MATERIAŁY DO WYKŁADU III: STEREOTYPY A RZECZYWISTE RÓŻNICE MIĘDZY KOBIETAMI I MĘŻCZYZNAMI

Transkrypt

1 Dorota Pankowska MATERIAŁY DO WYKŁADU III: STEREOTYPY A RZECZYWISTE RÓŻNICE MIĘDZY KOBIETAMI I MĘŻCZYZNAMI Plan wykładu: 1.Pojęcie i rodzaje stereotypów płciowych 2.Dominujące stereotypy kobiecości/męskości 3.Zakresy różnic i podobieństw między kobietami i mężczyznami w świetle badań 4.Teorie wyjaśniające genezę różnic płciowych 5.Źródła stereotypów płci: natura czy kultura? STEREOTYPY PŁCI/RODZAJU - utrwalone w społeczeństwie "przekonania na temat cech charakteryzujących kobiety bądź mężczyzn oraz zajęć, które są dla nich odpowiednie" /Brannon, 2002, s.240/. Stereotypy przypisują konkretnym jednostkom określone cechy ze względu na fakt ich przynależności do płci męskiej lub żeńskiej, nie uwzględniając indywidualnych cech danej osoby. Mają zazwyczaj charakter normatywny, wyrażając oczekiwania wobec tego, jak mają się zachowywać i jacy mają być kobiety i mężczyźni. Stereotypy płciowe funkcjonujące w naszej kulturze mają zwykle opozycyjny charakter, sytuując cechy męskie i kobiece na krańcach continuum (np.: kobiety są emocjonalne, mężczyźni racjonalni; kobiety są bojaźliwe, mężczyźni odważni, itp.), choć mogą również odnosić się tylko do jednej płci, wyrażając przekonanie o identyczności wszystkich jej przedstawicieli (np. "każda kobieta chce być matką", "technika to męska sprawa"). Rodzaje stereotypów płci STEREOTYPY ROLI (POWINNOŚCI, ZACHOWANIA, ZAWODY) STEREOTYPY CECH (WYGLĄDU, OSOBOWOŚCIOWYCH) POLARYZACJA ESENCJALIZM RODZAJOWA BIOLOGICZNY ANDROCENTRYZM

2 STEREOTYPOWE CECHY KOBIET Emocjonalna Empatyczna Opiekuńcza Wrażliwa Czuła Otwarcie wyrażająca emocje Uprzejma Taktowna Dbająca o wygląd Bojaźliwa Słaba Nieodporna na stres Niesamodzielna Niezdecydowana Zależna od innych MĘŻCZYZN Racjonalny Logiczny Odpowiedzialny Zdecydowany Opanowany Powściągliwy w wyrażaniu uczuć Zamknięty w sobie Pewny siebie Samodzielny Niezależny Odważny Wytrzymały Silny Agresywny Ulegający nałogom Charakter stereotypów płci PRESKRYPTYWNY (normatywny) DESKRYPTYWNY (opisowy) STEREOTYP JAKO WZORZEC (IDEAŁ KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI) STEREOTYP JAKO WYRAZ PRZEKONANIA O TYPOWYCH CECHACH KOBIET/MĘŻCZYZN MARS I WENUS CZY WSPÓLNA ZIEMIA 1? SPÓR O RÓŻNICE (I PODOBIEŃSTWA) MIĘDZY MĘŻCZYZNAMI I KOBIETAMI I. RÓŻNICE BIOLOGICZNE (dymorfizm płciowy) Różnice genotypowe (chromosomalne) Różnice gonadalne Różnice fenotypowe: morfologiczne (anatomia, wygląd) fizjologiczne (hormonalne, związane 1 Nawiązanie do książki Johna Graya Mężczyźni są z Marsa, kobiety z Wenus. Zysk i S-ka, Poznań 1995.

3 z seksualnością i udziałem w prokreacji, czynnościowe) Różnice w budowie i funkcjonowaniu mózgu? (dla chętnych polecany film żartobliwy, ale do refleksji: Czym się różni mózg mężczyzny od mózgu kobiety? II. NAJCZĘŚCIEJ BADANE RÓŻNICE PSYCHOLOGICZNE Zdolności poznawcze: inteligencja ogólna, uzdolnienia matematyczne, orientacja wzrokowoprzestrzenna, zdolności werbalne, wrażliwość zmysłowa (słuchowa, dotykowa, rozróżniania barw) Agresywność (rodzaje i sposoby manifestowania agresji, nasilenie) Potrzeba osiągnięć/lęk przed sukcesem Konformizm/uległość Emocje odczuwanie, wrażliwość, ekspresja, rozpoznawanie emocji Sposób komunikowania się Zainteresowania Wiele przykładów konkretnych badań i ich wyników można znaleźć w: Blum D.: Mózg i płeć. Prószyński i S-ka, Warszawa Brannon L.: Psychologia rodzaju. GWP, Gdańsk Chomczyńska-Miliszkiewicz: Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym. Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. UMCS, Lublin Pankowska D.: Wychowanie a role płciowe. GWP, Gdańsk Walsh M.R. (red.): Kobiety, mężczyźni i płeć. Debata w toku. IFiS PAN, Warszawa Wojciszke B. (red.): Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. GWP, Gdańsk NAJWAŻNIEJSZE TEORIE WYJAŚNIAJĄCE RÓŻNICE PSYCHOLOGICZNE MIĘDZY PŁCIAMI Biologiczne: dziedziczenia uwarunkowania anatomiczno-fizjologiczno-hormonalne ewolucjonistyczne Środowiskowe: Teorie społeczno-poznawcze (teoria społecznego uczenia się, teoria schematów poznawczych)

4 Teorie społeczno-konstruktywistyczne Teorie mieszane KONSEKWENCJE PRZYJĘCIA OKREŚLONEJ TEORII WYJAŚNIAJĄCEJ RÓŻNICE MIĘDZY KOBIETAMI I MĘŻCZYZNAMI: dążenie do utrzymania tradycyjnego systemu ról i opór wobec zmian (biologiczne) lub dążenie do zmian systemu ról poprzez wychowanie (teorie społeczno-poznawcze) lub zmianę społeczeństwa (teorie społeczno-konstruktywistyczne). ŹRÓDŁA STEREOTYPÓW RODZAJOWYCH (ROLI I CECH): NATURA CZY KULTURA? ZAŁĄCZNIK - TRZY SPOŁECZEŃSTWA Fragment książki: Dorota Pankowska, Wychowanie a role płciowe. Program edukacyjny, GWP, Gdańsk 2005, s Margaret Mead, wybitna antropolog, w latach 30. XX w. zbadała trzy społeczności pierwotne z Nowej Gwinei. 2 Oto ich krótkie charakterystyki: Lud Arapeshów to społeczność, w której mężczyźni i kobiety działali wspólnie na rzecz interesów następnego pokolenia, sprawując funkcje opiekuńcze. Zasadą życia społecznego była daleko idąca kooperacja, podporządkowanie celów indywidualnych społeczności oraz przyjmowanie odpowiedzialności za czyjeś dobro i troskliwość o potrzeby innych. Istniał podział zadań według płci, jednak rodzaje aktywności nie były przymusowe. Kobiety gotowały, zaopatrywały w drwa i wodę, pieliły i dźwigały ciężary; mężczyźni przygotowywali uczty, budowali domy, karczowali las, polowali, rzeźbili, uprawiali jamy oraz podejmowali podróże handlowe. Wyrób ozdób i opieka nad dziećmi należały zarówno do kobiet, jak i do mężczyzn. Ojcowie tak jak matki zajmowali się dziećmi z czułością, cierpliwością i łagodnością. Arapeshowie uważali zarówno mężczyzn, jak i kobiety za osoby z natury łagodne, otwarte, życzliwe, chętne do pomocy i współpracy oraz czerpiące satysfakcję z opiekowania się innymi. Główne rysy ich charakteru, niezróżnicowane według płci, to cechy uznawane w cywilizacji zachodniej za kobiece: nieagresywność, łagodność, troskliwość oraz niechęć do rywalizacji i przewodzenia. Wobec wojen i agresji Arapeshowie prezentowali postawy nacechowane lękiem, w plemieniu tym bowiem zakładało się, że wszyscy są łagodnie i przyjaźnie nastawieni. Rzadkie akty przemocy czy agresji spotykały się z dezaprobatą. Jednostki o cechach agresywnych, dominujących, gwałtownych były uznawane - bez względu na płeć - za nieprzystosowane. 2 M.Mead, Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych, W: M.Mead, Trzy studia, t.3, Warszawa PIW, s

5 Mundugumorowie to lud, który przejawiał przeciwstawne niż Arapeshowie cechy osobowości społecznej, choć również nie występowała tam psychologiczna odmienność mężczyzn i kobiet. Reprezentanci obu płci byli osobnikami agresywnymi, podejrzliwymi, zaborczymi i władczymi. Wynikało to ze szczególnej organizacji życia społecznego, która sprzyjała powstawaniu licznych konfliktów i uczucia wrogości między ojcami i synami, matkami i córkami, mężami i żonami oraz dalszymi krewnymi. Rzadkie uroczystości integrowały na bardzo krótko całą społeczność i były jedynie epizodem w codziennym życiu przepełnionym oszukiwaniem się, intrygami, podstępami, kłótniami, zniewagami, aktami agresji fizycznej, otwartą krytyką i jawnym zadowoleniem z cudzej porażki. Zarówno od mężczyzn, jak i od kobiet - choć wykonywali inne prace - oczekiwało się porywczości, ducha rywalizacji, agresywności seksualnej, zazdrości, upodobania do działania i do walki oraz gotowości do natychmiastowej zemsty. Dzieci jako potencjalni rywale rodziców (synowie - ojców, a córki - matek) były przyjmowane niechętnie. Od narodzin przyzwyczajano je do życia bez miłości: przebywały w twardych koszach, w których nawet noszone na plecach matki, nie czuły jej ciepła; były karmione piersią w pozycji uniemożliwiającej zbyt bliski kontakt z matką, w atmosferze pośpiechu i niecierpliwości. Małe dzieci pozostawiano zwykle samym sobie, a ich życie wypełnione było licznymi zakazami i karami fizycznymi. Nierzadko rozgniewani rodzice wyrzucali dzieci z koszy służących do spania, aby spędziły noc na zimnie wśród moskitów. Dzieci - zarówno dziewczynki, jak chłopcy - od najmłodszych lat uczyły się niezależności i agresji oraz sprzeciwu wobec przymusu, reagując w takich sytuacjach atakami gwałtownego gniewu. I choć dziewczynki i kobiety przejawiały mniej agresji fizycznej, a więcej werbalnej, wynikało to z ich względnej słabości fizycznej, a nie z odmienności charakterologicznej. Jednak i kobiety często wdawały się w bójki ze swoimi mężami lub rywalkami. W społeczności Mundugumorów rysunki psychologiczne obu płci zbliżone były do stereotypu męskości, funkcjonującego w krajach cywilizacji zachodniej. Odmienny system ról płciowych panował w trzeciej badanej przez M.Mead społeczności - Tchambuli. Tu, w odróżnieniu od dwóch poprzednich plemion, płeć była wyznacznikiem nie tylko pewnych czynności, ale i typów osobowościowych. Jednak zróżnicowanie między kobietami i mężczyznami było w pewnym sensie odwróceniem stereotypów cywilizacji zachodniej. Kobiety i mężczyźni żyli w odrębnych światach, wyznaczonych innymi zadaniami społecznymi i oddzielnymi domami kobiet i mężczyzn. Kobiety były żywicielkami całej społeczności, ponieważ zajmowały się połowami ryb i wyplataniem koszy, zamienianych na sago, taro i orzeszki areki - główne obok ryb pożywienie Tchambuli - oraz na czółna i inne potrzebne towary. I choć mężczyźni podejmowali wyprawy handlowe, to kobiety decydowały, co mają nabyć w ramach wymiany. Głównym i niemal jedynym zajęciem mężczyzn była działalność artystyczna. Mężczyźni spędzali dzień zebrani w przeznaczonym dla nich domu ceremonialnym, obmyślając nowe uroczystości, tańce, wykonując ozdoby i stroje obrzędowe. Większość z nich przygotowywali zresztą z myślą o zaimponowaniu kobietom. Kobiety natomiast zajęte były pracą zespołową w dużych, kilkurodzinnych domach, gdzie wspólnie opiekowały się dziećmi, gotowały, wyplatały kosze lub razem udawały się na połowy. Obie

6 płci spotykały się głównie przy okazji częstych uroczystości i ceremonii, urządzanych przez mężczyzn. Mężczyźni i kobiety prezentowali różne typy osobowościowe, wyrażające się w zachowaniu. Mężczyźni byli jednostkami nadwrażliwymi na wszelkie przejawy uchybień, przepełnieni zazdrością, stale wdający się między sobą w sprzeczki, podatni na zranienie uczuć, obrażalscy, gadatliwi i emocjonalnie reagujący. Kobiety współpracowały ze sobą w atmosferze koleżeństwa i wzajemnej życzliwości, rozmawiając i żartując. Szczególnie silnie zaznaczało się poczucie przyjaźni i solidarności w stosunkach, zazwyczaj rodzących konflikty w innych społeczeństwach: między żonami jednego męża i teściową a synowymi. Kobiety były energiczne, silne, pracowite, praktyczne, opiekuńcze, lojalne wobec siebie, obiektywne, racjonalne i odpowiedzialne. Oficjalnie system społeczny Tchambuli przyznawał przywództwo mężczyznom, co przejawiało się m.in. w zwyczaju płacenia za żonę, ale w rzeczywistości to kobiety były grupą dominującą. One wytwarzały środki do życia i od nich mężczyźni otrzymywali wszelką własność. Kobiety stanowiły dla nich oparcie uczuciowe i one też odgrywały dominującą i zazwyczaj inicjującą rolę w życiu seksualnym. Na co dzień postawę kobiet wobec mężczyzn cechowała dobrotliwa tolerancja i pobłażliwość.