Środowiskowe uwarunkowania gospodarki wodnej

Transkrypt

1 Prof. dr hab. inż. Jan Żelazo Katedra Inżynierii Wodnej Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW Środowiskowe uwarunkowania gospodarki wodnej Ustroń, stycznia 2012r

2 Wprowadzenie Problemy ochrony środowiska w inwestycjach wodnych - uregulowania prawne w procesie inwestycyjnym - ochrona środowiska a rozwiązania techniczne - relacje hydrotechnicy - przyrodnicy Podsumowanie

3 Rozwój inwestycji wodnych w ostatnich kilkudziesięciu latach Czynniki sprawcze -Odbudowa zniszczeń wojennych -Potrzeby żywnościowe -Ochrona przed powodzią -Ograniczenia finansowe -Poprawa warunków produkcji rolnej -Presja ochrony środowiska - Nowe standardy GW - Procedury OOS - Ograniczenie nakładów - Mniejsza presja rolnictwa Dominacja inwestycji Ograniczanie inwestycji Zagospodarowanie zrównoważone; Doskonalenie systemów 2011

4 Rzeki spełniają nie tylko funkcje gospodarcze, ale również i ekologiczne. Znaczenie gospodarcze Znaczenie ekologiczne żegluga unikalna przyroda rolnicze wykorzystanie dolin korytarze ekologiczne doprowadzenie i kształtowanie krajobrazu odprowadzenie wody rekreacja i turystyka ujęcia i zrzuty wody retencjonowania wody zagrożenie powodziowe Zrównoważone wykorzystanie zasobów wodnych, powinno uwzględniać podstawowy imperatyw rozwoju zrównoważonego ochronę środowiska przyrodniczego Wizja ta powinna jednak także stwarzać możliwość realizacji innych (niż przyrodnicze) funkcji, w tym gospodarczych, odpowiedniego zabezpieczenia przed zjawiskami ekstremalnymi powodzią i suszą

5 Regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska w procesie inwestycyjnym - Przepisy polskie w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego są zbieżne z intencją dokumentów międzynarodowych, - Zapisy prawne z zakresu ochrony środowiska mają różny charakter; część reguluje (określa) sposób postępowania w realizacji procesu inwestycyjnego; liczne są regulacje mające charakter zaleceń czy wskazań które powinny być realizowane aby osiągnąć określone cele przyrodnicze, 5

6 - Wymagania prawne regulujące proces inwestycyjny (przykładowe): Ochrona prawna przyrody (N-2000), procedury administracyjne, wymagania techniczne, dopuszczalne zanieczyszczenia wód, uzgodnienia, decyzje, itp. - Procedura OOS (Ocen Oddziaływania na Środowisko) Początkowo: wspomaganie procesu decyzyjnego, Obecnie: system prawny zapewniający uwzględnienie problemów ochrony środowiska w planowanych inwestycjach, ogranicza partykularyzm inwestycyjny; weryfikuje rozwiązania, wymusza wdrażanie rozwiązań przyjaznych środowisku, prowadzi do racjonalnej gospodarki zasobami środowiska, jest instrumentem wymuszającym racjonalne planowanie strategiczne, jest instrumentem RZ i zapewnia udział społeczeństwa w kreowaniu rozwoju

7 System OOS jest jednym z kluczowych elementów przygotowania i realizacji inwestycji gospodarki wodnej (większość inwestycji GW podlega procedurze postępowania w/s OOS); Wpływa na działalność: Inwestora: ograniczenia w planowanych inwestycjach konieczność poniesienia kosztów na ochronę środowiska trudniejszy przebieg procesu przygotowania inwestycji niekiedy konieczność rezygnacji z planowane inwestycji Projektanta: konieczność zastosowania nowoczesnych rozwiązań konieczność uwzględnienia wymagań ochrony środowiska rozpatrzenie rozwiązań wariantowych i alternatywnych zwiększony nakład pracy 7

8 Postępowanie w sprawie OOS reguluje: Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeostwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. nr 199 poz. 1227) Jest to kluczowy etap w uzyskaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji inwestycji a także w pozwoleniu na budowę i pozwoleniu wodno-prawnym. Raport o oddziaływaniu na środowisko planowanego przedsięwzięcia podstawa postępowania w/s OOS (zakres i jakośd raportu)

9 Ochrona środowiska w rozwiązaniach technicznych W wielu dokumentach są o stosowaniu rozwiązań przyjaznych środowisku (ustawa Prawo wodne; ustawa o OP; ustawa o OOS) Często mają one charakter wskazówek, zaleceń, np.: Prawo Wodne - Art. 24: utrzymywanie śródlądowych wód powierzchniowych, nie może naruszać istniejącego dobrego stanu ekologicznego tych wód oraz warunków wynikających z ochrony wód. Prawo Wodne (Art. 31.2): korzystanie z wód : nie może powodować pogorszenia stanu ekologicznego wód i ekosystemów od nich zależnych, a także marnotrawstwa wody, marnotrawstwa energii wody, ani wyrządzać szkód Prawo wodne (Art. 63.1): Przy projektowaniu, wykonywaniu oraz utrzymywaniu urządzeń wodnych należy kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności zachowaniem dobrego stanu ekologicznego wód i charakterystycznych dla nich biocenoz, potrzebą zachowania istniejącej rzeźby terenu oraz biologicznych stosunków w środowisku wodnym i na obszarach zalewowych.

10 Raport ICOLD (Międzynarodowy Komitet Wielkich Zapór): - potrzeba kształtowanie zasobów wodnych zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego, - potrzeba poszukiwania rozwiązań kompromisowych, - problematyka ekologiczna i społeczna musi być rozpatrywana i uwzględniana począwszy od studiów przedprojektowych, przez wszystkie etapy projektowania, realizacji i eksploatacji budowli hydrotechnicznej - informacja o planowanym zbiorniku (stopniu na rzece) powinna być rzetelna i pełna i przekazywana szerokim kręgom zainteresowanych realizacją inwestycji a także jej przeciwnikom.

11 Można stwierdzić, że: - niezbędne są wnikliwe rozpoznania i przedprojektowe studia ekologiczne, które powinny być wzięte pod uwagę przy tworzeniu koncepcji, - uwzględnienie wymagań OŚ w rozwiązaniach technicznych traktować należy jako standard; projekt który tego nie uwzględnia nie jest dobry ; przygotowanie procesu inwestycyjnego jest bardziej uciążliwe, - konieczne jest wykonanie analiz wariantowych (łącznie z wariantem 0 i analizą osiągnięcia celu w wyniku działań alternatywnych) oraz racjonalne uzasadnienie wyboru wariantu do realizacji, - środki ograniczające niekorzystne oddziaływania na środowisko mogą znacząco podnieść koszty inwestycji, - realizacja takich rozwiązań wymaga odpowiednich kwalifikacji specjalistów GW (program studiów), przełamanie pewnych przyzwyczajeń (uprzedzeń), 11

12 Przykład - Koncepcja zagospodarowania Wisły Środkowej 1998r - Nie ma obecnie poważnych szans na wykorzystanie Wisły jako drogi wodnej, dla których to celów niezbędna jest odpowiednio ukształtowana trasa regulacyjna, - Odstąpienie od pełnej regulacji koryta rzeki - rezygnacja z ukształtowania i stabilizacji nowej trasy i regularnego przekroju poprzecznego rzeki, - Dla ograniczenia zjawisk erozji oraz zapewnienia bezpieczeństwa budowli i urządzeń, nie jest niezbędna systematyczna regulacja całego odcinka; można to osiągnąć poprzez roboty wykonane lokalnie, - Z uwagi na wysokie walory ekologiczne oraz potrzebę ich ochrony, zakres robót regulacyjnych powinien więc być ograniczany do niezbędnego minimum,

13 Przykład - ochrona przed powodzią nie ochrona przed powodzią a zarządzanie ryzykiem powodziowym różnorodne środki inżynierskie działania nietechniczne (dostosowanie się do zagrożenia), identyfikacja terenów zagrożonych - planowanie przestrzenne

14 Przykład - renaturyzacja rzek Przedsięwzięcia i przeobrażenia z dziedziny gospodarki wodnej i ochrony środowiska, stanowiące łącznie proces prowadzący do przywrócenia rzece, uprzednio zdegradowanej przyrodniczo. Działania - których celem jest zlikwidowanie lub ograniczenie przeobrażeń rzeki niekorzystnych z punktu widzenia ochrony środowiska.

15 Relacje hydrotechnicy - przyrodnicy Relacje między hydrotechnikami prowadzącymi działania inwestycyjne i eksploatacyjne a przyrodnikami zaliczyć można do najpoważniejszych zagadnień problemowych i konfliktowych z którymi spotykamy się w zagospodarowaniu i wykorzystaniu wód Źródło konfliktów (stosunkowo dobrze zidentyfikowane i opisane) stanowią: antagonistyczne oczekiwania i wymagania gospodarki i przyrody w stosunku do stanu zasobów wodnych - gospodarka wymaga dostosowania warunków wodnych do potrzeb użytkowników, uniezależnienia się od losowości stanu stosunków wodnych - przyroda oczekuje naturalności stosunków wodnych, zmienności przestrzenno-czasowej, swobodnego kształtowania rzek,

16

17 W programowaniu inwestycji wodnych można obecnie wskazać opcje: 1. Realizacja inwestycji jest bezdyskusyjna. Przemawiają za tym niepodważalne względy bezpieczeństwa lub gospodarcze a problemy ochrony środowiska można traktować jako drugorzędne, 2. Zaniechanie realizacji inwestycji z uwagi na wyjątkowo wysokie walory przyrodnicze, 3. Realizacja inwestycji wodnych w celu ochrony zasobów wodnych poprawy stanu przyrody (rewitalizacja, renaturyzacja, odbudowa retencji) 4. Realizacja zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego, co wymaga - kompromisu: - ograniczenie oczekiwań gospodarczych, - uwzględnienie potrzeb ekosystemu i ochrony środowiska przyrodniczego (zazwyczaj ograniczone) To często wywołuje kontrowersje pomiędzy hydrotechnikami a przyrodnikami 17

18 Z pełnym przekonaniem można stwierdzid, że współpraca hydrotechników i przyrodników w realizacji zadao gospodarki wodnej wymaga znaczącej poprawy Zasadne (i ważne) są więc pytania: -dlaczego w Polsce te konflikty ciągle są żywe?, -dlaczego, za przykładem wielu krajów, nie przechodzą w racjonalną współpracę wodziarzy i przyrodników, której efektem są racjonalne rozwiązania, - co zrobid by przybliżyd się do ich rozwiązania (a przynajmniej złagodzenia)?

19 Dialog i negocjacje - drogą do kompromisu Jako ważniejsze zasady prowadzenia negocjacji można wskazać: określić źródła i zakres konfliktu oraz wykazać wolę jego rozwiązania; nie można myśleć w kategoriach wygrać przegrać, drugiej strony konfliktu nie można traktować jak wroga; trzeba starać się zrozumieć jej stanowisko i argumenty, akceptować prawa innych do odmiennego zdania; powstrzymywać się od wnioskowania o intencjach innych na podstawie własnych obaw, oddzielić ludzi od problemów oddzielnie rozwiązywać problemy związana z ludźmi a oddzielnie problemy merytoryczne, koncentrować się na problemach a nie na stanowiskach; nie należy się upierać należy nalegać tylko na stosowanie obiektywnych kryteriów, wykazać kreatywność zmierzającą do znalezienia rozwiązania korzystnego dla obu stron, Dialog powinien odbywać się na etapie planowania działań a nie w trakcie realizacji

20 Zbiorniki wodne kontrowersje związane z oddziaływanie na środowisko przegrodzenie rzeki, trudności migracji zaburzeniem w ciągłości ruchu rumowiska, zmiana naturalnego reżimu i prędkości przepływu wody, zajęcie terenu pod zalew (zalanie biotopów), zmianami warunków wilgotnościowych na terenach przyległych gospodarcze wykorzystanie (energetyka, rekreacja, ujęcia) podniesienie i stabilizacja poziomu wody, powstanie mokrych biotopów, nowe możliwości rozwoju roślin i zwierząt (akwen i tereny przyległe), możliwość wpływu na obieg wody, akwen ze stałym lustrem wody mikroklimat, krajobraz, retencjonowanie wody (zmniejszenie ryzyka powodzi),

21 Utrzymanie wymaganej przepustowości Koryto dwudzielne porośnięte międzywala roślinnością wysoką

22 Zabudowy Wisły w rejonie km Koncepcja narzucona przez przyrodników nie uwzględnia wiedzy z zakresu dynamiki rzek - w efekcie doprowadzi do pogorszenia stanu środowiska przyrodniczego koncentracja przepływu opaska brzegowa zagrożenie erozją Ograniczenie aktywności morfodynamicznej stabilizacja form korytowych pogorszenie warunków funkcjonowania rezewatu

23 Podsumowanie Ochrona środowiska przyrodniczego jest trwałym elementem współczesnego zagospodarowania i wykorzystania wód; jest to usankcjonowane regulacjami prawnymi krajowymi i międzynarodowymi (PW, UoOP, RDW, OOS); powinno to mieć odzwierciedlenie w rozwiązaniach technicznych projektów, Konieczność uwzględnienia wymagań ochrony środowiska może stanowić ograniczenie lub utrudnienie w działaniach inwestycyjnych, jednakże nie wyklucza możliwości realizacji inwestycji niezbędnych dla gospodarki wodnej, Znaczna część regulacji prawnych z zakresu OŚ ma charakter zaleceń lub wskazówek. Ich stosowanie nie jest powszechne w praktyce, co może być odczytywane jako nie spełnianie wymagań ochrony środowiska, 23

24 Podsumowanie System OOS stał się jednym z najważniejszych instrumentów ochrony środowiska w gospodarce wodnej. Często, niedociągnięcia w przygotowaniu postępowania w/s OOS, powodują poważne utrudnienie w realizacji procesu inwestycyjnego. Kwalifikacje zawodowe kadry technicznej powinny być adekwatne do współczesnych wymagań. Obok wiedzy technicznej niezbędne są kwalifikacje z zakresu funkcjonowania ekosystemów wodnych, oddziaływania inwestycji wodnych na środowisko przyrodnicze a także z zakresu komunikacji społecznej i prowadzenia negocjacji. Niezbędna jest także szersza merytoryczna współpraca przyrodników i hydrotechników na etapie planowania i projektowania przedsięwzięć inwestycyjnych. Rola przyrodników nie może ograniczać się do recenzowania podejmowanych działań. Powinni mieć udział w kreowaniu tych działań.