Psychopedagogiczne aspekty sytuacji dziecka w rodzinie migrującej zarobkowo

Transkrypt

1 Psychopedagogiczne aspekty sytuacji dziecka w rodzinie migrującej zarobkowo Piotr Wiliński Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2 w Poznaniu 1

2 Zagadnienia: 1. Rozwijająca się rodzina jako kontekst rozwoju dziecka - wzajemna współzależność i zagrożenia. 2. Koncepcja wydarzeń punktualnych i niepunktualnych w rozwoju 3. Migracji zarobkowej rodziców wyniki badań 4. Czynniki ryzyka migracji zarobkowej rodziców dla rozwoju dziecka i rozwoju rodziny. Wspomaganie rozwoju dziecka czy wspomaganie rozwoju rodziny 2

3 Linia życia jednostki Ad. 1 Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej zarobkowo - prawne, ekonomiczne i psychologiczno-pedagogiczne skutki migracji Tab. 1. Fazy cyklu życia rodziny (Duvall 1977) Faza cyklu życia rodziny Zadania rozwojowe Małżeństwo bez dzieci (ok. 2 lata) Rodzina wychowującą małe dzieci (ok. 2,5 roku) Rodzina z dziećmi w wieku przedszkolnym (ok. 3,5 roku) Rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym (ok. 7 lat) Rodzina z dorastającymi dziećmi (ok. 7 lat) Stworzenie rodziny. Renegocjowanie i ustalanie wspólnego funkcjonowania na drodze wzajemnych ustępstw i kompromisów. Przystosowanie systemu rodzinnego do przyjęcia nowego członka lub członków, jakimi będzie dziecko lub dzieci, oraz podział obowiązków dotyczących opieki nad nimi i ich wychowania. Zmiana relacji z rodzinami pochodzenia, tak aby umożliwić ich członkom sprawowanie ról babci i dziadka oraz ustalić zakres kompetencji w tej sferze. Rozluźnienie relacji matki z dzieckiem, kiedy idzie ono do przedszkola lub szkoły. Przystosowanie się systemu rodzinnego do powrotu matki do pracy zawodowej (rola dziadków) Ostateczna separacja dorastającego dziecka. Opieka nad członkami rodziny pochodzenia (starzejący się rodzice) 3

4 Rodzina z dziećmi opuszczającymi dom (ok. 8 lat) Stadium pustego gniazda (ok. 15 lat) Ponowna konsolidacja i zbliżanie się małżonków. Ułożenie partnerskich relacji z własnymi dziećmi. Starzejący się rodzice (ok lat) Źródło: opracowanie własne na podstawie Namysłowska (1997, s ) Przystosowanie się do życia po zakończeniu kariery zawodowej starzenia się (i śmierci współmałżonka) 4

5 Tabela 2. Rola rodziców i rówieśników w rozwoju dziecka Okres niemowlęcy Okres przedszkolny Okres szkolny Okres dorastania Rola rodziców Silne przywiązanie do ojca Przywiązanie jest nadal silne, Silna więź z rodzicami Silna więź z rodzicami, ale i matki lub do jednego z ale pojawia się partnerstwo widoczna w sytuacjach narastają konflikty z nimi, rodziców korygowane ze względu na nowych i trudnych. wzrasta dystans wobec nich i cel (ok. 4 r. ż.). autonomia dorastającego. Pojawia się preferencja do Wzrasta preferencja do Silne związki z rówieśnikami. zabaw z rówieśnikami. spędzania czasu i zabaw Rówieśnicy stają się ważnym z rówieśnikami. źródłem wsparcia. Rola rówieśników Źródło: opracowanie własne na podstawie Bee (2004) 5

6 Zastosowanie modelu cyklu życia rodziny do badan demograficznych nad rozwodami w Polsce Badania takie przeprowadził Rydzewski (1992) w latach w Tarnowie, Szczecinie i Warszawie. Wykorzystał on model opracowany przez Wierzchosławskiego, nie odbiegający znacząco od modelu Duvall. Tabela 3. Rozwody w cyklu życia rodziny Faza cyklu życia rodziny Rozwody razem N % 1.0. Formowanie się rodziny 91 14, Rodzina z dziećmi w wieku przedszkolnym , Rodzina z dziećmi w wieku szkolnym , Rodzina z dziećmi w wieku przysposobienia zawodowego 50 7, Stabilizacja rozwoju rodziny stadium I 51 8, Stabilizacja rozwoju rodziny stadium II 19 3, Kurczenie się rodziny 24 3, Puste gniazdo 29 4,5 Źródło: Rydzewski (1992). 6

7 Wykres 1. Rozpad małżeństw w latach Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku (2009) 7

8 Ad. 2. Koncepcja wydarzeń punktualnych i niepunktualnych w rozwoju Zdaniem Anny Brzezińskiej (2004, s ) rozwój człowieka przebiega w dwóch kontekstach biologicznym i społecznym. Oba konteksty powodują, że jednocześnie należymy do określonej warstwy wiekowej i grupy pokoleniowej, w wielu aspektach jesteśmy podobni do swoich rówieśników, a jednocześnie w wielu innych się od nich różnimy. W obu kontekstach nasz rozwój podlega pewnemu rozkładowi jazdy wyznaczanemu przez zegar biologiczny i zegar społeczny. Zegar Biologiczny wyznacza tempo wzrostu organizmu, kolejność kształtowania się różnych sprawności, czas ich powstawania oraz jakość powiązań między nimi, tempo i rytm dojrzewania. Zegar społeczny wyznacza jakim oczekiwaniom społecznym podlegamy w określonym czasie swojego życia. 8

9 Zsynchronizowane działanie obu zegarów sprawia, że typowe dla życia człowieka wydarzenia pojawiają się o czasie, punktualnie. W takich przypadkach struktury, funkcje i sprawności człowieka są dojrzałe do przyjęcia wyzwań, które niosą ze sobą pojawiające się wydarzenia, a to sprawia, że człowiek sobie z nimi radzi. Nie zsynchronizowane działanie obu zegarów Wydarzenia pojawiają się zbyt wcześnie lub zbyt późno w stosunku do dojrzałości lub niedojrzałości człowieka. Mamy wówczas do czynienia z sytuacjami, w których wydarzenia pojawiają się niepunktualnie. Człowiek postawiony w takiej sytuacji doświadcza skutków tego, że zmiany w organizmie pojawiają się zbyt wcześnie lub zbyt późno, wymagania społeczne przerastają jego możliwości lub są zbyt słabe. 9

10 Przyczyny niepunktualności wydarzeń mają swoje źródło albo w uwarunkowaniach biologicznych, albo w uwarunkowaniach środowiskowych. Przy czym uwarunkowania te mogą się na siebie nakładać. Niepunktualność w sferze dojrzewania biologicznego oznacza, ze proces rozwoju dziecka jest znacznie opóźniony, znacznie przyspieszony. Niepunktualność w zakresie wymagań społecznych powodowana jest zwykle przez: niskie kompetencje osób znaczących w życiu dziecka, trudne warunki ekonomiczne i socjalne rodziny, wadliwie zorganizowany system wychowania. Niepunktualne wydarzenia powodują natychmiastowe konsekwencje widoczne w aktualnym zachowaniu oraz konsekwencje ukryte ujawniające się w późniejszych okresach życia człowieka. Przedstawia to tabela 4. 10

11 Tabela 1. Konsekwencje rozwojowe wydarzeń niepunktualnych. Konsekwencje natychmiastowe Zakłócenie tempa rozwoju dziecka: opóźnienie, przyspieszenie. Konsekwencje długofalowe Utrudniona realizacja zadań rozwojowych w kolejnych okresach życia. Zakłócenie rytmu funkcjonowania dziecka. Niski poziom kompetencji w różnych obszarach, co utrudnia realizację celów życiowych. Niskie kompetencje: luki w wiedzy, niski poziom różnych typowych dla wieku sprawności szkolnych i społecznych. Utrwalanie się strategii radzenia sobie ze stresem nastawionych na redukcję napięcia, a nie na rozwiązanie zadania. Zaburzony proces socjalizacji. Niski albo bardzo wysoki poziom samoakceptacji, co utrudnia nawiązywanie relacji z innymi oraz zaburza kontakty interpersonalne. Obniżenie się samooceny i zawężenie poczucia kompetencji. Zakłócony proces budowania tożsamości osobistej i społecznej, co utrudnia zaspokajanie potrzeby sensu życia. Źródło: Brzezińska (2004, s. 21) 11

12 Ad. 3. Tabela 5. Porównanie rodzin migracyjnych i monoparentalnych Rodzina migracyjna Rozłąka wynika z działań podejmowanych dla dobra rodziny jako całości Rozłąka ma charakter ograniczony czasowo Kontakt z migrującym rodzicem jest zależny od kwestii technicznych Nie występuje efekt odrzucenia Rodzina monoparentalna (w tym rozbita i sieroca) Rozłąka jest efektem rozpadu rodziny Rozłąka jest permanentna Kontakt z drugim rodzicem jest albo niemożliwy, albo uzależniony od orzeczenia sądu i emocjonalnej relacji pomiędzy rodzicami Występuje efekt odrzucenia lub trauma utraty kogoś bliskiego Źródło: Walczak (2008, s. 10) Przeglądu literatury z ostatnich lat dotyczącej psychopedagogicznych aspektów funkcjonowania rodzin migrujących dokonał Bartłomiej Walczak (2009). Jego ustalenia przedstawia tabela 5. 12

13 Tabela 6. Przegląd istotnych ustaleń autorów zajmujących psychopedagogicznym funkcjonowaniem rodzin migrujących Autor Balcerzak-Paradowska (1994) Izdebska (1995) Domaszuk (2004) Danilewicz (1995 i 2006) Istotne ustalenia Trzymiesięczna rozłąka jako graniczny moment, refigurujący strukturę relacji wewnątrzrodzinnych, i to zarówno z punktu widzenia zaburzeń wychowawczych, jak i relacji pomiędzy małżonkami. Rozłąka migracyjna jest jednym z zagrożeń dezorganizacją strukturalną, wyrażająca się w niemożności realizacji funkcji ekonomicznej i socjopsychologicznej. Przemiany relacji emocjonalnych i nadmierne obciążenie rodzica pozostającego w kraju. Przejściowe problemy w adaptacji do grup rówieśniczych i nadmierna pobudliwość. Przemiany funkcji rodziny są uzależnione od szeregu czynników: struktury migracji, wieku dziecka, długości rozłąki, intensywności i jakości kontaktów przed i w trakcie wyjazdu, relacji i postaw wychowawczych, wreszcie świadomości dziecka co do przyczyn wyjazdu rodzica. Do pozytywów należy poprawa pozycji materialnej rodziny oraz dyfuzja kulturowa. Do negatywnych konsekwencji należą osamotnienie, osłabienie poczucia bezpieczeństwa, przeciążenie jednego z małżonków obowiązkami, brak stabilizacji cyklu życia rodziny. Giza (1996) Żródło: Walczak (2009, s ) W śród migrantów przeważa opinia o braku wpływu migracji na strukturę więzi rodzinnych, 13

14 Tabela 7. Konsekwencje migracji w rodzinie Pozytywne Negatywne Polepszenie sytuacji materialnej rodziny Podwyższenie standardu życia rodziny Finansowe zabezpieczenie startu życiowego dzieci Rozszerzenie szans edukacyjnych W zrost samodzielności partnera/rodzica w środowisku rodzinnym i pozarodzinnym W zrost udziału dzieci w prowadzeniu gospodarstwa domowego Możliwość uświadomienia sobie własnych uczuć do partnera Postrzeganie rodziny jako wspólnoty Odzyskanie poczucia bezpieczeństwa w przypadku wyjazdu partnera, zakłócającego życie rodzinne Kontakt osoby migrującej z elementami kultury kraju czasowego pobytu (tradycja, kultura, język, styl życia) Przekazanie nowych doświadczeń członkom rodziny w kraju Źródło: Kozdrowicz (2008, s.23) Nieobecność rodzica/rodziców w codzienności dzieci Brak optymalnej opieki podczas nieobecności rodziców Zaburzenia rytmu życia rodziny w przypadku migracji wahadłowej Bycie migrantem na huśtawce bez osadzenia zarówno w rodzinie jak i w miejscu swojego pobytu poza krajem Rozluźnienie więzi z nieobecnym rodzicem Deprywacja potrzeb emocjonalnych i seksualnych w związku Przeciążenie obowiązkami jednego z rodziców U trudnione możliwości radzenia sobie w sytuacji wystąpienia problemów z dziećmi Sytuacje stresowe podczas powrotów migranta do domu Dezintegracja więzi małżeńskich i rodzinnych podczas dłuższego wyjazdu Nieformalny/ formalny rozpad rodziny 14

15 Literatura: Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej zarobkowo - prawne, ekonomiczne i psychologiczno-pedagogiczne skutki migracji 1. Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka 2. Brzezińska, A. (2004). Co wiemy o tym, jak rozwija się człowiek w ciągu życia? W: A. Brzezińska, E. Hornowska (red.). Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 3. Duszczyk, M., Wiśniewski, J. (2007). Analiza społeczno-demograficzna migracji zarobkowej polaków do państw EOG po 1 maja 2004 roku. Ekspertyza przygotowana na zamówienie Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Pozyskano w dniu ze strony internetowej 4. Kozdrowicz, E. (2008). Psychopedagogiczne skutki rozłąki migracyjnej. W: E. Kozdrowicz, B. Walczak (red.). Szkoła wobec mobilności zawodowej rodziców i opiekunów. Niezbędnik nauczyciela. Zeszyty metodyczne nr 8, s Warszawa; CMPPP. Pozyskano w dniu ze strony internetowej 5. Namysłowska, I. (1997). Terapia rodzin. Warszawa: Springer PWN 6. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku (2009). Warszawa: GUS. Pozyskano w dniu ze strony internetowej 7. Rydzewski, P. (1992). Rozwód w cyklu życia rodziny. Studia Demograficzne, nr 3. Pozyskano w dniu ze strony internetowej 8. Stańkowski, B. (2006). Współczesna rodzina podhalańska. Wpływ emigracji zarobkowej na wychowanie dzieci i młodzieży wyniki badań empirycznych. Seminare, nr 23, s Pozyskano w dniu ze strony internetowej 9. Walczak, B. (2008). Migracje rodzicielskie. W: E. Kozdrowicz, B. Walczak (red.). Szkoła wobec mobilności zawodowej rodziców i opiekunów. Niezbędnik nauczyciela. Zeszyty metodyczne nr 8, s Warszawa; CMPPP. Pozyskano w dniu ze strony internetowej 15

16 10. Walczak B. (2008a). Społeczne, edukacyjne i wychowawcze konsekwencje migracji rodziców i opiekunów prawnych uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Warszawa: Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej. Pozyskano w dniu ze strony internetowej Walczak B. (2009). Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej. W: M. Duszczyk, M. Lesińska (red.). Współczesne migracje: dylematy Europy i Polski, s Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego. 16