Elektroenergetyczne sieci rozdzielcze SIECI 2004 V Konferencja Naukowo-Techniczna

Transkrypt

1 Elektroenergetyczne sieci rozdzielcze SIECI 2004 V Konferencja Naukowo-Techniczna Politechnika Wrocławska Instytut Energoelektryki Grażyna DĄBROWSKA-KAUF Politechnika Wrocławska, Instytut Energoelektryki, Wrocław, pl. Grunwaldzki 13 kauf@poczta.wp.pl RACHUNEK KOSZTÓW DZIAŁAŃ ABC W OCENIE EFEKTYWNOŚCI DIAGNOSTYKI TECHNICZNEJ ROZDZIELCZYCH SIECI ELEKTROENERGETYCZNYCH Diagnostyka techniczna elementów rozdzielczych sieci elektroenergetycznych w przedsiębiorstwach sieciowych, działających w obszarach: wytwarzania,, przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej ma na celu utrzymanie elementów sieci rozdzielczej (linii, urządzeń i instalacji elektroenergetycznych) w stanach technicznych zapewniających ciągłość i jakość dostaw energii elektrycznej. Konkurencja przedsiębiorstw sieciowych na rynku energii elektrycznej dotyczy również walki o pozycję lidera kosztowego. Działalność przedsiębiorstwa sieciowego w obszarze diagnostyki technicznej wymaga ponoszenia kosztów, których efektywność ponoszenia można ocenić wykorzystując instrument controllingu - rachunek kosztów działań - metodę ABC. Metoda ta łączy w sobie aspekty techniczne i ekonomiczne oraz daje możliwość wprowadzenia działań korygujących w celu zwiększenia efektywności. 1. WSTĘP Ustawa Prawo energetyczne uchwalona w 1997 r. zawiera uregulowania prawne i funkcjonalne dotyczące sektora energetycznego. Polski sektor energetyczny tworzą przedsiębiorstwa energetyczne, czyli podmioty gospodarcze, prowadzące działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyłania oraz dystrybucji paliw i energii lub obrotu nimi. Przedsiębiorstwa energetyczne mają obowiązek utrzymania zdolności urządzeń, instalacji i sieci do realizacji dostaw w sposób ciągły i niezawodny przy zachowaniu obowiązujących wymagań jakościowych. Sektor ten, podobnie jak w innych krajach, odgrywa bardzo ważną rolę w gospodarce polskiej. Ma wpływ na inne działy gospodarki i oddziaływuje między innymi na wydajność i wielkość produkcji, ilość miejsc pracy i efektywność ekonomiczną zarówno w skali samego sektora jak i całej gospodarki Najważniejszym zadaniem polskiej energetyki jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego gospodarce między innymi poprzez zaspokojenie popytu zgłaszanego na energię elektryczną [3]. Ingerencję w stronę podażową i popytową na energię elektryczną zgodnie z obowiązującą ustawą "Prawo energetyczne" przekazano Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki. Pełni on rolę regulatora rynku energetycznego. Spośród narzędzi regulacyjnych oddziaływujących bezpośrednio na przedsiębiorstwa energetyczne ma nadzór nad kosztami funkcjonowania poszczególnych przedsiębiorstw. Ustawa nakłada na wszystkie podmioty sektora energetycznego obowiązek ewidencji księgowej kosztów w sposób umożliwiający jednoznaczne ich identyfikowanie i analizę. Należy podzielić koszty całkowite funkcjonowania przedsiębiorstwa w ujęciu na koszty stałe i zmienne, zaś przychody wyodrębnić ze względu na rodzaj działalności i nośnika energetycznego (wytwarzanie, przesył, dystrybucja w rozbiciu na każdy rodzaj paliwa lub energii) z uwzględnieniem

2 388 poszczególnych taryf. Taryfy te powinny zapewnić przychód przedsiębiorstwu umożliwiający pokrycie uzasadnionych kosztów jego działalności w koncesjonowanym zakresie, z uwzględnieniem kosztów modernizacji, rozwoju i ochrony środowiska przy jednoczesnej ochronie odbiorców przed nieuzasadnionym wzrostem cen energii. Regulator rynku energetycznego musi podejmować decyzje zmuszające przedsiębiorstwa do poprawy efektywności ekonomicznej poprzez obniżanie kosztów i zmuszające do zahamowania praktyk monopolistycznych. Odpowiednia kondycja finansowa przedsiębiorstw energetycznych nie może zatem być tylko zapewniona przez podwyższanie cen na nośniki energetyczne lecz na drodze wzrostu efektywności przemysłu energetycznego i racjonalizacji użytkowania paliw i energii. Efektywność ekonomiczną przedsiębiorstwa energetyczne mogą osiągnąć wprowadzając skuteczne nowoczesne metody zarządzania przedsiębiorstwem. Controlling jest taką koncepcją informacyjnego zarządzania (sterowania) zachowaniem przedsiębiorstwa stosowaną w większości przedsiębiorstw Unii Europejskiej [1]. Podstawowym zadaniem controllingu jest zapewnienie warunków sprzyjających długotrwałej egzystencji przedsiębiorstwa przez stworzenie odpowiednich struktur wewnętrznych i zintegrowanie celów przybierających postać zysku z systemem planowania i systemem informacyjnym. Bardzo ważnym zagadnieniem w przedsiębiorstwach sieciowych, prowadzących działalność w zakresie przesyłania i dystrybucji energii elektrycznej energetycznych jest zapewnienie optymalnej niezawodności elementom rozdzielczej sieci elektroenergetycznej w celu realizacji naczelnego celu tzn. bezpieczeństwa energetycznego. W tym celu w przedsiębiorstwie są ponoszone koszty pośrednie związane z diagnostyką techniczną linii, urządzeń i instalacji elektroenergetycznych. Ich udział w kosztach całkowitych przedsiębiorstwa jest znaczny i przy zużytej infrastrukturze energetycznej wykazuje tendencję rosnącą - z tego powodu ich kontrola i analiza jest istotna. W zarządzaniu diagnostyką techniczną elementów rozdzielczych sieci elektroenergetycznych można wykorzystać koncepcję rachunku kosztów działań (activity based costing-abc), Metoda ABC wiąże koszty z przyczynami ich powstawania i na tej podstawie pozwala ocenić efektywność działania, a ponadto działanie można skorygować w celu osiągnięcia wzrostu jego efektywności [2, 3]. 2. RACHUNEK KOSZTÓW DZIAŁAŃ W DIAGNOSTYCE TECHNICZNEJ Zastosowanie rachunku kosztów ABC w obszarze diagnostyki technicznej przedsiębiorstwa sieciowego, umożliwi uzyskanie informacji o kosztach poszczególnych działań w procesie diagnostyki elementów rozdzielczej sieci elektroenergetycznej i przyczynach ich powstawania. Dla zarządzania kosztami diagnostyki technicznej kierownicy wydziałów, mistrzowie, brygadziści i inni, powinni nauczyć się zarządzać przyczynami powstawania kosztów. W obszarze księgowości firmy wdrażającej metodę ABC należy wziąć pod uwagę przeorganizowanie i uszczegółowienie informacji o kosztach. Rachunek kosztów działań dostarcza większej liczby informacji niż tradycyjny system rachunku kosztów Podstawą koncepcji rachunku kosztów działań diagnostyki technicznej jest postrzeganie przedsiębiorstwa energetycznego nie przez schemat organizacyjny związany z wyróżnieniem wydziałów, rejonów, pionów administracyjnych itp., ale przez działania diagnostyczne niezbędne do zapewnienia stanu zdatności elementom sieci rozdzielczej, czyli zdolności do spełniania wymagań funkcjonalnych i zapewnienia bezpieczeństwo pracy. W działaniach diagnostycznych (procesach) zużywane są różnorodne zasoby, czego wyrazem są koszty materiałowe, robocizny, energii, itd. Według koncepcji ABC działania są przyczynami powstawania kosztów i ich właściwe wyodrębnienie w przedsiębiorstwie, z uwzględnieniem jego specyfiki, stanowi punkt wyjścia do zastosowania kalkulacji opartej na działaniach w obszarze diagnostyki technicznej. Na rys.1 przedstawiono kolejne etapy rachunku kosztów działań w zakresie diagnostyki technicznej

3 elementów rozdzielczej sieci elektroenergetycznej w przedsiębiorstwie sieciowym. Przykładem działań diagnostycznych mogą być działania związane z diagnostyką techniczną np. transformatorów energetycznych, linii kablowych, linii napowietrznych, itp.[1,2]. Etap I: Identyfikacja istotnych działań diagnostycznych elementów rozdzielczej sieci elektroenergetycznej Etap II: Ustalenie kosztów wyodrębnionych działań Etap III: Określenie jednostki pomiaru wolumenu każdego działania Etap IV: Rozliczanie kosztów pośrednich poszczególnych działań diagnostycznych na elementy rozdzielczej sieci elektroenergetycznej Etap V: Rozliczanie kosztów pośrednich poszczególnych działań diagnostycznych na produkt finalny np. wolumen przesłanej i rozdzielonej energii elektrycznej Rys. 1. Etapy rachunku kosztów działań diagnostycznych w przedsiębiorstwach sieciowych IDENTYFIKACJA ISTOTNYCH DZIAŁAŃ DIAGNOSTYCZNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE Informacja o kosztach w systemie finansowo-księgowym przedsiębiorstwa porządkuje ponoszone koszty w dwóch podstawowych wymiarach: rodzajowym (w podziale na: amortyzację, wynagrodzenie, materiały, energię itd.) i podmiotowym (w przekroju: wydziałów, rejonów, brygad itd.). Każda pozycja kosztowa w systemie finansowo-księgowym przedsiębiorstwa jest więc określona pod względem rodzaju i podmiotu. W systemie ABC informacje o kosztach są zbierane w przekroju wyróżnionych działań i wymagają przeorganizowania informacji o kosztach z systemu finansowo-księgowego. W systemie ABC koszty zebrane według podmiotów muszą zostać ujęte w przekroju działań, a następnie w przekroju obiektów kosztowych. Aby ująć koszty w przekroju działań, należy je wyodrębnić. W obszarze diagnostyki technicznej elementów rozdzielczej sieci elektroenergetycznej w przedsiębiorstwie sieciowym w celu wyodrębnienia wszystkich istotnych działań z punktu widzenia ABC należy dokonać analizy procesów gospodarczych w przedsiębiorstwie i zebrać informacje od kierowników poszczególnych podmiotów, którzy uczestniczą w działaniach związanych z działalnością diagnostyczną elementów sieci rozdzielczej podczas oględzin, przeglądów, remontów, pomiarów i sprawdzeń elektroenergetycznej sieci rozdzielczej i zaproponują najbardziej prawidłową podstawę rozliczenia kosztów działań [1, 2] 4. USTALANIE KOSZTÓW WYODRĘBNIONYCH DZIAŁAŃ DIAGNOSTYCZNYCH Po wyodrębnieniu w etapie pierwszym poszczególnych działań, każdemu z nich przyporządkowuje się koszty w postaci pól kosztowych. Aby otrzymać dokładny podział kosztów pomiędzy wyróżnione działania należy dokonać analizy informacji zgromadzonych w tradycyjnym systemie finansowo-księgowym w trzech aspektach: globalnym, podmiotowym i działań. Analiza globalna obejmuje: rozpoznanie możliwości łączenia pewnych danych z księgi głównej w bardziej ogólne kategorie, rozpoznanie możliwości dzielenia pewnych danych z księgi głównej na bardziej szczegółowe, rozpoznanie prawidłowości rozliczenia świadczeń wydziałów pomocniczych i kosztów wspólnych. Po przeprowadzeniu analizy na poziomie globalnym należy dokonać przeglądu kosztów ewidencjonowanych w każdym podmiocie wewnętrznym pod kątem ich przyporządkowania do wyróżnionych działań. W ten sposób dokonuje się przyporządkowania

4 390 kosztów bezpośrednich działań i pozostałych kategorii kosztów poszczególnym działaniom. W momencie, kiedy zostaną ustalone koszty poszczególnych działań w obszarze diagnostyki technicznej w przedsiębiorstwie sieciowym, można dokonać analizy w zakresie zarządzania kosztami diagnostyki technicznej w przedsiębiorstwie w aspekcie ich racjonalności ponoszenia. 5. JEDNOSTKI POMIARU WOLUMENU DZIAŁANIA DIAGNOSTYCZNEGO Zidentyfikowane działania diagnostyczne i wyznaczone koszty poszczególnych działań w przedsiębiorstwie sieciowym są przydatne dla celów kalkulacji kosztów produktu finalnego przedsiębiorstwa, opartej na działaniach. Wyróżnienie działań z punktu widzenia kalkulacji kosztów produktu nie musi być tak szczegółowe jak dla potrzeb zarządzania diagnostyką. W związku z tym należy przeanalizować, czy i ewentualnie jakie działania mogą być połączone dla celów kalkulacji kosztów produktu. W tym celu należy uwzględnić, że podczas łączenia działań dla celów kalkulacji koszty zebrane w połączonych pulach kosztów będą rozliczane na produkty, tak więc łączenie pul kosztów różnych działań może odbywać się pod warunkiem, że nowo utworzona pula kosztów będzie miała jeden nośnik kosztów. Zatem bardzo ważnym zagadnieniem jest ustalenie miary, czyli podstawy rozliczania zgromadzonych w pulach kosztowych działań na produkty korzystające z tych działań. Rozliczenie kosztów pośrednich poszczególnych działań na produkty wymaga ustalenia stawki kosztów określonych działań i kosztów tych działań obciążających poszczególne rodzaje produktów. W celu obliczenia stawki kosztów każdego działania należy podzielić koszty działania przez liczbę jednostek jego pomiaru. Koszty danego działania obciążające dany produkt mogą być obliczone jako stawki kosztów działania i liczby jednostek danego działania, przypadających na tworzenie danego produktu. Koszty pośrednie związane z obszarem diagnostyki technicznej przypadające na produkt są więc sumą kosztów poszczególnych działań przypadających na ten produkt. 6. PRZYKŁAD TEORETYCZNY KALKULACJI KOSZTÓW DZIAŁAŃ DIAGNOSTYCZNYCH W RACHUNKU ABC Sieć rozdzielcza, której ruch prowadzi przedsiębiorstwo sieciowe składa się między innymi z następujących elementów: linii napowietrznych, linii kablowych, stacji elektroenergetycznych, instalacji. Proces gospodarczy w przedsiębiorstwie dotyczy przesyłu i rozdziału energii elektrycznej. Jednakże przedmiotem zainteresowania jest działalność diagnostyczna przedsiębiorstwa prowadzona podczas oględzin, przeglądów, remontów, pomiarów i sprawdzeń elementów rozdzielczej sieci elektroenergetycznej. Zarządzanie diagnostyką techniczną w ujęciu kosztowym ABC, polega na identyfikacji poszczególnych kosztów działań w ujęciu kalkulacyjnym na poszczególne elementy sieci rozdzielczej i produkt finalny - wolumen energii elektrycznej - oraz analizie przyczyn ich powstawania, w celu podjęcia decyzji oddziaływujących na ich wysokość, przyjmując jako kryterium zasadność ich ponoszenia. Przykład liczbowy kalkulacji kosztów metoda ABC zostanie ograniczony do wybranych elementów sieci rozdzielczej tzn. dwóch linii napowietrznych 110kV, które oznaczono jako L 1 i L 2. Wyróżnione działania diagnostyczne to: oględziny, przeglądy, remonty oraz pomiary i sprawdzenia. Zgodnie z instrukcją ruchu i eksploatacji sieci rozdzielczych obowiązującą w Zakładzie Energetycznym Wrocław S.A. działania diagnostyczne związane z liniami napowietrznymi 110kV można uporządkować również przykładowo według obiektów badań diagnostycznych na dotyczące: przewodów i ich osprzętu, łączników, ochrony przepięciowej i przeciwporażeniowej oraz pozostałe [4]. Zużycie wyróżnionych działań z uwzględnieniem wyróżnionych obiektów badań linii napowietrznej 110kV przedstawiono w tabeli 1.

5 Tabela 1. Zestawienie zużycia działań diagnostycznych z uwzględnieniem obiektów badań linii napowietrznych L 1 L Jednostka 2 Przewody Łączniki, ochrona Przewody Łączniki, ochrona Działanie miary i ich przepięciowa i pozostałe i ich przepięciowa i pozostałe Razem działania osprzęt przeciwporażeniowa osprzęt przeciwporażeniowa Oględziny zlecenia Przeglądy zlecenia Remonty zlecenia Pomiary i zlecenia sprawdzenia Bezwzględne (a.) i względne (b.) zużycie poszczególnych działań przez poszczególne linie napowietrzne L 1 i L 2 przedstawiono w tabeli Tabela 2. Bezwzględne zużycie działań diagnostycznych przez linie napowietrzne L 1, L 2 Działanie Jednostka miary działania L 1 L 2 Razem Oględziny zlecenia a b. 62,71 37,29 100,00 Przeglądy zlecenia a b. 38,71 61,29 100,00 Remonty zlecenia a b. 43,75 56,25 100,00 Pomiary i sprawdzenia zlecenia a b. 47,83 52,17 100,00 W kalkulacji kosztów diagnostyki w przedsiębiorstwie sieciowym należy, na podstawie przedstawionej analizy działań, koszty działań diagnostycznych rozliczyć na poszczególne elementy rozdzielczej sieci elektroenergetycznej w tym przypadku na linie napowietrzne L 1 i L 2. Jeżeli jednak do kalkulacji kosztów elementów sieci rozdzielczej posługiwano by się system kosztów tradycyjnych, to rozliczenie kosztów pośrednich diagnostyki technicznej mogłoby nastąpić w proporcji do wielkości przesłanej i rozdzielonej energii elektrycznej. Bezwzględny i względny wolumen energii elektrycznej przesłanej liniami napowietrznymi L 1 i L 2 przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3.Wolumen przesłanej energii elektrycznej [GWh] Wolumen energii elektrycznej przesłanej Jednostka miary L 1 L 2 razem Bezwzględna GWh Względna GWh 57,94 42, Na podstawie analizy działań diagnostycznych ustalono koszty pośrednie związane z zarządzaniem diagnostyką w ujęciu kosztowym, w rozbiciu na poszczególne działania (tabela 4). Tabela 4. Obliczanie stawek kosztów działań Działanie Koszty pośrednie Rozmiary działania Stawka na jednostkę [zł.] Oględziny 5 833, ,87 Przeglądy 8 333, ,17 Remonty , ,00 Pomiary i sprawdzenia , ,41

6 392 Tabela 5. Obliczanie kosztów działań diagnostycznych Działanie Stawka kosztów na jednostkę działania [zł] Oględziny 98,87 Przeglądy 268,17 Remonty 1250,00 Pomiary i sprawdzenia Ogółem 688,41 Zużycie jednostek działania Łączniki, ochrona Przewody i ich przepięciowa i pozostałe Razem osprzęt przeciwporażeniowa L Linia L L L L L L L L ,82 L ,01 Przy wykorzystaniu wcześniej policzonych kosztów działań na każdy wyróżniony obiekt badań diagnostycznych linii napowietrznych można wyznaczyć koszty - pośrednie - diagnostyki technicznej przypadające globalnie na linie napowietrzne L 1 i L 2. L 1 L 2 Koszty pośrednie - Przewody i ich osprzęt [zł] 7 609, ,63 Koszty pośrednie - Łączniki, ochrona przepięciowa, itd. [zł] 5 798, ,82 Koszty pośrednie - pozostałe [zł] 5 794, ,23 Razem koszty pośrednie , ,01 Wolumen przesłanej energii w ciągu roku [GWh] 620,00 450,00 Koszty pośrednie na 1 GWh [zł/gwh] 30,97 59,54 Jak wynika z obliczeń koszty diagnostyki linii napowietrznej L 2 w rozbiciu na trzy obiekty badań diagnostycznych są wyższe w każdej pozycji w stosunku do kosztów L 1. Zatem należy ustalić przyczyny ich powstania i przeanalizować celowość ich ponoszenia. Także udział kosztów diagnostyki w wolumenie przesłanej energii elektrycznej daną linią mówi o efektywności działań diagnostycznych. W tym przypadku należałoby podjąć działania prowadzące do zmniejszenia kosztów diagnostyki L 2, a granicę ich ograniczenia stanowi poziom kosztów diagnostyki L 1. Oczywiście po przeprowadzeniu analizy konieczności ich ponoszenia. Przeprowadzenie kalkulacji kosztów działań diagnostyki technicznej w rachunku ABC może uwzględniać potrzeby indywidualne poszczególnych uczestników procesu zarządzania diagnostyką w przedsiębiorstwie elektroenergetycznym poprzez łączenie pul kosztowych, dotyczących pojedynczych elementów rozdzielczej sieci elektroenergetycznej w koszty diagnostyki w ujęciu globalnym. Jednocześnie można oceniać i kontrolować kadrę odpowiedzialną za racjonalne kształtowanie poziomu tych kosztów. Również Urząd Regulacji Energetyki może porównywać efektywność zarządzania diagnostyką techniczną w przedsiębiorstwach energetycznych w aspekcie kosztów i oceniać zasadność ich ponoszenia. 7. WNIOSKI Kalkulacji kosztów działań diagnostycznych w rachunku ABC pozwala na uwzględnienie potrzeb indywidualnych poszczególnych uczestników procesu zarządzania diagnostyką w przedsiębiorstwie energetycznym jak i strategicznych decydentów. Jest to możliwe poprzez łączenie pul kosztowych działań diagnostycznych dotyczących pojedynczych elementów

7 rozdzielczej sieci elektroenergetycznej w koszty diagnostyki technicznej w ujęciu globalnym. Jednocześnie na podstawie metody ABC można oceniać i kontrolować kadrę odpowiedzialną za racjonalne kształtowanie kosztów diagnostyki w relacji z ich wskaźnikami niezawodności. Potrzeba należytego uwzględnienia problematyki kosztów pośrednich związanych z działaniami gospodarczymi związanymi z zarządzaniem diagnostyką techniczną elementów sieci rozdzielczej wynika z zapotrzebowania kierownictwa przedsiębiorstw energetycznych na informacje dotyczące podejmowanych decyzji (oceny rentowności czy efektywności gospodarowania ośrodków odpowiedzialnych za utrzymanie ich stanu zdatności) jak i na informacje umożliwiająca motywowanie i kontrolę kierowników na różnych szczeblach zarządzania diagnostyką w przedsiębiorstwie. W obszarach produkcji, przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej informacja o kosztach poszczególnych działań związanych z obszarem diagnostyki są niezwykle istotne w świetle wspierania przez Komisję Europejską działań na rzecz zwiększenia efektywnego wykorzystania energii, w celu zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego w państwach członkowskich unii. Koszty pośrednie działań diagnostycznych są uwzględniane w taryfach energii elektrycznej i powinny budzić zainteresowanie wśród odbiorców energii. Koszty tych działań w przedsiębiorstwach sektora energetyki mogą stanowić bazę oceny efektywności działalności gospodarczej w warunkach konkurencji i stanowić możliwość wczesnego wprowadzenia działań korygujących. W artykule na przykładzie teoretycznym wykazano możliwość wykorzystania rachunku kosztów działań ABC w zarządzaniu diagnostyką elementów rozdzielczej sieci energetycznej. Podejście do rozwiązania problemów zarządzania diagnostyką na drodze wykorzystania instrumentów controllingu metody ABC, łączy w sobie aspekty techniczne i ekonomiczne i wychodzi na przeciw oczekiwaniom związanym z wdrażaniem nowoczesnych systemów zarządzania w przedsiębiorstwach energetycznych [4]. Ma to istotne znaczenie, gdyż po wstąpieniu Polski do krajów wspólnoty na rynku energii elektrycznej zaostrzy się walka konkurencyjna wśród jego uczestników. Konkurencja jest cechą gospodarki wolnorynkowej. Przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwo energetyczne może uzyskać realizując strategię kosztową, która zapewnia duży udział w rynku ze względu na niskie ceny. Funkcja lidera kosztowego w grupie strategicznej sektora energetycznego zapewni przedsiębiorstwu osiągnięcie zaplanowanego wyniku finansowego, umożliwi utrzymanie odpowiedniej pozycji na rynku konkurencyjnym, i zapewni środki finansowe nie tylko na bieżącą działalność lecz i w przyszłości. 393 LITERATURA [1] G. Dąbrowska-Kauf, Controlling management of technical facilities reliability in enterprises of the power engineering sector, Safety and reliability international conference, Gdynia, 2003 [2] G. Dąbrowska-Kauf, Diagnostyka techniczna w gospodarce remontowej urządzeń elektroenergetycznych, Zeszyty naukowe nr 68: Obsługiwanie maszyn i urządzeń okrętowych, Wyższa Szkoła Morska, Szczecin 2003 [3] Vollmuth H., Controlling instrumenty od A do Z, Agencja wydawnicza Placet, Warszawa, 1995 [4] Praca zbiorowa, Instrukcja ruchu i eksploatacji sieci rozdzielczej, Zakład Energetyczny Wrocław 2002

8 394