobierane metodą zalecaną przez normę, na następujących etapach procesu technologicznego: a) surowiec miodowy w beczkach, konwiach i innych pojemnikach, dostarczany przez pszczelarzy - producentów, b) miód w standaryzatorach, c) miód w odstojnikach, d) nalew końcowy (produkt finalny). Uwzględniono następujące odmiany miodu: gryczany, lipowy, rzepakowy, spadziowy, wielokwiatowy. Naważki miodu 50 g (z próbek pobranych o masie nie mniejszej od 100 g) rozpuszczano w wodzie destylowanej (ok. 200 mi). Otrzymany roztwór przesączano przez bibułę przy użyciu zestawu do filtrowania (ryc. l). Osad otrzymany na krążku bibuły filtracyjnej przeglądano pod binokularem i wybierano znalezione stawonogi do kropli płynu Oudemansa umieszczonej na szkiełku przedmiotowym. Po przykryciu szkiełkiem nakrywkowym preparat oglądano pod mikroskopem biologicznym i liczono roztocze. Określenie gatunku roztoczy wymagało często uprzedniego prześwietlenia materiału w 50% kwasie mlekowym. Zanieczyszczenie miodu roztoczami w przeliczeniu na 1 kg substratu ustalano w stopniach, według nie obowiązującej wprawdzie, ale zalecanej i stosowanej niekiedy dla produktów spożywczych następującej skali: I roztoczyli kg produktu, 120

3 II roztoczy/i kg produktu, III - ponad 40 roztoczy w przeliczeniu na l kg produktu Ryc. l. Schemat zestawu do filtrowania roztworu miodu: ł - zlewka, 2 - lejek sitowy Buchnera. 3 - sączek bibułowy, 4 - kolba ssawkowa, 5 - kran (dopływ wody z sieci), 6 - wodna pompa próżniowa, 7 - wężyki gumowe łączące elementy zestawu, 8 - zlew (odpływ wody z pompy) Fig. l. Schema of filtration set for honey solution: ł - beaker, 2 - Biichner sifter funnel, 3 - paper filter, 4 - draw flask, 5 - tap (water inflow), 6 - water vacuum-purnp, 7 - gum pipes connecting elements of set, 8 - sink (outflow of water) 121

4 WYNIKI Z analiz ilościowych zanieczyszczeń biologicznych miodu wynika, że średnia ich masa w przeliczeniu na I kg tego produktu wynosi 7,6 g (części stałych) i może wahać się na różnych etapach procesu technologicznego i związanego z tym stopnia czystości miodu, od 1,6 g (produkt gotowy) do 15,2 g (surowiec miodowy w odstojnikach). Badania wykazały, że część tych zanieczyszczeń stanowią żywe i martwe roztocze oraz różne inne, drobne zanieczyszczenia akarologiczne (odnóża, szczecinki, odchody roztoczy). Częstość spotykanych prób miodu zanieczyszczonego roztoczami była zróżnicowana w poszczególnych latach badań (30,2-65,2 %) jak też wahała się w zależności od odmiany miodu w granicach od 45,2 % (lipowy) do 68,0% (rzepakowy) (tab. I, 2). Jeszcze większe zróżnicowanie, zarówno w częstości jak i w nasileniu występowania roztoczy stwierdzono w miodzie na różnych etapach produkcj i. Zgodnie z założeniami hipotezy roboczej najczęściej i najliczniej (III stopień) zanieczyszczony tymi szkodnikami bywa surowiec miodowy na początkowych etapach procesu technologicznego, natomiast stan sanitarno-higieniczny produktu końcowego, po przejściu wszystkich kolejnych faz oczyszczania, jest względnie zadowalajacy (tab. 3). Należy przy tym zaznaczyć, że większość prób surowca miodowego pochodzących z beczek dostarczanych przez dostawców i pobranych z odstojników zanieczyszczona była w najwyższym stopniu. Najwięcej próbek zanieczyszczonych roztoczami stwierdzono wśród tych pochodzących z odstojników (81,3 %), a najmniej z nalewu końcowego (26,9%). Większość roztoczy spotykanych w miodzie należała do pospolitych gatunków przechowalnianych, głównie rozkruszków, jak np. roztoczek suszowy - Carpoglyphus lactis (L.), roztoczek domowy - Glycyphagus domesticus (De Geer) i inne z grupy Acaroidea, znane ze swej szkodliwości dla produktów spożywczych, niepozornego wyglądu i niewielkich wymiarów ciała. Spotykano w miodzie zarówno roztocze dorosłe jak i osobniki w młodocianych stadiach rozwojowych Gaja, larwy, nimfy), a także fragmenty ich ciał i ekskrementy. Wchodzą one zwykle w skład najdrobniejszych (0,02 - I,DO mm) frakcji zanieczyszczeń biologicznych miodu. Skład gatunkowy akarofauny miodu jest tematem oddzielnego opracowania (C h m i e I e w s k i, w przygotowaniu do druku). 122

5 Tabela Zanieczyszczenie miodów roztoczami w poszczególnych latach badań; 1023 próby pobrane z ogólnej masy miodu ok ton Contamination of honey with mites in particular years of investigations; 1023 col1ected samp1es from total mass of honey about tons Rok badań Year of investigations Liczba prób zbadanych Number of examined sampies Próby zanieczyszczone Udział (%) prób zanieczyszczonych w stopniach" Contaminated sampies Per cent of contaminated sampies in degrees " liczba % I II III number ,2 40,0 20, ,2 22,2 44,5 33, ,2 18,6 21,7 59, , ,5 55, ,2 17,2 34,5 48, , ,7 53,5 Xj roztoczy w przeliczeniu na 1 kg miodu mites in count per l kg of honey II roztoczy w przeliczeniu na 1 kg miodu mites in count per l kg of honey III - ponad 40 roztoczy w przeliczeniu na 1 kg miodu - above 40 mites in count per l kg of honey N W

6 ... N ~ Tabela 2 Zanieczyszczenie miodów odmianowych roztoczami Contamination of various kinds of honey with mites Liczba prób Próby zanieczyszczone Udział (%) prób zanieczyszczonych w stopniach" Masa miodu zbadanych Contaminated sarnples Per cent of contaminated sarnples in degrees x Odmiana miodu (tony) Number of Kind of honey Mass of honey examined liczba (tons) % I II III sampies number Gryczany - Buckwheat 16, ,3 26,8 15,9 57,3 Lipowy - Lime 10, ,2 15,8 31,6 52,6 Rzepakowy - Rape 5, , ,5 47,1 Spadziowy - Honeydew 5,00 lo 6 60,0 16,7 50,0 33,3 Wielokwiatowy - Blossom 127, ,5 23,5 23,2 53,5 Razem - Tota1 164, ,2 23,8 22,7 53,5 x) I roztoczy w 1 kg miodu mites per 1 kg of honey II roztoczy w 1 kg miodu mites per 1 kg o f honey III - ponad 40 roztoczy w l kg miodu - above 40 mites per 1 kg of honey

7 Tabela 3 Zanieczyszczenie miodu roztoczami na różnych etapach procesu technologicznego; wielkość próby miodu - 50 g Contamination of honey with mites on various stages of technological process; sample size of honey - 50 g Etap produkcji Production stage Liczba prób zbadanych Number of examined sampies Średnia masa zanieczyszczeń Próby zanieczyszczone % prób zanieczyszczonych w stopniach" biologicznych w Contaminated sampies % of contaminated sampies in degrees " próbie (g) Mean mass of biological liczba contarninations per number % I II III sample (g) Surowiec miodowy w beczkach 289 0, ,5 25,3 19,9 54,8 Raw honey in barrels Standaryzatory 364 0, ,7 29,8 33,3 36,9 Standarization containers Odstojniki 214 0, ,3 13,2 14,4 72,4 Sedimentation containers Nalew końcowy 156 0, ,9 42,9 30,9 26,2 Final produet Razem - Total , ,2 23,8 22,7 53,5 -N tli x) I roztoczy w l kg miodu mites per l kg of honey II roztoczy w l kg miodu mites per l kg of honey III - ponad 40 roztoczy w l kg miodu - above 40 mites per l kg of honey

8 WNIOSKI - Zanieczyszczenie miodu roztoczami może kształtować się na różnym poziomie w różnych latach i zależnie od odmiany miodu. - Stopień zanieczyszczenia miodu roztoczami jest zróżnicowany na różnych etapach procesu technologicznego; jest on największy w początkowej fazie produkcji (surowiec w beczkach i odstojnikach), a naj mniejszy w przypadku gotowego produktu finalnego (nalew końcowy). - Krajowa norma na miód pszczeli w punkcie dotyczącym zanieczyszczenia go roztoczami, w świetle uzyskanych wynik6w badań, wydaje się zhyt restrykcyjna, stosuje bowiem takie same kryteria oceny niezależnie od etapu produkcji miodu. - Przy nowelizacji norm na produkty pszczele i opracowywaniu przepisów i instrukcji dotyczących porażenia i zanieczyszczenia ich przez szkodniki należałoby zróżnicować wymagania sanitarno-higieniczne stosownie do etapów procesu technologicznego i przeznaczenia miodu (surowiec dostarczany przez pszczelarzy, produkt spożywczy gotowy i konfekcjonowany, miód do dalszego przerohu itp.). - Należy też rozważyć wprowadzenie, wzorem norm na inne produkty spożywcze, 3-stopniowej skali zanieczyszczenia miodu szkodnikami (z podziałem ich np. na żywe i martwe, formy przetrwalnikowe, przypadkowe zaprószenia etc.). - Wobec niezadowalającego stanu higieny miodu ocenianego na podstawie badań akarologicznych należy zwrócić większą uwagę na przestrzeganie podstawowych zasad higieny na wszystkich etapach produkcji pasiecznej, procesów technologicznych, transportu i przechowywania, wszędzie bowiem może dochodzić do inwazji szkodników i zanieczyszczania produktów. Konieczne jest podejmowanie hadań w celu eksperymentalnego udokumentowania możliwości rozwoju rozkruszków na miodzie jako pokarmie i ich szkodliwości dla tego produktu wobec braku danych na ten temat w literaturze. PODZIĘKOW ANIE Dyrekcji Spółdzielni Pszczelarskiej "Apis" w Lublinie za wyrażenie zgody na pobieranie prób miodu z jej magazynów i linii technologicznej do badań oraz Pani Janinie Białas - starszemu technikowi w Oddziale Pszczelnictwa ISK w Puławach za pomoc i zaangażowanie się w wykonywaniu ilościowych analiz materiału doświadczalnego, składam serdeczne podziękowanie. 126

9 LITERATURA B a n a s z a k J. (1980) - Badania nad faurą towarzyszącą w zasiedlonych ulach pszczelich. Fragm.Faun.. 25(10): C h m i e I e w s kiw. (1970) - Roztoczek suszowy - szkodnik występujący również na miodzie. Pszczelarstwo. 10:3-5. C h In i c I e w s kiw. (l97ia) - Badania nad składem gatunkowym roztoczy w zasiedlonych ulach pszczelich i w przechowalniach miodu. Pszczeln.Zesz.Nauk.. 15(1-2): C h łi1 i c I e w s kiw. (l97ib) - Akarofauna występująca w artykułach spożywczych. Prace Nauk. Insi. Ochr.Roslin, 13(2): C h m i e I e w s kiw. (l971c) - Ocena stanu sanitarno-higienicznego produktów spożywczych pod kątem występowania w nich roztoczy magazynowych. Roczniki PZH. 12(4): C h m e I e w s kiw. (1991) - Sto red products mites (Acaroidea) in Polish bee hives. Proc.lnt.Congr.Aearology, Ceske Budejovice, , Cechoslovakia. F. Dusbabek and V. Bukva (Eds.); Modem Acarology. Co-published by SPD Academic Publishing by. The Hague and Acadcrnia Prague, 1: C h m i e I e w s kiw. (l992a) - Skład gatunkowy i liczebność akarofauny w osypie naturalnym zimujących rodzin pszczelich. Pszcz eln. Zesz. Nauk.. 36: C h m i e I..: w s kiw. (l 992b) - Yarroa jacobsoni Oud. i inne roztocze (Acari) jako element organicznego zanieczyszczenia miodu pszczelego. Ann. Univ. M. Curie-Skłodowska, Lublin-Polonia, Sectio DO. 47(12): C h m i e I c w s kiw. (1996) - Skład gatunkowy akarofauny miodu. (W przygotowaniu do druku). Gr o b o v O. F. (1975) - Kleśćevaja fauna gnęzda medonosnoj pćely i chranjaśćegosja meda. Trudy Vsesojur.Inst, Eksp. Yeterinanji, 43 : G r o b o v O. F. (1991) - Kleśći: parazity pćeł i vrediteli ich produkcii. Rosagropromizdat, 94ss. Haragsim O., Samsińak K., Vobrazkova E. (l978)-themites inhabiting the bec-hives in CSR. ZiAngew.Ent.. 87(1 ): P o I s k a N o r m a "Miód pszczeli" PN-88/A CONTAMINATION (W HONEY WITII MITES (ACARINA) W. C h III i t' I e w s k i Summary Investigations were conducted in Their aim was hygienic estimation of raw honcy in respect of its mite infestation, as after the polish standard s contamination and infestation ot' honey with mites are mentioned among the disqualify features of this produet as food. Sampies of honcy delivered by beekecpers from south-east regions of Poland were used as experirnental material. Most of thern represent blossom but also some other kinds of honey (buckwhcat, lime, rape, honcydew). They were collecred after standard recornmended methods, usually trorn the surface of honey containing the great part of biological contaminations inc1uding mite pests. Honey represented sampies were taken from 4 following etapes of technological process: I) raw honey from kg barrels, cans and the like, delivered by producers. 2) standarization, 3) sedimentation. 4) fina I product (containers). Distiled water (200 ml) was added to every sample (50 g) and honey solution was prepared and filtered. Sediment was 127

10 microscopically examined and the mites were counted. Infeslation dcgrees werc stated after the following scale: II above 40 mites per l kg of honey. Jointly 1023 sampies wen: collected from about tons of honey. Results of quantitative acarological analyses show that participation of mite contaminatcd honey was varied in particułar years from 30.2% (1990) to 65.2% (1991); above half of them were slrongly infested (111 degree). Contamination of sampies collected from honey on various stages ot" technological process was considerably differentiated. The highest eontarninarion was stated in the sampies collected from sedimentation containers (81.3%) and from barrels containing raw honey delivered directly by beekeepers (50,5%). Honey in standariże containers (38.7%) and fina I produet (26,9%) was contaminated in a less degree. Small number of mites or single pests onły were found in these sampies more often than in the other ones. Per cent of strongly infested sampies was also comparatively lower in this case. Quantitative analyses concerning to particular kinds of honey show that great number of infested sampies were stated in rape (68.0%). Comparatively fair results were received for lirne (45.2% mile contaminated samples); remaining 3 honey kinds were infested intermediary. The most of species infesung honey belong to common slored products mites, in the main Carpogłyphus lactis (L.), Głycyphagus domesticus (De Geer) and other acarids (Acaroidea). Species composition of acarofauna found in honey is the subject of separate paper (Chmielewski. in press). Keywords: Acarina, mites, honey pests, honey contaminations, honey. 128