Filozofia języka i podstawy lingwistyki

Transkrypt

1 Filozofia języka i podstawy lingwistyki blok II: wykład 2 Wprowadzenie do lingwistyki kognitywnej: ucieleśnienie-kategoryzacja-ramowanie dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2013/2014

2 UCIELEŚNIENIE

3 Realizm ucieleśniony Subiektywizm (antyrealizm) Obiektywizm (realizm)

4 za: Zoltán Kövecses, Język, umysł, kultura. Praktyczne wprowadzenie, Universitas, Kraków 2011 Paradymat ucieleśnienia Natura umysłu: umysł nie jest modularny, powstaje w wyniku interakcji pomiędzy ciałem jednostki a środowiskiem; nasze ciało kształtuje poznanie kategorie pojęciowe zależne są od własności naszych ciał Natura rzeczywistości: świat nie ma danej z góry struktury pojęciowej, która istniałaby bez poznającego ją podmiotu; choć świat rzeczywiście istnieje, jego obraz konstruowany jest przez umysł, ale nie jesteśmy więźniami naszej subiektywności Relacja umysł-rzeczywistość: umysł nie odbija świata adekwatnie, ale optymalnie (umysł filtruje doświadczenie); umysł nie działa jedynie dosłownie pojęcia abstrakcyjne mają charakter metaforyczny

5 Paradygmat ucieleśnienia Natura języka: język nie jest warunkowany wrodzonym modułem umysłu; działanie języka zależy od innych zdolności poznawczych; wiele zjawisk uznawanych zwykle za językowe (np. metafora) w istocie jest odzwierciedleniem procesów kognitywnych; głównym aspektem języka nie jest forma (syntaktyka), ale znaczenie i konceptualizacja Natura znaczenia: znaczenie związane jest ściśle z naszym ciałem i jego motoryką; pojęcia abstrakcyjne mają znaczenie dzięki metaforom Natura prawdy: prawda to nie korespondencja między sądem a rzeczywistością; prawda zależy struktury poznawczej, wyznaczanej przez system metafor i modeli umysłowych Relacja umysł-język: język wiąże się ściśle z procesami umysłowy; język kształtuje sposób myślenia o świecie (hipoteza Sapira-Whorfa)

6 KATEGORYZACJA

7 Językoznawstwo i kategorie Kategorie pojęciowe, które tworzymy, są podstawą języka i myślenia. Nasza zdolność do konstruowania znaczeń dużym stopniu polega na systemie kategorii poznawczych, które sobie przyswajamy (s. 38). Kategorie ~ kategorie pojęciowe ~ pojęcia Pytania: Jak kategoryzujemy (zdobywamy wiedzę)? Jak działają procesy kategoryzacji i jakie są najlepiej znane kategorie? Czy języki, różniące się kategoriami, determinują procesy poznawcze i sposób widzenia świata przez ich użytkowników, czy też świat posiada strukturę kategorialną, która jest odbijana w językach?

8 Kategoryzacja (wg Lawrence a) Barsalou Własności: Nieświadoma (Cognitive Unconsciousness) Szybka Automatyczna Etapy: 1. Stworzenie strukturalnego opisu obiektu 2. Poszukiwanie w obrębie kategorii przedstawicieli zbliżonych do opisu strukturalnego 3. Wybór najbardziej zbliżonej reprezentacji 4. Sformułowanie wniosków dotyczących obiektu 5. Przechowywanie informacji o przeprowadzonej kategoryzacji

9 Modele kategoryzacji (I) Realistyczne (esencjalne): ze względu na Warunki Konieczne i Wystarczające (WKW) od Arystotelesa do Noama Chomsky ego (II) Prototypowe Eleanor Rosch Amos Tversky (*Ludwig Wittgenstein*) (*George Lakoff*) (III) Wzorcowe ( prototypy ad hoc ) Lawrance Barsalou

10 Modele definicyjne WKW Inspiracje i założenia filozoficzne Arystoteles: byt = istota rzeczy + przypadłości Kategorie (pojęcia) odnoszą się do istot rzeczy poprzez definicję, kategoria odnosi się do cech konstytutywnych rzeczy Kategorie to struktury świata, które rzutowane są na umysł i język (nie tworzymy, ale odkrywamy kategorie) Cechy kategorii i należących do nich egzemplarzy Kategorie posiadają ostre granice Przynależność do kategorii na zasadzie tertio non datur Wszystkie egzemplarze podpadające pod kategorię mają ten sam status (w ramach kategorii nie ma bytów wyróżnionych)

11 Modele definicyjne WKW Przykłady: MĘŻCZYZNA = człowiek, dorosły, samiec KOBIETA = człowiek, dorosły, samica (nie-samiec) CZŁOWIEK = nieopierzone, dwunożne stworzenie ; zwierzę rozumne ; zwierzę komunikujące się, itd. problem! Problemy modelu WKW: Skąd mamy wiedzieć jaka jest istota danej rzeczy? Jak rozstrzygać, który zestaw WKW jest najlepszy? Czy dany obiekt faktycznie nie może należeć do dwóch (i więcej) kategorii? Czy rzeczywiście wszystkie byty w kategorii mają ten sam status?

12 Idea podobieństw rodzinnych Uważa się, że prekursorem tego podejścia był L. Wittgenstein (analiza kategorii gra, Dociekania filozoficzne, 66-67) Członek pewnej rodziny A posiada cechy x i y, B cechy y i z, natomiast C cechy y i z Nie ma czegoś takiego jak jedna cecha konstytutywna ck (lub zbiór CK), która determinował(a)by przynależność do rodziny

13 Idea prototypów Podstawowe założenia: Przynależność od kategorii nie jest ostra nie WKW, ale podobieństwa rodzinne (przykład Wittgensteina) Egzemplarze należące do kategorii nie są takie same niektóre egzemplarze są bardziej prototypowe (centralne) od innych (peryferyjnych) Granice kategorii nie są stałe mogę być zmienne, np. w czasie (200 lat temu gry komputerowe nie należały do kat. GRA)

14 E. Rosch, Zasady kategoryzacji, [w:] Psychologia poznawcza w ostatnich trzech dekadach XX wieku, red. Z. Chlewiński, GWP 2007 Koncepcja prototypu Eleanor Rosch dwie zasady kategoryzacji: (1) oszczędność kognitywna: zadaniem systemów kategoryzacji jest dostarczanie maksymalnej ilości informacji przy możliwie najmniejszym wysiłku poznawczym. (2) struktura świata: spostrzegany świat dociera do nas raczej jako ustrukturyzowana informacja niż zbiór arbitralnych czy nieprzewidywalnych atrybutów. Wystąpienie korelacji pewnych cech wydaje się nam bardziej prawdopodobne niż innych determinowane jest to przez kompetencje i wiedze, zaś utwierdzane przez doświadczenie, np. Wystąpienie pary: upierzenie + skrzydła, wydaje się bardziej prawdopodobne niż pary: futro + skrzydła.

15 Koncepcja prototypu Eleanor Rosch Dwa możliwe wymiary systemów kategorii: Wymiar wertykalny: dot. poziomu zawierania danej kategorii: owczarek, pies, ssak, zwierzę, istota żywa Nie wszystkie możliwe poziomy kategoryzacji są w równym stopniu dobre i użyteczne; a raczej, najbardziej powszechny poziom kategoryzacji, będzie najwięcej zawierającym (najbardziej abstrakcyjnym) poziomem, na jakim kategorie mogą odzwierciedlać strukturę cech spostrzeganych w świecie. Wymiar horyzontalny: dot. podziału kategorii na tym samym poziomie zawierania: pies, kot, samochód, krzesło aby zwiększyć dystynktywność i elastyczność kategorii, mamy [psychiczną] tendencję do definiowania kategorii jako prototypów lub prototypowych przykładów, które obejmują cechy najbardziej reprezentatywne dla elementów danej kategorii i najmniej reprezentatywne dla elementów z poza niej.

16 Wertykalny wymiar kategorii Kategoria = klasa obiektów, które uznaje się za podobne (zazwyczaj kategorie opisujemy nazwami). Taksonomia = system, w którym kategorie związane są z innymi przez zawieranie klas. W obrębie danej taksonomii, każda kategoria zawiera się w bardziej abstrakcyjnej (np. owczarek w pies, a pies w zwierzę). Trafność przynależności do podstawowego poziomu abstrakcji określa się probabilistycznie. Założenia badań nad kategoryzacją: (1) cechy obiektów w świecie odbierane są przez nas jako nieciągłe (2) podstawą podziałów kategoryzacyjnych są nieciągłości

17 Wertykalny wymiar kategorii Poziom podstawowy: na tym poziomie znajdują się obiekty o większości cech wspólnych dla egzemplarzy kategorii (maksymalna rozłączność między klasami): krzesło, samochód Poziom nadrzędny: jest bardziej abstrakcyjny niż poziom podstawowy, egzemplarze, które się na nim znajdują mają tylko niektóre cechy wspólne: meble, pojazdy Poziom podrzędny: egzemplarze, które się na nim znajdują są zbitkami cech należących do danej kategorii: krzesło kuchenne, taboret, karoca, Mercedes

18 Badania nad cechami wspólnymi W jaki sposób (ze względu na co) kategoryzujemy? ruchy motoryczne: z cechami wykorzystywanego przedmiotu (np. krzesła) łączymy zwykle sekwencję odpowiednich ruchów siadanie tworzy specyficzny program motoryczny. podobieństwo kształtów: wykonano eksperymenty, polegające na rysowaniu kształtów, podobieństwo pomiędzy kształtami obiektów z kategorii podstawowej jest znacznie większe niż w przypadku obiektów z kategorii nadrzędnej. rozpoznawalność uśrednionych kształtów

19 Implikacje badań nad kategoryzacją wyobrażenia i percepcja: obiekty podstawowe są najwięcej zawierającymi kategoriami, dla których możliwe jest stworzenie reprezentacji mentalnej odpowiadającej egzemplarzom danej klasy (są najbardziej abstrakcyjne). rozwój: poziom podstawowy kategorii rozpoznawany jest przez dzieci najwcześniej (grupują one obrazki przedstawiające obiekty z poziomu podstawowego). język: widząc jakiś przedmiot, np. Mercedesa, ludzie przyporządkowują mu przede wszystkim nazwę z kategorii podstawowej (samochód). Najprawdopodobniej nazwy podstawowe są ewolucyjnie najstarsze.

20 Horyzontalny wymiar kategorii: prototypy Kategorie nie mają ściśle zarysowanych granic, tylko nasza oszczędność kognitywna powoduje, że postrzegamy kategorie jako dyskretne! Prototyp: obiekt będący najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem kategorii (A. Tversky: prototyp to egzemplarz, którego suma podobieństwa do wszystkich pozostałych członków kategorii jest najwyższa ). Przykład prototypu w kategorii ptak: gołąb, natomiast kurczak czy kiwi są mniej prototypowymi egzemplarzami, jednak są wystarczająco podobne (na zasadzie podobieństwa rodzinnego) do prototypu by uznać je również za ptaki.

21 Dlaczego umysł wyróżnia prototypy? szybkość przetwarzania (czas reakcji): gdy zadane zostanie pytanie o przynależność danego obiektu do danej kategorii, czas reakcji jest znacznie szybszy w przypadku obiektów prototypowych. Szybkość uczenia się: małe dzieci znacznie szybciej uczą się przynależności do kategorii w przypadku obiektów prototypowych. Kolejność i prawdopodobieństwo wystąpienia jednostek: wymieniane przykłady nadrzędnych kategorii semantycznych jest skorelowana z ocenami prototypowości.

22 Dlaczego umysł wyróżnia prototypy? Języki naturalne mają mechanizmy kodowania stopni prototypowości: Ograniczenia (hedges): niemal, właściwie. Wykorzystujemy je w rozstrzyganiu, który obiekt jest bardziej prototypowy. Zastępowalność w zdaniach: Znaczenie jest ściśle związane z zastosowaniem w zdaniu. Zwykle bez utraty znaczenia można zastąpić w zdaniu określone pojęcie poprzez pojęcie nadrzędne, np. Na drutach telefonicznych siada 20 wróbli (wróbel można sensownie zamienić na ptak, ale nie na indyk).

23 Kategoryzacja: ujęcie prototypowe versus ujęcie wzorcowe Koncepcja prototypu (rygorystyczna) Najlepszy przedstawiciel kategorii dla każdego i w każdym czasie W ujęciu prototypowym jest trwałą reprezentacją mentalną Problem standardowego (Rosch) modelu prototypu: Barsalou odkrył, że prototypy są rozwiązaniami ad hoc Kategoryzujemy nie ze względu na trwałe prototypy, ale na zmienne, związane z bieżącym kontekstem i potrzebą mentalnej reprezentacji rzeczywistości Kontekst kulturowy ma ogromny wpływ na kategoryzację

24 RAMOWANIE

25 za: Zoltán Kövecses, Język, umysł, kultura. Praktyczne wprowadzenie, Universitas, Kraków 2011 Kategoria a rama Kategorie: zbiory/listy cech (albo esencjalnych [WKW] albo prototypowych) Pojęcia to nie tylko zbiory cech Zbiory nie kodują porządku Ramy: struktury <<Ramy stanowią reprezentację ogromnej ilości utajonej wiedzy. W rzeczywistości możemy uznać, że ramy zawierają również listy cech, które służą jedyni jako wierzchołek pojęciowej góry lodowej związanej z konkretną dziedziną doświadczenia>> (Kövecses, s. 103)

26 Kategoria a rama Listy cech nadają się do opisywania pojęć w określonych sytuacjach, ale okazują się niewystarczające jako ogólna strategia reprezentowania całej naszej wiedzy o świecie. Bardziej szczegółowo, ich niewystarczalność wynika z co najmniej trzech czynników: po pierwsze, z niemożności ukazywania całej wiedzy, jaką mamy o pojęciach; [po drugie] z niemożności przedstawienia struktury powiązanych z nimi danych pojęciowych; po trzecie z niemożności ukazywania relacji atrybut-wartość pomiędzy elementami pojęcia (s. 104)

27 Rama (interpretacyjna) Rama jest ustrukturyzowaną mentalną reprezentacją kategorii pojęciowej (s. 103) Definicja jest ogólna: dopuszcza zarówno listy cech prototypowych i WKW Zwykle uważa się (Fillmore, Kövecses), że jako ramy określa się reprezentacje umysłowe, których nie da się przedstawić wyliczając cechy Inną nazwą ramy jest ICM, czyli wyidealizowany model kognitywny (Lakoff) Znaczenia są relatywizowane względem ram/scen (Fillmore)

28 Rama (interpretacyjna) Kostka (część anatomiczna) przykład analizowany przez Langackera Trudno jest powiedzieć czym jest kostka wyliczając jedynie WKW Rozumiejący czym jest kostka wie, że jest ona częścią palca, a ten jest częścią dłoni; ta z kolei jest częścią ręki itd. Ramą pojęciową dzięki której rozumiemy czym jest kostka jest ciało

29 Rama (interpretacyjna) Piątek przykład Lakoffa Nie można podać WKW dla piątku (nawet stwierdzenie piąty dzień tygodnia samo w sobie nic nie znaczy) Piątek ma znaczenie dzięki kilku ramom: Naturalny cykl słońca (rozumiemy czym w ogóle jest dzień ) Kalendarz uwzględniający 7 dni tygodnia (rozumiemy czym jest piąty dzień tygodnia ) Obydwie ramy są niezależne od pojęcia piątek, ale są niezbędne by miało ono znaczenie

30 Rama (interpretacyjna) Ramy często są idealizacjami stąd określenie ICM (Lakoff) jest zasadne W naturze nie ma czegoś takiego jak 7-dniowy tydzień Dzięki idealizacji ramy są zależne od kultury Wiele kultur nie uznawało/nie uznaje ramy Kalendarz uwzględniający 7 dni tygodnia Dane pojęcie może być ujmowane w różne ramy Piątek nabywa znaczenia także w ramie przesądy (dzień pechowy) albo w ramie weekend (pierwszy dzień weekendu) albo w ramie dni robocze (ostatni dzień)

31 Profilowanie i perspektywa Profilowanie polega na uwydatnianiu pewnych elementów ram: Wyrazy nauczyciel, uczeń profilują elementy ramy szkoła Nadawca wypowiedzi zawsze wybiera perspektywę, którą uznać musi też (rozumiejący) odbiorca. Przykład Fillmore a: (1) perspektywa podróży morskiej, (2) perspektywa lotu: Jasio spędził dwie godziny na lądzie Jasio spędziły dwie godziny na ziemi

32 Czułość ram na zmiany kulturowe Definicja słowa kawaler to najczęściej: dotychczas nieżonaty mężczyzna Definicja ta przyjmowana jest jednak tylko gdy uwzględni się ograniczenia ram kulturowych Biskup i Tarzan wedle definicji są kawalerami, ale ramy kulturowy impregnują nas przed uznaniem ich za kawalerów Ramą kulturową jest w tym wypadku prototypowy cykl życia mężczyzny