Ciąża zagadnieniem biomedycznym i psychopedagogicznym

Transkrypt

1

2

3 Ciąża zagadnieniem biomedycznym i psychopedagogicznym

4

5 Emilia Lichtenberg-Kokoszka Ciąża zagadnieniem biomedycznym i psychopedagogicznym Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2008

6 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008 Recenzent: dr Dorota Kornas-Biela Redakcja wydawnicza: Anna Czelakowska Korekta: Ewelina Wrona Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax (012) Wydanie I, Kraków 2008

7 Spis treści Wstęp... 7 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym... 9 Dylematy terminologiczne... 9 Prenatalny okres w życiu rodziny zadaniem dla współczesnej edukacji Prenatalny okres w życiu rodziny Psychofizyczny rozwój dziecka Gdy kobieta staje się matką Dojrzewanie do ojcostwa Komunikacja z dzieckiem w prenatalnym okresie jego życia Dawne i współczesne przesądy oraz zwyczaje dotyczące ciąży Zakończenie Bibliografia Prezentacje multimedialne Źródła i autorzy zdjęć do prezentacji multimedialnych Rozwój dziecka w prenatalnym okresie życia Zmiany fizyczne w organizmie ciężarnej Zmiany psychospołeczne u ciężarnej Zmiany psychospołeczne u mężczyzny ojca dziecka Zmiany psychospołeczne w rodzinie

8

9 Wstęp W świetle współczesnej wiedzy z zakresu embriologii, medycyny prenatalnej i psychologii prenatalnej poczęcie dziecka jest nie tylko zjawiskiem biologicznym, ale i psychospołecznym, a nawet duchowym. Ze względu na stawianie przed młodymi rodzicami nowych zadań i obowiązków, wpływanie na ich dotychczasowy stosunek do samych siebie, własnych zadań życiowych i hierarchii wartości okres między poczęciem a narodzinami dziecka staje się czynnikiem stymulującym dojrzewanie psychospołeczne i moralne małżonków. Jeżeli uznać dziecko przed narodzeniem za istotę psychofizyczną, zasadne wydaje się również uwzględnienie możliwości oddziaływania i na jego rozwój. Koniecznością staje się więc zwrócenie większej uwagi na rolę prokreacji w życiu ludzi dorosłych, także w kwestii ich przygotowania do pełnienia funkcji rodzicielskich, zwłaszcza że obecnie również oni wyrażają chęć jak najlepszego przygotowania się do podjęcia tego ważnego i trudnego zadania. Niniejsza książka, poruszająca zagadnienia związane z prenatalnym okresem życia dziecka, jest próbą rozszerzenia wiedzy medycznej o paradygmat psychopedagogiczny, podkreślający, że poczęta istota jest już człowiekiem, a osoby, które powołały ją do życia, są już rodzicami. Mam nadzieję, że wzbogacenie wiedzy medycznej o element humanistyczny i personalistyczny utwierdzi pracowników służby zdrowia w przekonaniu o słuszności zmian w opiece nad kobietą ciężarną, poczętym dzieckiem i jego ojcem. Poruszane przeze mnie zagadnienia oraz prezentacje multimedialne będą natomiast stanowiły wsparcie merytoryczne i metodyczne dla osób przygotowujących do odpowiedzialnego rodzicielstwa zarówno małżonków, rodziców, jak i młodzież. Książka podzielona jest na dwie zasadnicze części. Pierwsza Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym pokazuje, jak istotne znaczenie zarówno dla pracy naukowej, jak i życia codziennego ma stosowana nomenklatura. Przedstawiając zadania dla współczesnej edukacji, podejmuje też próbę wskazania treści wiążących się z kształtowaniem odpowiedzialnego rodzicielstwa.

10 8 Wstęp Część druga Prenatalny okres w życiu rodziny przybliża psychofizyczny rozwój dziecka w wewnątrzmacicznej fazie życia, bio-psycho-społeczne dostosowywanie się kobiety do nowej roli oraz psychospołeczne przeobrażanie się mężczyzny w ojca. Przedstawia ponadto sposoby komunikacji z dzieckiem w prenatalnym okresie życia oraz wartość takiego postępowania. Podjęto również próbę ukazania przesądów i zwyczajów dotyczących ciąży. Książkę kończy krótkie przedstawienie instytucji obejmujących swą opieką (również pedagogiczną) rodziców poczętego dziecka oraz próba wskazania na kształtującą się nową dziedzinę nauki jaką jest pedagogika prenatalna. Równolegle do rozważań teoretycznych przygotowane są prezentacje multimedialne stanowiące streszczenie omawianych kwestii. Pragnę serdecznie podziękować Recenzentowi, Pani dr Dorocie Kornas- -Bieli za poświęcony mi czas oraz niezwykle cenne uwagi. Zdaję sobie sprawę z niedoskonałości mojej książki stanowiącej owoc osobistych i zawodowych poszukiwań ideału rodzicielstwa w jego najwcześniejszej fazie. Ideału respektującego współistnienie i współbrzmienie biologicznych, psychicznych, społecznych oraz duchowych trudów i radości.

11 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym Dylematy terminologiczne Wiek XX postawił ludzkość wobec problemów wynikających z zasadniczych i głębokich przemian w poglądach, obyczajowości, w tradycyjnych formach organizacji życia społecznego i prywatnego. Skłaniają one ludzi różnych narodowości, środowisk, warstw i zainteresowań do głębokich refleksji, do szukania przyczyn nowych zjawisk i sytuacji, sposobów przezwyciężania napotykanych trudności oraz do poszukiwania terminów naukowych, którymi można by precyzyjnie dookreślić zachodzące przeobrażenia. Jednym ze zjawisk społecznych, które ewaluowało, jest małżeństwo i rodzina. Rodzina najmniejsza, a zarazem podstawowa grupa społeczna, w której człowiek przychodzi na świat i od której uzależniony jest co najmniej przez kilkanaście lat swojego życia, zaczyna ulegać zasadniczym przekształceniom, począwszy od XIX wieku. W wyniku rozwoju cywilizacji przemysłowej, walki proletariatu o zmianę kształtu życia społecznego, ruchu emancypacyjnego, wreszcie wzajemnego uczucia miłości 1, stanowiącego współcześnie najczęstszą przyczynę zawierania związków małżeńskich, następuje przekształcanie tradycyjnej rodziny patriarchalnej w typ nowy, zwany egalitarnym, demokratycznym, towarzyskim 2. Współczesne małżeństwo i rodzina to zespół ludzi, opierający się na równouprawnieniu zarówno pod kątem stawianych sobie celów życiowych, jak i zawodowych. Przy czym należy podkreślić, że 1 Obecnie mówi się nawet o tzw. modelu miłości rodzinnej, zob. L. Dyczewski, Rodzina, społeczeństwo, państwo, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994, s Współczesny model małżeństwa określa się nawet mianem dwu karier ; zob. J. Rostowski, T. Rostowska, Małżeństwo wczoraj, dzisiaj i jutro w perspektywie psychologicznej [w:] M. Plopa (red.), Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia, Wyd. Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2005, s

12 10 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym emancypacja kobiet prócz wolności ekonomicznej i społecznej, przyniosła również zwielokrotnienie obowiązków życiowych oraz pogorszenie kondycji samej instytucji rodziny. Oswobodzenie zaś mężczyzny z ciężaru podporządkowania się interesom rodziny, prócz swobody, przyniosło mu specyficzne poczucie nieważkości psychicznej objawiającej się zmniejszeniem poczucia odpowiedzialności za losy wszystkich jej członków, rozluźnieniem więzów z najbliższymi, skurczeniem się roli życiowej oraz spadkiem ojcowskiego autorytetu. Niemała zmiana nastąpiła też w samym pojmowaniu rodzicielstwa, które dawniej przeliczano na wymierne korzyści, a obecnie traktuje się raczej jako szczęście osobiste małżonków. Prawdopodobnym i skutkiem, i przyczyną takiego stanu jest to, że współczesna rodzina jest mniej dzietna, a poczęcie, ciąża i poród bardziej świadome. Zauważono również, że w sferze emocjonalnej następuje intensyfikacja więzi łączących rodziców z dziećmi, a dziecko staje się wartością samą w sobie 3. Wszystko to wstrząsa rodziną, podważając panujący w niej od tysięcy lat porządek i obyczaje 4. Zmusza do szukania nowych wzorów żony i męża, matki i ojca. W dzisiejszej rodzinie nie da się już bowiem utrzymać dawnych, dychotomicznych rozgraniczeń na zajęcia męskie i kobiece. Jednak już samo sformułowanie definicji małżeństwa i rodziny 5 nastręcza niemałych trudności. Poszczególni ludzie nauki różnie je definiują, co świadczy o tym, że ta powszechna na całym świecie i każdemu znana z życia codziennego grupa społeczna jest skomplikowanym tworem, niełatwym do jednoznacznego zdefiniowania. Najczęściej uważa się, że małżeństwo to trwały i legalny związek kobiety i mężczyzny, któremu przypisuje się cechy płodności. Rodzina zaś to zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji 6. Zasadniczą podstawę rodziny stanowi małżeństwo będące przeważnie (ale nie zawsze) warunkiem jej zaistnienia, a sam akt zawarcia związku małżeńskiego jest potwierdzeniem dojrzałości społecznej partnerów ich zdolności do podjęcia obowiązków małżeńskich i rodzicielskich, utrzymania rodziny i wychowania dzieci. 3 F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wyd. UJ, Kraków 2002, s Szerzej: Z. Tyszka, Rodzina współczesna jej geneza i kierunki przemian [w:] M. Ziemska (red.), Rodzina współczesna, Wyd. UW, Warszawa 2001, s Niektórzy autorzy mówią nawet o grupie małżeńsko-rodzinnej, zob. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III, Żak, Warszawa 2004, s Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1979, s. 10.

13 Dylematy terminologiczne 11 Istnieje wiele podziałów faz życia małżeństwa i rodziny 7. Pierwsza obejmuje małżeństwo, czyli młodych po ślubie, ale przed urodzeniem pierwszego dziecka. Zadaniem jest tu wspólne stworzenie satysfakcjonującego związku, dostosowanie do szerszego kręgu krewnych i powinowatych oraz przystosowanie do ciąży i zapowiedzi rodzicielstwa. Drugi etap to narodziny dziecka i okres poprzedzający jego pójście do szkoły. Przyjście na świat dziecka poważnie zmienia życie rodziców. Matki i ojcowie przystosowują się do pełnienia ról rodzicielskich, zakładają dom satysfakcjonujący ich i potomstwo, zaspokajają potrzeby i zainteresowania małego dziecka, zmagają się z okresowym wyczerpywaniem się ich energii i z odczuwaniem braku czasu dla siebie. Jednak w świetle stwierdzenia, że już samo poczęcie dziecka rozpoczyna nowy etap w życiu każdego z członków rodziny, należałoby poddać go choćby pobieżnej analizie. W psychologii prenatalnej okres między poczęciem a narodzinami dziecka traktuje się jako czas tzw. kryzysu rozwojowego. Dobrze przeżyty prowadzi do integracji pozytywnej i do funkcjonowania na wyższym poziomie dojrzałości psychicznej i bardziej satysfakcjonującego życia małżeńsko-rodzinnego 8. Poczęcie dziecka wpływa bowiem zarówno na rozwój bio-psycho-społeczny kobiety, jak i na dojrzewanie psychospołeczne mężczyzny 9, a w świetle obecnej wiedzy z zakresu embriologii, psychologii prenatalnej oraz medycyny pre- i perinatalnej zasadne staje się również potwierdzenie możliwości bio- -psycho-społecznego oddziaływania na poczęte dziecko 10. Zachodzące podczas ciąży zmiany stwarzają konieczność biologicznej i psychicznej, a także społecznej adaptacji ciężarnej i jej rodziny do nowej sytuacji. Już pierwsze tygodnie po poczęciu dziecka są dla kobiety i jej partnera 7 Por. M. Ziemska, Zmiany w relacjach małżeńskich w cyklu życia rodziny [w:] M. Ziemska (red.), Rodzina..., dz. cyt., s ; Encyklopedia..., dz. cyt., s. 39, 43 44; J. S. Turner, D. B. Helms, Rozwój człowieka, WSiP, Warszawa 1999, s D. Kornas-Biela, Wokół początku życia ludzkiego, PAX, Warszawa 2004, s M. Ziemska, Rodzina a osobowość, WP, Warszawa 1975, s. 6 7, D. Kornas-Biela, Psychologia i pedagogika wobec statusu dziecka prenatalnego [w:] T. Biesaga (red.), Bioetyka personalistyczna, Wyd. Naukowe PAT, Kraków 2006, s. 307; D. Kornas-Biela, Rodzina w procesie prokreacji [w:] J. Stala, E. Osewska (red.), Rodzina. Bezcenny dar i zadanie, Polwen, Radom 2006, s. 528.

14 12 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym niezwykle trudne 11. Zwiększa się zakres obowiązków oraz odpowiedzialności, zmieniają się plany i hierarchia wartości, inny jest sposób spędzania wolnego czasu. Następuje przewartościowanie dotychczasowego życia, rozwój duchowy oraz podniesienie na wyższy poziom moralny 12. E. Sujak stwierdza wręcz, że skok rozwojowy, jaki dokonuje się w człowieku poprzez przyjęcie ojcostwa i macierzyństwa, choć na ogół mniej dramatycznie przeżywany, ma większą wagę aniżeli wielka rewolucja młodzieńczego dojrzewania 13. W małżeństwie obserwuje się również ugruntowaną już współcześnie społeczną tendencję do aktywnego uczestnictwa obojga rodziców w prenatalnym okresie życia dziecka, porodzie oraz przygotowaniu do podjęcia funkcji rodzicielskich 14. Okres ciąży przeżywany zarówno przez kobietę, jak i mężczyznę to już nie bierne oczekiwanie na narodziny dziecka ale czas wzmożonej aktywności. Codzienne zachowania ulegają przekształceniom na takie, które będą najkorzystniejsze dla rozwijającego się potomka i ciężarnej. Uzupełniana jest wiedza o sytuacjach typowych i problemowych wynikających z zaistnienia ciąży, sposobach radzenia sobie w sytuacjach trudnych, rozwoju poczętego dziecka oraz możliwości komunikowania się z nim już w wewnątrzmacicznej fazie życia. Następuje przygotowanie do porodu i opieki nad noworodkiem. Nigdy wcześniej i nigdy później u większości rodziców nie pojawia się już tak wielka motywacja do zdobywania wiedzy o swoim dziecku 15. Podejmując kwestie z zakresu prokreacji czy prenatalnego okresu życia dziecka, nie sposób nie zauważyć, że istnieje problem z określeniem rodziców dziecka w wewnątrzmacicznej fazie życia. Teoretycznie, są oni małżonkami, a rodzicami staną się dopiero w chwili jego narodzin. Wiele osób zajmujących się dzieckiem w prenatalnym okresie życia oraz kobietą i mężczyzną, 11 Zobacz dalsze podrozdziały: Gdy kobieta staje się matką oraz Dojrzewanie do ojcostwa. 12 K. Wiśniewska-Roszkowska, Sztuka małżeńskiego szczęścia, IWZZ, Warszawa 1989, s. 136; H. Cudak, Funkcje rodziny w pierwszych okresach rozwojowych dziecka, WSP, Warszawa 2000, s. 29; H. Cudak, Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1999, s E. Sujak, Kontakt psychiczny w małżeństwie i rodzinie, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Warszawa 1998, s H. Cudak, Funkcje..., dz. cyt., s Z wyjątkiem sytuacji zaistnienia ciężkich chorób czy zaburzeń w rozwoju.

15 Dylematy terminologiczne 13 którzy dali początek nowemu życiu, podkreśla znaczenie nadania im statusu rodziców 16, upoważniającego do mówienia o kobiecie w czasie ciąży matka, a o mężczyźnie ojciec. Okazuje się, że nie jest to takie oczywiste, zwłaszcza że zgodnie z tradycją naszej kultury mężczyzna stawał się ojcem dopiero wówczas, gdy rytualnym gestem położenia noworodka na swoich kolanach i nadaniem mu imienia włączał go do rodziny 17. Samo zaś słowo ojcostwo oznacza raczej fakt spłodzenia dziecka, macierzyństwo zaś troskę o jego wychowanie 18. W myśl tej zasady mężczyzna byłby jedynie biologicznym ojcem poczętego dziecka. We współczesnym świecie nie możemy jednak zaprzeczyć, że jest on również ojcem w aspekcie psychicznym i społecznym. Dodatkowo, jak zauważył W. Fijałkowski, odnosi się wrażenie, że rodzicielstwo można zredukować do macierzyństwa, w efekcie czego dziecko rodzi się z luką w swym rozwoju: luką spowodowaną brakiem czynnika ojcowskiego już od chwili poczęcia 19. Tymczasem coraz częściej uznaje się, że rodzicielstwo to komplementarne, równouprawnione i uzupełniające się macierzyństwo i ojcostwo 20, rozpoczynające się w chwili poczęcia, a nie narodzin dziecka. W. Fijałkowski zaproponował nazwę najmłodsi rodzice najmłodsi młodością dziecka 21, dodając, że przyszłymi rodzicami jesteśmy od swego zaistnienia w łonie matki do pierwszego zbliżenia, które uruchamia rytm płodności i niepłodności pary ludzkiej, a od pierwszego zbliżenia seksualnego stajemy się już potencjalnymi rodzicami 22. Określenie najmłodsi kojarzy się jednak z wiekiem rodziców, a nie z wiekiem dziecka, toteż być może tutaj należy upatrywać trudności z rozpowszechnieniem proponowanej nazwy. Najbardziej zasadne wydaje się sformułowanie: rodzice dziecka w prenatalnym okresie życia lub rodzice w prenatalnym okresie życia dziecka. Podkreśla ono, że kobieta i mężczyzna są już rodzicami, a poczęta istota jest już nie przyszłym, ale obecnym dzieckiem. Nadanie kobiecie i mężczyźnie, dzięki którym poczęło się nowe życie, miana rodziców powoduje, że dziecko przed urodzeniem nie jest już niczy- 16 W. Fijałkowski, D. Kornas-Biela, K. Wiśniewska-Roszkowska, E. Sujak i inni. 17 D. Kornas-Biela, Wokół..., dz. cyt., s D. G. Myers, Psychologia, Zysk i Spółka, Poznań 2003, s W. Fijałkowski, Dar rodzenia, PAX, Warszawa 1985, s D. G. Myers, Psychologia..., dz. cyt., s W. Fijałkowski, W szkole rodzenia, Makmed, Gdańsk 1996, s W. Fijałkowski, Ku afirmacji życia, PAX, Warszawa 1989, s. 104.

16 14 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym je, liczące jedynie na tzw. przyszłych rodziców, ale ma matkę i ojca, którzy stwarzają mu jak najlepsze warunki rozwoju 23. Mówiąc o dziecku w pierwszej wewnątrzmacicznej fazie życia, należy podkreślić, że uczy się ono łatwo i szybko, a swymi reakcjami na wychowawcze oddziaływania rodziców skłania ich do poznawania go takiego, jakie jest w całej swej odrębności i niepowtarzalności 24. Nazwanie poczętej istoty dzieckiem 25, a nie jajem płodowym, zarodkiem czy płodem, podkreśla stosunek emocjonalny łączący rodziców z potomkiem i prócz wymiaru medycznego, nadaje mu aspekt społeczny, a nawet pedagogiczny. Uświadamia rodzicom, czy raczej potwierdza, że już od chwili poczęcia, a nie od momentu narodzin mogą, a nawet powinni zacząć pełnić swoje funkcje rodzicielskie. Wymienić tu można chociażby funkcję ekonomiczną polegającą na dostarczeniu rodzinie dóbr materialnych; opiekuńczą zabezpieczającą jej członków, wówczas, kiedy sami nie są w stanie zaspokoić własnych potrzeb; socjalizacyjną wprowadzającą potomków w życie społeczne, chociażby przez przekazywanie im wartości kulturowych, oraz rodzicielską zaspokajającą potrzeby rodziców i dzieci 26. Uznając, że wychowanie dziecka rozpoczyna się na wiele lat przed jego urodzeniem poprzez oddziaływanie na jego rodziców, powinniśmy zacząć od przygotowania się do podjęcia zadań rodzicielskich, a następnie do aktywnego uczestnictwa w rozwoju poczętego dziecka 27. Prenatalny okres w życiu rodziny zadaniem dla współczesnej edukacji Obserwowane we współczesnym społeczeństwie zmniejszenie dzietności rodzin jest przyczyną pojawienia się wśród rodziców planujących poczęcie chęci urodzenia jak najzdrowszego dziecka oraz jak najbardziej świadome- 23 D. Kornas-Biela, Wokół..., dz. cyt., s. 5, W. Fijałkowski, W szkole..., dz. cyt., s J. Włodek-Chronowska zauważyła, że pedagogika niewiele uwagi poświęca prenatalnemu okresowi życia człowieka, a przyczyn tego stanu rzeczy upatruje w tym, że dziecku przypisuje się tytuł człowieka dopiero z chwilą narodzin. J. Włodek-Chronowska, Psychopedagogiczna diagnostyka prenatalna w profilaktyce niepowodzeń szkolnych [w:] J. Łysek, Niepowodzenia szkolne, Impuls, Kraków 1998, s Całościowy podział funkcji rodzicielskich znajduje się np. w: F. Adamski, Rodzina. Wymiar..., dz. cyt., s D. Kornas-Biela, Wokół..., dz. cyt., s. 5.

17 Prenatalny okres w życiu rodziny zadaniem dla współczesnej edukacji 15 go przeżywania okresu ciąży i porodu. Z drugiej jednak strony wcześniejsze rozpoczynanie współżycia przez młodzież powoduje możliwość zaistnienia wczesnego, nieplanowanego rodzicielstwa. Najczęściej uniemożliwia ono stworzenie optymalnych warunków rozwoju poczętego dziecka oraz stwarza młodym rodzicom warunki niekorzystnie wpływające na ich zdrowie w każdym z jego wymiarów 28. Nadto rozwój takich dziedzin wiedzy, jak embriologia 29, medycyna perinatalna 30 oraz psychologia prenatalna 31 powoduje coraz większe zainteresowanie, również szerokiego społeczeństwa, poczętym dzieckiem, jego rozwojem, możliwością wpływu na ten rozwój oraz samymi rodzicami. Współczesna nauka przedstawia też wiele dowodów na to, że w prenatalnym okresie życia człowieka determinuje się wiele jego cech i że jest to najważniejszy etap jego życia 32. Obecnie powszechnie uznawany pogląd, że podstawy późniejszego zdrowia leżą właśnie w okresie płodowym przyczynia się do poświęcania większej uwagi środowisku wewnątrzmacicznemu oraz związkom zdrowia dziecka ze zdrowiem i trybem życia matki oraz ojca. Coraz częściej mówi się również o tym, że nie urodzenie dziecka, ale samo jego poczęcie wpływa na zmiany fizyczne, psychiczne i społeczne zarówno u matki, jak i u ojca 33. Włodzimierz Fijałkowski parę, która dała początek nowemu 28 Chodzi tu o zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne i duchowe. 29 Embriologia opisuje wzrost i różnicowanie się organizmu od chwili zapłodnienia komórki jajowej poprzez okres rozwoju zarodka i płodu, aż do chwili porodu. Zob. np. K. Ostrowski, Embriologia człowieka, PZWL, Warszawa 1988, s Perinatologia (medycyna perinatalna) zajmuje się opieką zdrowotną nad kobietą ciężarną i rodzącą oraz rozwijającym się płodem, a później noworodkiem. Jej celem jest zapewnienie optymalnego fizycznego, intelektualnego i emocjonalnego rozwoju istot ludzkich, por. Z. Słomko (red.), Medycyna perinatalna, t. I, PZWL, Warszawa 1985, s Psychologia prenatalna zajmuje się między innymi psychicznym rozwojem dziecka, psychologicznymi problemami okresu ciąży w aspekcie przeżyć matki, ojca oraz dziecka; psychologiczno-prawną sytuacją rodziców oraz dziecka; psychologicznymi problemami związanymi z przygotowaniem do porodu, jego przebiegiem ze strony rodziców i dziecka oraz warunków, w jakich powinien przebiegać; aspekty ciąży specjalnej troski (młodocianych, niepełnosprawnych itp.); postawy ludzi wobec płodności, przygotowanie do ról rodzicielskich, psychologiczne aspekty poronień naturalnych i sztucznych, por. D. Kornas-Biela, Rozwój psychiczny dziecka przed narodzeniem w ujęciu psychologii fizjologicznej, Nowiny Psychologiczne 1986, nr 8 9, s N. Wolański, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, PWN, Warszawa 1983, s Zobacz rozdział: Prenatalny okres w życiu rodziny.

18 16 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym życiu, nazywa wręcz nie przyszłymi, a najmłodszymi rodzicami najmłodszymi młodością dziecka 34. Dlatego też edukacja nadążająca zarówno za zmianami, które zachodzą w społeczeństwie, wymaganiami stawianymi przez rodziców, jak i za osiągnięciami takich dziedzin nauki, jak: embriologia, medycyna oraz psychologia prenatalna, zobowiązana jest do przekazywania aktualnego stanu wiedzy jak najszerszemu gronu odbiorców. Wiedza o zdrowiu i jego determinantach oraz przygotowanie do rodzicielstwa stanowią część wychowania ogólnego. Przygotowanie do rodzicielstwa miałoby więc obejmować nie tylko sam rozwój dziecka i jego determinanty lub fizyczne przygotowanie się rodziców do poczęcia dziecka, ale również psychospołeczne przygotowanie kobiety i mężczyzny do pełnienia nowych ról. Żeby okres ciąży przebiegał w optymalnych warunkach, samo zaplanowanie jej nie wystarczy. Niezbędna jest jeszcze świadomość zmian fizycznych i psychicznych, które zachodzą zarówno w organizmie kobiety, jak i mężczyzny. Sytuacja kobiety zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży jest bardzo trudna z wielu powodów, i to niezależnie od tego, czy ciąża była planowana czy nie. Zmiany zachodzące w organizmie powodują pojawienie się dolegliwości ciążowych, w rezultacie których kobieta czuje się nie najlepiej. Poczucie, że poczęcie dziecka zmienia całe jej życie w połączeniu ze zmianami hormonalnymi wpływa na labilność psychiczną, a nawet na negatywny do niego stosunek. Przygnębienie mija zazwyczaj w drugim trymestrze ciąży, a myśli kobiety kierują się od tej pory ku optymalizacji warunków rozwoju potomka. Również dotychczasowa rola mężczyzny ulega zmianie. Znana jest symptomatologia ciąży 35, a ojciec, podobnie jak kobieta, przechodzi pewne fazy dojrzewania do rodzicielstwa, i to już podczas prenatalnego okresu życia dziecka. Należy tutaj podkreślić, że mężczyzna zazwyczaj ma trudności z zaangażowaniem się w przeżywanie okresu ciąży. Wynika to z tego, że zadania ojca na tym etapie są często kwestionowane oraz z panującego stereotypu, że ciąża to wyłączna sprawa kobiety. W tym miejscu pojawia się zadanie bardzo ważne zarówno dla edukacji, jak i dla samych kobiet, by jak najwcześniej angażować 34 W. Fijałkowski, W szkole..., dz. cyt., s Zespołu wylęgania (couvade). Są to objawy fizyczne występujące u mężczyzn ojców poczętych dzieci.

19 Prenatalny okres w życiu rodziny zadaniem dla współczesnej edukacji 17 i wprowadzać mężczyznę w aktywne przeżywanie prenatalnego okresu życia dziecka. Ułatwi mu to wchodzenie w rolę ojca, a w przyszłości zaowocuje lepszym kontaktem z potomstwem. Zdobycie tak przez kobietę, jak i przez mężczyznę wiedzy o zmianach bio-psycho-społecznych zachodzących podczas ciąży u matki i u ojca dziecka pozwala na lepsze, wzajemne zrozumienie, a przez to wpływa na zdrowsze, bardziej świadome i radosne przeżywanie tegoż okresu. Kolejne zagadnienie to możliwość kontaktu rodziców z dzieckiem w prenatalnym okresie życia, nazywane najczęściej dialogiem z dzieckiem nienarodzonym. Ułatwia on małżonkom podejmowanie zadań rodzicielskich już na etapie ciąży, zaakceptowanie dziecka jako nowej istoty, uczy odbioru przekazywanych przez nie pozawerbalnych informacji (co jest niezastąpioną umiejętnością w kontakcie z noworodkiem i niemowlęciem). Być może przyczynia się również do lepszego rozwoju dziecka pobudzając jego zmysły do szybszego, sprawniejszego rozwoju. W. Fijałkowski mówi o dwóch etapach kontaktu z dzieckiem nienarodzonym. Najpierw jest to monolog ze strony dziecka, potem pełny dialog między kobietą, mężczyzną i dzieckiem. O monologu mówimy wówczas, kiedy poczęte dziecko przez objawy ciąży przekazuje matce i otoczeniu informacje o tym, że istnieje. Aby jednak odbiór tych informacji zaistniał, musimy być do niego przygotowani. Oznacza to, że rodzice powinni nie tylko umieć odczytać wysyłane przez organizm sygnały dotyczące ciąży, ale również interpretować je jako informacje przekazywane przez dziecko potwierdzające jego poczęcie i rozwój. Dialog z dzieckiem ma miejsce wtedy, kiedy dziecko odpowiada na nasze działania zamiera w bezruchu lub przeciwnie zaczyna się intensywniej poruszać, zmienia położenie całego ciała lub poszczególnych jego części. Ważne jest tutaj przekazanie informacji o tym, że kontakt taki nie tylko jest możliwy, ale również, że niesie ze sobą wiele korzyści, dla rodziców, i dla dziecka. Małżonkowie mogą więc z nim rozmawiać, śpiewać mu, grać na instrumencie, kołysać, głaskać, dotykać, poklepywać. Zabawa taka sprawia rodzicom, a zwłaszcza ojcom wiele radości. Ponieważ każde zbliżenie płciowe może doprowadzić do poczęcia dziecka, dlatego też edukacja zdrowotna czy prorodzinna powinna zmierzać w kierunku ukształtowania u młodzieży odpowiedzialności za podejmowane współżycie oraz uświadomić możliwość zajścia w ciążę za każdym razem, kiedy ma

20 18 Rodzicielstwo zagadnieniem pedagogicznym ono miejsce. Jest to odpowiedzialność potrójna za siebie samych, partnera oraz za poczęte dziecko. Odpowiedzialność za siebie i partnera wiąże się z planami życiowymi. Rodzicielstwo oznacza bowiem konieczność podjęcia i przez kobietę, i mężczyznę nowej roli, i to już w chwili poczęcia dziecka. Odpowiedzialność zaś w stosunku do potomka zmusza do stworzenia mu optymalnych warunków rozwoju już od chwili jego zaistnienia w łonie matki. Konieczne jest więc posiadanie wiedzy dotyczącej czynników pozytywnie i negatywnie wpływających na jego rozwój oraz na przebieg ciąży. Ze względu na dobro wszystkich wymienionych osób najkorzystniejsze byłoby fizyczne i psychiczne przygotowanie się zarówno kobiety, jak i mężczyzny do poczęcia dziecka. Dodatkowo dziewczęta i kobiety należy uczulić na to, że zdiagnozowanie ciąży może nastąpić wiele dni, a nawet tygodni po poczęciu, dlatego też wskazane byłoby, żeby osoby aktywne seksualnie unikały czynników, które mogłyby spowodować nieprawidłowości w rozwoju dziecka, zwłaszcza w drugiej fazie cyklu miesiączkowego. Należy również wspomnieć o odpowiedzialności całego społeczeństwa, w tym młodzieży, za zdrowie wszystkich, nie tylko własnych dzieci. Paradoksalnie właśnie wtedy, kiedy dziecko jest najbardziej narażone na działanie czynników szkodliwych, społeczeństwo, a czasem i sama kobieta nie wie, że jest w ciąży. Prowadząc edukację dotyczącą prenatalnego okresu życia człowieka, nie można zapomnieć, że obejmuje ona nie tylko element kształcący, np. przekazanie wiedzy o rozwoju człowieka w prenatalnym okresie życia czy czynnikach teratogennych, ale również, a może przede wszystkim, element wychowujący. Jego celem jest wyrobienie odpowiedzialności za życie własne i małżonka, zdrowie potomka oraz zdrowie innych dzieci. Naturalnie nasuwa się tutaj pytanie, kiedy należy wprowadzić edukację dotyczącą prenatalnego okresu życia dziecka? Edukacja ta powinna rozpocząć się już w domu rodzinnym, w chwili kiedy dziecko zaczyna zadawać pytania o to, skąd się wzięło, o narodziny, jego wcześniejszy rozwój. Choć jest to zazwyczaj edukacja spontaniczna, nieplanowana, prowadzona przez osoby najczęściej do niej nieprzygotowane, to jednak stanowi podstawę dalszego zdobywania wiedzy w tej dziedzinie. Niewątpliwie wpływa również na kształtowanie postaw wobec prokreacji, poczętego dziecka, okresu ciąży i porodu.

21 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki