Panel Ekspertów WSPÓŁDZIAŁANIE LAS I GOSPODARKA LEŚNA JAKO MIĘDZYSEKTOROWE INSTRUMENTY ROZWOJU Termin: 26 maja 2015 r. SESJA 2

Transkrypt

1 Panel Ekspertów WSPÓŁDZIAŁANIE LAS I GOSPODARKA LEŚNA JAKO MIĘDZYSEKTOROWE INSTRUMENTY ROZWOJU Termin: 26 maja 2015 r. SESJA 2 FUNKCJE LASU Z PUNKTU WIDZENIA ROZWOJU LOKALNYCH SPOŁECZNOŚCI Dr hab. Wiesława Ł. NOWACKA, Wydział Leśny, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Maurizio Merlo napisał w 1986r. we wnioskach podsumowujących obrady konferencji European Associtation of Agricultural Economists na temat Multipurpose Agriculture and Forestry następujące słowa (wolne tłumaczenie autorki): istnieje społeczny pożytek z tego, że zarządzanie lasami jest takie, by celem nie była wyłącznie produkcja drewna ale spełnianie także innych funkcji, usług, pożytków nie mających określonej wartości pieniężnej, takich jak ochrona środowiska, funkcje wodochronne, rekreacyjne. Trwałość lasów i pełnienia przez nie różnorakich funkcji była tematem opracowań powstałych już na początku osiemnastego wieku (za Schmithüsen 2007). Wielofunkcyjność jako motto działania leśników praktycznie również nigdy nie znikało z perspektywy patrzenia na las i kierowania jego rozwojem, niezależnie od tego, czy podejście to było zwerbalizowane i zdefiniowane, czy nie. Niniejsze opracowanie ma na celu zasygnalizowanie zróżnicowanych i rozległych zagadnień wiążących się z pełnieniem przez,,wielofunkcyjny las i,,wielofunkcyjną gospodarkę leśną wielorakich zadań i ról w chwili obecnej i w dającej się przewidzieć perspektywie najbliższych dekad. Podkreślany jest punkt widzenia lokalnych

2 społeczności, zwłaszcza mieszkańców małych bądź bardzo małych miejscowości, osiedli, wiosek. Gospodarka leśna i przetwórstwo drewna to ważne dziedziny dla ludności zamieszkującej rejony niezurbanizowane. Wielka ilość z pozyskanego surowca jest wykorzystywana w regionalnych i lokalnych zakładach przetwórstwa drzewnego wpływając na utrzymanie i rozwój lokalnej gospodarki oraz dobrobytu ludności i rodzin. Priorytet ekonomiczny produkcji drzewnej jest aktualnie zastępowany uwarunkowaniami społecznymi ze szczególnym naciskiem kładzionym na tworzenie stanowisk pracy, wspieranie budżetów samorządów lokalnych poprzez rozwijanie i udostępnianie lasów dla edukacji w zakresie środowiska i jego ochrony, turystyki kwalifikowanej, łowiectwa, miejsca różnorodnych usług (Blombäck, Poschen, Lövgren 2003). Istotne miejsce w tworzeniu budżetów rodzin zajmuje m.in. agroturystyka, usługi hotelarskie, zakwaterowanie, mała gastronomia dla obsługi turystów i myśliwych, zbiór runa leśnego, pszczelarstwo, udostępnianie tańszego drewna opałowego. Wielofunkcyjność jest przesłanką obecną w kształtowaniu gospodarowania w lasach już od kilkudziesięciu lat jednak istniejąca niepewność co do przyszłych celów i zadań, uwarunkowań przyrodniczych, gospodarczych i społecznych utrudnia przedstawienie pełnego i miarodajnego obrazu przyszłości. Niepodważalność przedstawionych przez autorkę tez, w perspektywie do 2030 roku, wydaje się stuprocentowo pewna, zaś punktu widzenia roku 2080, można jedynie mówić o przesłankach, możliwościach, przypuszczeniach. Las i jego użytkowanie w krótkim ujęciu historycznym Współczesne polskie leśnictwo jest spadkobiercą historii cywilizacji europejskiej, która w naszej, zajmowanej aktualnie przestrzeni geograficznej może być mierzona tysiącami lat. Polska i jej ziemie nie we wszystkich kolejnych rozdziałach historii i rozwoju leśnictwa uczestniczyła w pełni, bądź w takich samych proporcjach czasowych, jak to ma miejsce w odniesieniu na przykład do kultur południowej Europy. Zróżnicowane interwencje w lasach, mające głównie powiązanie z konkretnym etapem rozwoju gospodarczego, widoczne są do dzisiaj w istniejących drzewostanach. Jest to oczywiste i jest wyróżnikiem każdego kraju europejskiego. W bardzo dużym skrócie, biorąc pod uwagę to co miało miejsce na naszych ziemiach, widząc w tle lasy i korzyści z nich płynące, korzystając w periodyzacji z podstawowego, surowcowego kryterium, możemy mówić o następujących okresach: Epoka kamienna 2

3 o okres środkowy (mezolit) od ok. 10 tys. lat p.n.e. do ok p.n.e. Grupy zbieraczy, myśliwych, rybaków. Wywierany bardzo niewielki wpływ na lasy. o okres młodszy (neolit)- od ok do 1800 p.n.e. Pojawiają się pola, uprawy czasowe na poletkach śródleśnych, bądź uzyskanych kosztem lasu. Las stanowi miejsce dla aktywności rolniczej i hodowli zwierząt gospodarskich. Pojawia się budownictwo drewniane o palisadowej konstrukcji ścian. Wypalanie ceramiki w ogniskach. Obróbka drewna przystosowanymi narzędziami kamiennymi. W okresie p.n.e-gospodarka rolniczo hodowlana jest rozprzestrzeniona na terenie całej dzisiejszej Polski. Transport z użyciem wozów czterokołowych. Drzewa były obrączkowane, powalane, palone. Wyraźne oddziaływanie na przestrzeń leśną zwłaszcza w najbliższym otoczeniu. Epoka brązu- od ok do ok. 650 p.n.e. o Osiadły tryb życia dominuje. Pojawienie się licznie zamieszkałych osad obronnych budowanych z drewna. Każda budowla to dziesiątki hektarów lasów wykorzystanych dla uzyskania surowca drzewnego. Przestrzeń wokół osad w pełni pozbawiana drzew. Budowa osady w Biskupinie (738r p.n.e.) spowodowała zapewne wycięcie blisko 5 tysięcy drzew na sam jedynie falochron zbudowany z pni sosnowych i dębowych. Kolejne dziesiątki tysięcy drzew przeznaczono na budowle, drogi, wyposażenie, itp. Wyraźne oddziaływanie na przestrzeń leśną zwłaszcza w najbliższym otoczeniu osad ludzkich. Epoka żelaza- od połowy VII w. p.n.e Ten okres widoczny jest we współczesnych lasach i z punktu widzenia powierzchniowego i gatunkowego. System budowania wiosek, ich otoczenia peryferyjnego sprowokował oddziaływania na lasy. Rolnictwo dzięki dostępnym narzędziom żelaznym oraz produkcji nawozu zwierzęcego stało się rolnictwem w pełni osiadłym. Nowe tereny rolnicze uzyskiwane poprzez wypalenie lasu. Średniowiecze do przełomu XIV i XV wieku. Większość lasów została skolonizowana i wykorzystywana przez człowieka. Nadal lasy były traktowane w dużej mierze jako donor terenu dla działań rolniczych. Waga i znaczenie lasów jako dostawcy surowca drzewnego oraz między innymi węgla drzewnego. W połowie XIV wieku pojawiają się kodyfikacje dotyczące praw handlowych, kupieckich, także regulacje dotyczące lasów, dostępu do drewna, dzikiej zwierzyny. Rozwój stolarstwa, ciesielstwa. Budownictwo głównie drewniane. 3

4 Epoka wielkich odkryć geograficznych- XV-XVI w. Zamorskie ekspedycje Portugalczyków i Hiszpanów to konieczność budowy flotylli okrętów. Rozwój okrętownictwa prowokuje wzmożone zapotrzebowanie na drewno, smołę do uszczelniania kadłubów. Sprowadzano te produkty między innymi z terenów dzisiejszej Polski. Zwiększone zapotrzebowanie na drewno. Głównymi produktami eksportowanymi z ziem polskich w XVI wieku były: zboże, woły i drewno. Rewolucja przemysłowa- XVIII-XIX w. Przejście od ekonomii opartej na rolnictwie do produkcji fabrycznej i przemysłowej. Lasy i leśnictwo nadal jest źródłem surowców dla rozwijających się społeczeństw. Zmiana struktury użytkowania surowca drzewnego w związku z wprowadzaniem innych nośników energii, rozwojem produkcji materiałów konstrukcyjnych i budowlanych. Rewolucja naukowo-techniczna- do chwili obecnej. Waga i znaczenie drewna jest nadal bardzo duże. Wzrasta znaczenie gospodarowania zasobami leśnymi w ujęciu nie tylko produkcyjnym. Praca w leśnictwie mechanizuje się. Wykorzystanie szerokie drewna nadal ma miejsce w wielu działach produkcji. Światowa wymiana produktów, w tym drewna i jego przetworów, sprzyja racjonalizacji gospodarki leśnej opartej na wiedzy naukowej i praktyce leśnej. Chwila obecna -pojawianie się i wzrost nowych potrzeb oraz preferencji społecznych. Grunty wykorzystywane przez rolnictwo, stanowiące przez setki lat dominującą formę użytkowania przestrzeni w Polsce, już takimi nie są. Obserwuje się zmniejszenie udziału użytków rolnych w ogólnej powierzchni lądowej Polski z 60% na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku do ok. 49,4% w roku 2011 (Degórski 2014). Nastąpiło odwrócenie wcześniejszych tendencji powiększania powierzchni użytków rolnych głównie kosztem lasów. Wśród kierunków wyłączeń gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze wyraźnie widać wzrost udziału terenów przeznaczonych pod osadnictwo (z 26,4% w roku 1990 do 47,7% w roku 2011). Rośnie istotna rola lasów w tworzeniu ładu przestrzennego i wzmacniania funkcji ekologicznych środowiska wpływających na jakość życia człowieka. Funkcje produkcyjne gospodarki leśnej przesądzają o ekonomicznej egzystencji nie tylko leśnictwa, ale także całego sektora przemysłu drzewnego oraz mają znaczący udział w dochodach ludności wiejskiej i podatkach płaconych do gmin. 4

5 Las i jego użytkowanie obecnie Jesteśmy świadkami zmiany w podejściu do lasów, percepcji samych lasów, ich użytkowania i czerpania korzyści. (Ryc.1). Nasz kraj parafując Zasady Karty Ziemi (Deklaracja z Rio, 1992) zobowiązał się do możliwie pełnej realizacji koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju (Paschalis 1997). Traktat amsterdamski (umowa międzynarodowa parafowana 17 czerwca 1997 r., podpisana 2 października 1997 r. w Amsterdamie, weszła w życie 1 maja 1999 r.) już w samym założeniu ujmował zagadnienia wzrostu zatrudnienia w powiązaniu z uwarunkowaniami ochrony środowiska, rozwoju regionów niezurbanizowanych jako priorytetowe dla Wspólnej Europy w jej dawnym układzie jak i.w perspektywie akcesji kolejnych państw. Współcześnie rola leśnictwa jako stabilizatora zrównoważonego rozwoju rejonów wiejskich, obejmującego poprawę dobrobytu i poziomu życia społeczności lokalnych, wzrost poziomu, stabilizację i rozwój siły roboczej zatrudnionej w leśnictwie, traktowanej z poszanowaniem równości, jest bardzo istotna (Wiersum, Elands2002, Nowacka, Kornatowska 2007). Ryc.1 Wartość średnia oceny wpływu lasów na różne obszary działalności i aktywności dla różnych grup uczestników (źródło Wiersum, Elands2002) 5

6 Funkcje lasu fokus na rozwój lokalnych społeczności Niniejsze opracowanie ukierunkowane jest na analizę wybranych funkcji pozaprodukcyjnych, jakie pełnią lasy dla społeczności lokalnych. Nie uwzględniono wymienionych poniżej funkcji, mimo, że mają one, co oczywiste, bardzo istotne znaczenia dla zrównoważonego rozwoju społeczeństwa rozumianego zarówno lokalnie, jak i globalnie: funkcje glebochronne, funkcje wodochronne, funkcje ochrony i regulacji klimatu i mikroklimatu obszarów zurbanizowanych i przemysłowych, funkcje ochronne dla obszarów uzdrowiskowych, funkcje ochronne w zakresie zdrowia publicznego, funkcje istotne dla obronności kraju, funkcje kulturotwórcze, funkcje edukacyjne, funkcje istotne dla badan naukowych. Leśnictwo współcześnie należy rozumieć i widzieć nie tylko przez pryzmat rozwoju zasobów leśnych, ale może przede wszystkim jako element istotnie kształtujący całościowy rozwój gospodarczy i społeczny Polski, wpływający zarówno na rejony niezurbanizowane, jak i na miejskie aglomeracje. Małe społeczności, jak wykazały dotychczasowe badania autorki (Nowacka 2007, Nowacka 2012, Nowacka, Staniszewski 2014), w znacznie większym stopniu niż mieszkańcy dużych miast są w prosty sposób uzależnione od bliskości lasu i jego zasobów oraz niesionych pożytków, potencjalnie dostępnych bezkosztowo. Poziom życia ludności wiejskiej widziany przez pryzmat budżetów rodzinnych, jest znacząco niższy niż mieszkańców dużych miast. Jednocześnie możliwość dodatkowego zatrudnienia, a zatem zwiększenia siły finansowej w rodzinie, jest na wsi mniejsza. W niniejszym opracowaniu, bazując na dostępnych wynikach badań krajowych i zagranicznych, przyjęto jako bezpośrednio istotne i obecne w życiu małych społeczności żyjących w pobliżu lasów, następujące grupy zagadnień: las jako miejsce pracy, las jako miejsce realizacji rekreacji, turystyki, wypoczynku, las jako dostawca darmowych dóbr wspierających zdrowie i dobrostan rodzin. 6

7 Las jako miejsce pracy Zasada piąta Deklaracji z Rio mówiąca o roli lasów i leśnictwa w niwelowaniu ubóstwa, zapewnieniu bezpieczeństwa socjalnego i poprawie jakości życia wszystkich ludzi, została podkreślona i rozszerzona między innymi rezolucjami L1 i L2 Trzeciej Konferencji Ministerialnej o Ochronie Lasów w Europie, rezolucjami V2 i V3 Wiedeńskiej Konferencji Ministerialnej o Ochronie Lasów w Europie. Współcześnie zwraca się wielką uwagę na uwarunkowania społeczno-ekonomiczne kreowane przez leśnictwo. Ostatnia w tym obszarze tematycznym publikacja FAO (Anon 2014) określa na wiele miliardów liczbę ludzi, którzy z lasem wiążą swój dobrobyt, czy możliwość egzystencji jako takiej. Liczba ludzi, którzy znajdują w leśnictwie bezpośrednie lub pośrednie zatrudnienie jest oceniana na dziesiątki, a może setki milionów (co najmniej 13,2 mln bezpośrednio i 41 mln pośrednio zatrudnionych w leśnictwie światowym). Opracowanie to wskazuje olbrzymie obszar niewiedzy i podkreśla konieczność zdobycia możliwie pełnej wiedzy o ekonomiczno-społecznych uwarunkowaniach oraz implikacjach funkcjonowania lasów. Współczesne leśnictwo staje przed wymaganiami nie tylko krajowymi ale przed globalnymi wyzwaniami i uwarunkowaniami. Guimier (1999) pod koniec ubiegłego wieku wskazywał na dziewięć podstawowych sił, które mają wpływ na globalny rozwój, nadając siłę i kierunek konkretnym działaniom (ryc. 2.). Demografia Rozwój społeczeństwa informacyjnego Rozwój techniki, innowacje Wymagania rynkowe Procesy substytucji Cena drewna dostarczanego do przerobu Uwarunkowania środowiska naturalnego Specjalizacja Współzawodnictwo Promocja Dostępność Marketing zasobów drewna Edukacja, Standardy, Szkolenie, jakość Wiedza życia Potrzeby, oczekiwania pracownika Globalizacja Presja społeczna, oczekiwania Udział państwa regulacje, polityka Profil Standardy operatora bezpieczeństwa i pracy operacji leśnych Ryc.2. Siły napędowe rozwoju pracy w leśnictwie uwarunkowania globalne (na podstawie Guimier 1999) 7

8 W 2008r. po raz pierwszy w historii rodzaju ludzkiego, patrząc globalnie, liczba mieszkańców miast przewyższyła liczbę mieszkańcowi wsi. Taka sytuacja ma w Polsce miejsce od wielu lat. Zmiany polityczno gospodarcze ostatnich ponad dwu dekad pogłębiły jednak negatywne zjawisko, jakim jest ucieczka do miast grupy wysoko kwalifikowanych pracowników. Ucieczka kadr, które mogą właściwie kształtować produkcję leśną, uczestniczyć w udostępnianiu lasów do pełnienia różnorakich funkcji, jest dojmująca i wymaga między innymi od leśnictwa właściwych działań. W zmienionej sytuacji polityczno-gospodarczej, przy rosnącej świadomości pracowniczej lasy muszą liczyć się z tym, że w wielu regionach kraju są podstawowym pracodawcą. Pracodawcą, który kształtując warunki zatrudniania i pracy jest przykładem dla lokalnych pracodawców. Społeczna odpowiedzialność biznesu dotyczy każdego pracodawcy, także leśnictwa. Jak wskazują badania, ponad jedna trzecia przedsiębiorstw działających w branży drzewnej, proponującej równie trudne warunki jak leśnictwo, cierpi na brak pracowników. Podobne sygnały płyną od przedsiębiorców leśnych. Szczególnie daje się odczuć trend ucieczki od leśnictwa w regionach Polski zachodniej, północnej, południowozachodniej, tam gdzie istnieją wieloletnie tradycje pracy za granicą Polski. Wzrost mobilności pracowników w tych obszarach jest bardzo duży. Alternatywnym rozwiązaniem dla ucieczki pracowników jest zaproponowanie im stanowisk pracy przyjaznych, ergonomicznych, wysokowydajnych blisko ich miejsca zamieszkania. Ścieżki do poprawy sytuacji to kreowanie nowoczesnych stanowisk pracy (mechanizacja na wysokim poziomie) zarówno w samym leśnictwie jak i jego otoczeniu.. Należy pamiętać, że ucieczka pracowników to pogłębianie trudności, w tym również biedy, dla ludzi pozostających. Najczęściej bowiem tymi pozostającymi są osoby/rodziny niewydolne finansowo, osoby starsze. Nowoczesność to nie jedyne przesłanie dla lokalnych działań w obszarze zatrudnienia. Istnieje ścisły związek miedzy potrzebami a możliwościami zatrudniania poprzez silny rozwój infrastruktury wypoczynkowej i rekreacyjnej w samych lasach i ich otoczeniu. Innym zagadnieniem istotnym dla rozwoju małych, lokalnych aktywności jest podtrzymywanie zarówno wiedzy, umiejętności, praktyk jak i tradycji regionalnych. Służyć temu celowi mogą działania wspierające regionalnie działające stowarzyszenia bądź organizacje pozarządowe. Kultywowanie tradycji wykorzystania produktów leśnych, szkolenia w tym zakresie wzmocnią siłę regionalnej działalności wytwórczej. Zwiększając zainteresowanie bogatą ofertą regionalną potencjalnego turysty, wzmacniamy siłę firm turystycznych, agroturystycznych. Miejsce dla lasów i leśnictwa jest w tym obszarze otwarte. 8

9 Las jako miejsce realizacji rekreacji, turystyki, wypoczynku Turystyka i rekreacja to obszary aktywności współczesnego człowieka, które w ostatnich latach rozwijają się bardzo dynamicznie. Przyczyn tego zjawiska jest bardzo wiele. Można tu podkreślić wagę procesów urbanizacyjnych i związanego z nimi zanieczyszczenia środowiska naturalnego w miastach, systematyczny wzrost poziomu życia, wzrost ilości czasu wolnego. Czynnikiem sprawczym jest także upowszechnienie się modelu zdrowego życia i wypoczynku na łonie natury realizowanego w otoczeniu możliwie naturalnym, w niewielkim stopniu zmienionym przez człowieka. Dostęp do rozwijającej się, nowoczesnej infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej w lasach, poprawiającej walory i atrakcyjność przestrzeni rekreacyjnej danego obszaru, jest dodatkowym bodźcem do sytuowania swojego wypoczynku w lasach i w ich bezpośrednim sąsiedztwie (Przecławski 2004, Janeczko, Woźnicka 2014). Według Paschalisa-Jakubowicza (2009) turystyka jest jednym z ważniejszych czynników mających wpływ na leśnictwo XXI wieku zarówno na świecie, jak i w kraju. Takie przesłanie znajdujemy również w opracowaniu State of the World s Forests. Enhancing the socioeconomic benefits from forests (Anon2014). Turystyka i wypoczynek realizowany w lasach wymaga określenia preferencji w powiązaniu z możliwościami zaspokojenia potencjalnych potrzeb rekreantów przez konkretne drzewostany i kompleksy leśne. Szczególnym odbiorcą jest osoba z niesprawnościami. Jej oczekiwania i preferencje nie są tak poznane jak osób w pełni sprawnych. Tym większe komplikacje to rodzi dla zarządzających lasami. Turystyka i rekreacja odgrywająca bardzo istotną rolę w życiu osób niepełnosprawnych umożliwia integrację społeczną, nabycie sprawności i przystosowanie do normalnego życia. Uprawianie turystyki, czynnej rekreacji może przeciwdziałać hipokinezji, a także przyspieszać i wspomagać procesy odnowy i regeneracji organizmu. Las daje możliwość realizacji różnych form turystyki, rekreacji w tym tych bardziej wymagających jak: fotografowanie, łowiectwo, kolekcjonowanie roślin, owadów, turystyka konna ale i tych najprostszych jak: wędrówki, spacery, obserwacja przyrody, które mogą być realizowane przez osoby niepełnosprawne bez względu na rodzaj niesprawności, wiek osoby oraz poziom ograniczeń psychomotorycznych. Las dostępny dla każdego członka społeczeństwa powinien charakteryzować się przede wszystkim dobrą dostępnością komunikacyjną, przystosowaniem obiektów infrastruktury, bazy turystycznej do specyficznych potrzeb z racji niepełnej sprawności użytkownika oraz dobrze przygotowanym systemem informacji o danym terenie. Osoby niepełnosprawne stanowią aktualnie, jak wynika z danych GUS, blisko 15% społeczeństwa polskiego. Kolejna rosnąca grupa korzystających z przestrzeni leśnej to osoby 9

10 starsze. Zgodnie z przewidywaniami GUS piramida wiekowa społeczeństwa polskiego prognozowana na 2035r. będzie typową dla starzejących się społeczeństw, z dużą grupą osób starszych. Każda z tych grup napotyka na odrębne bariery w swej aktywności. Podstawowe dla wszystkich grup problemy wiążą się z niepełnym rozumieniem tekstów, obrazów, trudnościami w komunikowaniu się, trudnościami w orientacji w otoczeniu i w poruszaniu się bądź przemieszczaniu w przestrzeni otwartej. Co najmniej co drugi niepełnosprawny to osoba niesprawna fizycznie poruszająca się na wózku inwalidzkim. Wszystkie te charakterystyki określają rodzaj i rozległość niezbędnej ingerencji w infrastrukturę turystyczną, wypoczynkową dostępną w lasach. Las jako dostawca darmowych dóbr wspierających zdrowie i dobrostan rodzin Popularność lasów, traktowanych jako miejsce wypoczynku, wynika nie tylko z walorów zdrowotnych, przyrodniczych, estetycznych ale także z obfitości grzybów, owoców runa leśnego, ziół, przypraw. Lasy bowiem od zawsze stanowiły źródło różnorakich dóbr, nie tylko drewna. Niezależnie od zmian zachodzących w społecznościach różnych stron świata, nadal dostarczanie z lasu węgla drzewnego, drewna opałowego do gotowania wody i potraw jest istotne dla ponad 2,4 miliarda ludzi na świecie. Estymacje zrobione przez FAO (Anon.2014) stwierdzają, że co najmniej 40% populacji w krajach rozwijających się jest zależne od drewna, jako źródła energii. Naturalne lasy produkują olbrzymie ilości jedzenia. Współcześnie, zwłaszcza w przypadku krajów europejskich, w tym Polski, lasy podlegają zmianom wywołanym choćby zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Odbija się to na jakości potencjalnie użytkowanych, a pochodzących zeń produktów i półproduktów spożywczych. Nadal jednak pozyskane z dzikiej zwierzyny mięso jest mniej zanieczyszczone czynnikami chemicznymi niż mięso zwierząt hodowlanych. Nadal owoce pozyskane bezpośrednio w lesie dostarczają najczystszą formę węglowodanów, witamin, minerałów w naturalnej kompozycji składników. Współczesny las, nawet zmieniony przez człowieka, może wciąż stanowić dlań miejsce pozyskania surowców służących zdrowiu, to znaczy, że może być źródłem pokarmu oraz czynników i substancji leczniczych. Ludzie na całym świecie dalej zbierają żywność z lasu, taką, która nie była przez nich ani siana, ani pielęgnowana i nadal pielęgnują wiedzę o roślinnych pożytkach (Asibey 1986, Nolan 1998). Szczególną rolę w tych zróżnicowanych działaniach pełnią kobiety i dzieci (Nowacka 2007, Łuczaj 2008, Garibay -Orijel i in. 2012). 10

11 W Polsce, zgodnie z prawem, korzystanie z leśnych ziół, bylin, owoców, grzybów jest w pełni możliwe i nie wymaga opłat, jeśli tylko jest realizowane dla spełnienia indywidualnych potrzeb człowieka, rodziny. Badania rozpoczęte w latach (Nowacka 2007, Nowacka 2012), kontynuowane do dziś, pozwoliły na uzyskanie ponad tysiąca dwustu pełnowartościowych, rzetelnych ankiet wypełnionych przez mieszkanki domostw, osiedli, wsi, miasteczek leżących w pobliżu lub pośród lasów. Większość respondentek to mieszkanki małych osiedli i miejscowości (poniżej tysiąca mieszkańców). Większość odpowiedzi (blisko 70%) była udzielona przez dorosłe respondentki w przedziale wieku lat. Ponad jedna trzecia rodzin reprezentowanych przez respondentki, żyje poniżej minimum socjalnego. Dla większości z nich las stanowi poważne źródło dodatkowego dochodu, podnoszącego standard życia rodziny. Jednocześnie umożliwia uzupełnianie istotnych dla zdrowego żywienia produktów odżywczych (owoce, grzyby, zioła, przyprawy). Tę opinię podziela 73 % ankietowanych. Potwierdzeniem tych spostrzeżeń są wyniki uzyskane w badaniach ankietowych ludności wiejskiej zrealizowane przez Barszcz (2006). Dodatkowy dochód płynący ze sprzedaży owoców runa leśnego stanowić może nawet blisko jedną trzecią całkowitego dochodu rodzin wiejskich. Pożytkiem z lasu, który stanowi istotny składnik uzupełniający rodzinne budżety są grzyby (Ryc. 3.). Ponad 73 %ankietowanych zbiera grzyby, a spośród nich co piąta przyznaje, że zbiory są przeznaczane na sprzedaż. Ankietowane przyznają, że w dobrych grzybowych latach jedna rodzina w ciągu sezonu grzybowego utrzymuje się właśnie dzięki zbieraniu i odstawianiu do punktu skupu grzybów. W porównaniu ze zbiorami borówki czernicy, sezon grzybowy jest dłuższy. Przeciętne rodziny zbieraczy zbierają kilkaset kilogramów grzybów w sezonie. Bywają dzienne zbiory przekraczające 20kg na zbieracza. Na sprzedaż zbierane są głównie: pieprznik jadalny, podgrzybek i borowik szlachetny. Lista grzybów zbieranych na potrzeby domowe jest dużo dłuższa. Wiele rodzin kultywuje tradycję zbieranie regionalnych przysmaków, i przez tę różnorodność zmniejsza negatywne oddziaływanie zbieraczy na środowisko leśne. Respondentki zgłaszały zbieranie owoców jako jeden z podstawowych sposobów korzystania z dóbr lasu. 64% spośród ankietowanych kobiet zgłaszało takie działania. Zbiory owoców leśnych to w głównej mierze zbiory borówki czarnej (zbiera ją 77,8% ankietowanych, które zgłosiły fakt zbioru owoców na spożycie w rodzinie bądź na sprzedaż). Następnymi w kolejności są: malina i poziomka (nieco powyżej 60% ankietowanych zgłasza, że zbiera takie właśnie owoce leśne). Co druga ankietowana zbiera również jeżyny. Co piąta 11

12 zbiera owoce brusznicy. Pozostałe owoce runa będące w zainteresowaniu zbieraczy to w pierwszej kolejności żurawina (2,5 % ankietowanych), czereśnia i owoc bzu czarnego. Łącznie stanowią one około 4% odpowiedzi wszystkich respondentek. Zbieranie ziół to coraz rzadszy sposób korzystania z runa leśnego i lasu jako całości. Do takiej aktywności przyznaje się blisko 13 % ankietowanych. Wspieranie podtrzymania wiedzy na temat różnorodności roślin leczniczych i przyprawowych znajdujących zastosowanie w kuchni i domowej apteczce, wydaje się koniecznym działaniem wspierającym lokalną aktywność.. Podsumowanie sposobów korzystania z lasu i tego co on daje pokazano na wykresie 3. Pożytki płynące z lasu Dodatkowa praca; 13,32 Wypasanie zwierząt domowych; 1,01 Drewno opałowe; 18,22 Chrust; 5,90 Letnicy; 8,29 Grzyby; 73,12 Zioła; 12,81 Ślimaki; 0,13 Owoce leśne; 64,32 Ryc.3. Sposoby korzystania z pożytków leśnych Zagadnienie wypoczynku i rekreacyjnego wykorzystania lasu, omówione wcześniej, znajduje swoje odzwierciedlenie w uzyskanych wynikach badań autorki. W przeciągu dekady udział respondentek, które podkreślały znaczenie przyjmowania letników z punktu widzenia budżetu rodziny wzrósł z około 2% w roku 2004 do ponad 8% w 2014r. Wnioski i rekomendacje Badania dotyczące częstości i sposobów korzystania z dóbr, jakie dają lasy, wskazują na niemalejące znaczenie lasów i pożytków z nich płynących dla trwałości i rozwoju rodzin mieszkających w pobliżu lasów. Wiele rodzin przez dużą cześć roku praktycznie żyje z otoczenia leśnego. Jest to szczególnie istotne w sytuacji dużego bezrobocia, którego 12

13 doświadczają niezurbanizowane rejony Polski północnej, wschodniej i południowo wschodniej. Uzyskane wyniki badań, wzbogacone o rezultaty kwerendy literatury, pozwalają stwierdzić, że konieczne jest uwzględnienie w dyskusjach dotyczących ewentualnego wprowadzenia odpłatności za korzystanie z lasów, bardzo szerokiego grona uczestników. Presja lokalnych społeczności na lasy jest bardzo duża, oczekiwania ludności rosną. Wydaje się, że konflikty między właścicielami lasów, administratorami lasów a lokalną społecznością mogą nabrać znaczenia w najbliższych latach. Konieczne jest właściwe kształtowanie polityki lasów w stosunku do społeczności lokalnych, jak również włączanie ich przedstawicielstw do zarządzania lasami dla dobra ogółu. Nacisk na realizację w lasach wypoczynku osiągnął istotny poziom, rosnący w czasie.. Ochrona zdrowia i bezpieczeństwo każdego potencjalnego użytkownika, zarówno dorosłych, dzieci, osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych wymaga szczególnej uwagi skierowanej na właściwą organizację przestrzeni turystyczno-rekreacyjnej. Kreowanie przestrzeni w lasach z punktu widzenia bardzo zróżnicowanych odbiorców, w tym osób z niepełnosprawnością czasową i stałą to bardzo poważne wyzwanie. Wizja rozwoju leśnictwa w najbliższych kilku dekadach musi uwzględnić uwarunkowania istniejące na lokalnym rynku pracy, które determinują zachowania pracownicze, wyznaczające obecne trendy na rynku pracy: krajowym, europejskim oraz globalnym. Polityka leśna, zarządzający lasami w nadchodzących dekadach muszą brać pod uwagę zmiany zachodzące w społeczeństwie z rosnąca liczbą ludzi mieszkających w miastach i zwiększającą się ich zamożnością i podwyższającymi się oczekiwaniami w stosunku do lasów. Bibliografia Czytelnik zainteresowany problematyką może sięgnąć do zaproponowanej poniżej literatury przedmiotu. Znaleźć tu można pozycje, które naświetlą istotne problemy oraz pozwolą na pogłębienie wiedzy. Studia bazujące na krajowej oraz obcej literaturze pozwolą, zdaniem autorki, na ugruntowanie zrozumienia potrzeby, a wręcz konieczności widzenia i kształtowania zagadnienia pełnienia przez lasy zróżnicowanych funkcji, w całej złożoności i komplikacji problemu. Jedynie niektóre prace spośród zaproponowanych niżej znalazły bezpośrednie wykorzystanie w prezentowanym opracowaniu. Autorka traktuje bowiem 13

14 opracowanie jako materiał upowszechniający wiedzę na temat wybranych zagadnień, nie zaś jako artykuł naukowy. 1. Anon State of the World s Forests. Enhancing the socioeconomic benefits from forests. Rome, FAO. 2. Asibey E. O. A Wildlife and Food Security. Paper prepared for FAO Forestry Department, Barszcz A The influence of harvesting of non-wood forest products on the economic situation of households in Poland. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, Ser. Forestry, Volume 9, Issue Blombäck P., Poschen P., Lövgren M Employment Trends and Prospects in the European Forest Sector. Geneva Timber and Forest Discussion Papers. ECE/TIM/DP/29. UN New York and Geneva. 5. Broda J Dzieje lasów leśnictwa i drzewnictwa w Polsce. PWRiL, Warszawa. 6. Broda J Leśnictwo i drzewnictwo na ziemiach polskich w okresie kapitalizmu. Sylwan. 111 (6/7): Colfer C. J.P Are woman important in Sustainable Forest Management?. In: XXI IUFRO World Congress Proceedings. SLU. 8. Degórski M Miejsce lasu w gospodarce przestrzennej kraju. Materiały. Szkoła Zimowa. Sękocin Eriksson L., Nordlund A., M., Olsson O., Westin K Recreation in different forest settings: a scene preference study. Forestry 3: Garibay-Orijel R., Ramírez-TerrazoA., Ordaz-Velázquez M Women care about local knowledge, experiences from ethnomycology. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 8: Gołos P. Referowska-Chodak E Struktura pozaprodukcyjnych funkcji lasu i ich wpływ na sytuacje ekonomiczną gospodarki leśnej. Strategia rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku Zimowa Szkoła Leśna przy Instytucie Badawczym Leśnictwa. III Sesja. Instytut Badawczy Leśnictwa, 2011: Guimier D. Y Canadian Forestry Operations in the Next Century. International Journal of Forestry Engineering, 10, 1: Hucz A Gospodarka leśna w dobrach włodawskich Zamoyskich w latach Radzyński Rocznik Humanistyczny :

15 14. Janeczko E., Woźnicka M Użytki leśne w zagospodarowaniu rekreacyjnym lasu. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. R. 16. Zeszyt 38.1: Kalinowski M., Staniszewski P. P Uboczne użytkowanie lasu-jego stan i kierunki rozwoju. Strategia rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku Zimowa Szkoła Leśna przy Instytucie Badawczym Leśnictwa. III Sesja. Instytut Badawczy Leśnictwa, 2011: Łuczaj Ł Archival data on wild food plants used in Poland in Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 4: Łuczaj Ł Dzika kuchnia. Wydawnictwo Nasza Księgarnia. Warszawa. 18. Łuczaj Ł., Nieroda Z: Collecting and learning to identify edible fungi in Southeastern Poland: age and gender differences. Ecology of Food and Nutrition, 50: Merlo M. Stellin G, Harou P, Whitby M. (ed.) Multipurpose agriculture and forestry. Proceedings. European Association of Agricultural Economists. Symposium. 11. Motta di Livenza; Cortina (Italy), 28 Apr - 3 May Kiel (Germany, F.R.). Wissenschaftsverlag Vauk. 20. Nolan J. M The roots of tradition: social ecology, cultural geography, and medicinal plant knowledge in tire Ozark-Ouachita Highlands. Journal of Ethnobiology. 18 (2): Nowacka W. Ł Kobiety w polskim leśnictwie wybrane problemy. Leśne Prace Badawcze, 1, Nowacka W. L. Rogów 2014 Pospolite-niepospolite dobra lasu na naszym stole. Wstępne rezultaty badań wiedzy studentów wybranych kierunków studiów w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. R. 16. Zeszyt 38.1: Nowacka W. L., Woźnicka M, Staniszewski P. Rogów Znaczenie pożytków leśnych dla funkcjonowania rodziny- case study. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. R. 16. Zeszyt 38.1: Nowacka W.Ł. 2009a. Women forest dwellers daily use of forests in Poland. Folia Forestalia Polonica, series A, 2009, Vol.51 (1): Nowacka W.Ł. 2009b. Использование лесов со стороны местного населения, гендерные аспекты. Министерство селского хозяйства РФ. Департамент научно- 15

16 технологической политики иобразования. Министерство селского хозяйства Иркутской области. Иркутская государственная селскохозяйственная академия. Бурятская государственная селскохозяйственная академия им.в.р.филиппова. Одесский государственный екологический университет, Украина. Аграрный университет,пловдив, Болгария. Университет жизненных наук, Познанъ. Полъша. Университет г.ниш, Сербия. Климат, екология, сельское хозяйство евразии. Сборник статей международной научно-практической конференцйй посвященной 75-летию образования ИрГСХА (25-29 МАЯ 2009г.). Иркутск 2009: Nowacka W.Ł Projektowanie leśnej przestrzeni turystycznej z punktu widzenia niepełnosprawnego użytkownika. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. Trendy i nowości w leśnej infrastrukturze edukacyjnej. R. 13.Zeszyt 1 (26): Nowacka W.Ł Wykorzystanie dóbr lasu punkt widzenia społeczności lokalnej. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. R. 14.Zeszyt 32, 3. Lasy dla ludzi, ludzie dla lasów: Nowacka W.Ł., Kornatowska B Ochrona środowiska i zrównoważony rozwój. [W:] Polityka równości płci. Polska Raport. UNDP: , Warszawa. 29. Oszako T Kierunki rozwoju badań w sektorze leśno-drzewnym objęte działaniami COST FPS Las, jego produkty i usługi. [W:]. Strategia rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku Zimowa Szkoła Leśna przy Instytucie Badawczym Leśnictwa. III Sesja. Instytut Badawczy Leśnictwa, 2011: Paluch A: Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. 31. Paschalis P Kryteria zrównoważonej gospodarki leśnej w użytkowaniu lasu. Postępy Techniki w Leśnictwie. Nr 62: Paschalis P Konflikty wynikające ze społecznego użytkowania lasu. Referat wygłoszony na Radzie Leśnictwa przy MOŚZNiL Materiały powielane IBL.Sękocin, 16 marca Paschalis-Jakubowicz P Leśnictwo a leśna turystyka i rekreacja. Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej,. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education Zeszyt: 23 (4): Polakowska M Leśne rośliny zielarski. PWRiL, Warszawa, Wydanie II. 16

17 35. Przecławski K Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki. Wyd. Albis, Kraków. 36. Schmithüsen F Multifunctional forestry practices as a land use strategy to meet increasing private and public demands in modern societies. Journal of Forest Science, 53, 2007 (6): Staniszewski P., Janeczko E Problemy udostępniania lasów w kontekście użytkowania zasobów runa., Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej, Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education Zeszyt 32 (3): Staniszewski P., Nowacka W.Ł Leśne pożytki niedrzewne jako dziedzina nauki oraz element gospodarki leśnej. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. R. 16. Zeszyt 38.1.Str Trąba C., Rogut K., Wolański P Rośliny dziko występujące i ich zastosowanie. Przewodnik po wybranych gatunkach. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA, Rzeszów. 40. Wiersum K.F.,.Elands B.H.M The changing role of forestry in Europe: perspectives for rural development. Forest and Nature Conservation Policy Group. Wageningen University 41. Witkowska-Żuk L Atlas roślinności lasów. Multico OficynaWydawnicza. Warszawa 42. Woźnicka M., Janeczko E., Nowacka W. Ł. Rogów Wykorzystanie roślinności leśnej w edukacji leśnej osób z dysfunkcją narządu wzroku. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo Leśnej. Proceedings of the Center for Nature and Forestry Education. R. 16. Zeszyt 38.1: