Próba oceny bezpieczeństwa energetycznego krajów UE

Transkrypt

1 436 Dr Katedra Ekonomiki i Zarządzania Uniwersytet Rzeszowski Próba oceny bezpieczeństwa energetycznego krajów UE Wprowadzenie Głównymi dokumentami regulującymi obecną i przyszłą unijną politykę dotyczącą energii są: Traktat Unii Europejskiej, Biała księga, Zielona księga oraz liczne dyrektywy UE dotyczące funkcjonowania sektora energii. Wytyczone kierunki polityki energetycznej wskazują na konieczność podjęcia działań słuŝących zwiększeniu bezpieczeństwa energetycznego, zaspokojeniu potrzeb społecznych, poprawie konkurencyjności gospodarki oraz ochronie środowiska naturalnego [ Charakterystykę czynników wyznaczających kształt polityki energetycznej krajów UE ujmuje tabela 1. Czynnik Przeciwdziałanie zmianom klimatycznym Tabela 1. Determinanty polityki energetycznej krajów UE Opis działań słuŝących zmianie prowadzonej polityki energetycznej 1 2 Promowanie wykorzystania technologii ograniczających emisje zanieczyszczeń do atmosfery, co pozwala na realizację przez kraje UE postanowień porozumień międzynarodowych, dotyczących ochrony środowiska naturalnego. Zmiany zakresu badań słuŝących unowocześnianiu technologii energetycznych i ochronie środowiska w kierunku: modernizacji tradycyjnych technologii energetycznych, słuŝącej ograniczeniu poziomu emisji gazów cieplarnianych, unowocześniania i promocji wykorzystania odnawialnych źródeł energii, opracowywania scenariuszy zmian na rynku energii, będących podstawą prowadzenia polityki energetycznej, monitorowania gotowości finansowania przez społeczeństwo przyjaznych dla środowiska źródeł energii elektrycznej.

2 Próba oceny bezpieczeństwa energetycznego krajów UE 437 Konkurencyjność gospodarek poszczególnych krajów Bezpieczeństwo dostaw nośników energii Rozszerzenie UE Ograniczanie bezrobocia i tworzenie miejsc pracy 1 2 Kreowanie konkurencyjności przedsiębiorstw z sektora energii jest jednym z podstawowych działań słuŝących zwiększeniu konkurencyjności krajów UE. Rozwój technologiczny, w szczególności promowanie rozwiązań energooszczędnych, przyczyniający się do obniŝenia energochłonności oraz zwiększenia efektywności energetycznej i ekonomicznej, a w konsekwencji do poprawy konkurencyjności. Dokonywanie przez kraje UE ocen moŝliwości eksportu nowych technologii energooszczędnych oraz realizacja działań słuŝących promowaniu ich eksportu. Zapewnienie bezpieczeństwa dostaw jest jednym z najwaŝniejszych, obok zapewnienia konkurencyjności i promowania rozwoju zrównowaŝonego, elementów polityki energetycznej krajów UE. Na duŝe znaczenie tego czynnika wskazuje m.in. wzrost cen ropy naftowej spowalniający wzrost gospodarczy krajów UE, ograniczający konkurencyjność ich gospodarek oraz kreujący wzrost inflacji. Upowszechnianie ustawodawstwa UE przyczynia się do tworzenia warunków do integracji krajów członkowskich oraz do ujednolicania w tych krajach przepisów prawa dotyczących sektora energii. Przedsiębiorstwa energetyczne z krajów UE inwestują w przedsiębiorstwa energetyczne w krajach Europy Środkowo- -Wschodniej, byłego ZSRR, Azji, Afryki oraz Ameryki Południowej i Północnej. Europejski sektor energii podlega radykalnym zmianom, wymuszanym przez nowe wejścia do sektora. Przedsiębiorstwa sektora energii, ze względu na rosnącą automatyzację i konieczność ograniczenia poziomu kosztów, w niewielkim stopniu mogą kreować wzrost zatrudnienia przez tworzenie nowych miejsc pracy. Rozwój przedsiębiorstw produkujących, z zastosowaniem zaawansowanych technologii, nowoczesne wyposaŝenie dla podmiotów z sektora energii moŝe przyczynić się do zwiększenia zatrudnienia w krajach UE. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Isoard i Soria 2001, s ]. NaleŜy podkreślić, Ŝe w krajach Europy odnotowuje się duŝe poparcie społeczne dla działań słuŝących ochronie środowiska. Na poparcie społeczne dla proekologicznej polityki energetycznej wskazują tzw. eurobarometry publikowane na podstawie badań opinii społecznej zlecanych przez Komisję Europejską. Wskazują one na poparcie społeczne dla wykorzystania energii słonecznej (48% ankietowanych), promowania zaawansowanych, czystych ekologicznie

3 438 technologii energetycznych (41%) oraz elektrowni wiatrowych (31%) [Attitudes, 2005]. Badania te wskazują takŝe na niejednoznaczne stanowisko mieszkańców krajów UE, dotyczące określenia, czy to rządy i samorządy poszczególnych krajów (45%), czy teŝ Komisja Europejska (47%) powinna zapewnić bezpieczeństwo energetyczne. Działania słuŝące bezpieczeństwu energetycznemu krajów UE W celu zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, kraje UE dąŝą do róŝnicowania źródeł energii, ułatwiającego zaspokojenie rosnącego popytu na surowce energetyczne. Oczekiwane zwiększenie zapotrzebowania na energię spowoduje, Ŝe udział ropy naftowej w strukturze źródeł energii w kolejnych dziesięcioleciach będzie malał. Oczekuje się równieŝ, Ŝe mimo protestów zielonych nastąpi wzrost udziału energii jądrowej. W końcu XX wieku kraje nale- Ŝące obecnie do UE-25 odnotowały spadek udziału węgla (z 27,7% w 1990 r. do 19,4% w 2000 r.). Dokonało się to przez radykalne zwiększenie o 45,2% wykorzystania gazu ziemnego. W 2000 r. jego udział stanowił 24,1% zuŝycia energii pierwotnej (rysunek 1) r r r r r. Energia odnawialna Energia nuklearna Gaz ziemny Paliwa płynne Paliwa stałe Rysunek 1. Zapotrzebowanie na energię pierwotną w krajach UE-25 wraz z prognozą do 2030 r. Źródło: [European..., 2004, s. 111].

4 Próba oceny bezpieczeństwa energetycznego krajów UE 439 Według prognoz, do 2030 r. zapotrzebowanie na energię pierwotną w krajach unijnych w stosunku do 2000 r. wzrośnie o 26,3%. Wzrost ten zostanie pokryty głównie zwiększonym zuŝyciem gazu ziemnego. Mimo wzrostu wykorzystania gazu oraz zmian, jakie nastąpiły w strukturze źródeł energii krajów unijnych w ostatnim dziesięcioleciu, w kolejnych latach dominujące znaczenie dla gospodarowania energią będzie miała nadal ropa naftowa. Zwiększeniu popytu na energię pierwotną w krajach UE w ostatniej dekadzie XX wieku towarzyszył 6,2-procentowy wzrost zuŝycia energii finalnej. Wzrost konsumpcji energii wiązał się w ostatnich latach z postępującym uzaleŝnianiem krajów UE od importu surowców energetycznych. Wynika to zarówno z niewielkich zasobów tych surowców występujących w krajach unijnych, jak i z podpisania korzystnych kontraktów na ich dostawę z innych krajów (tabela 2). Tabela 2. UzaleŜnienie od importu surowców energetycznych w krajach UE-25 (Mtoe) Wyszczególnienie / / /30 Paliwa stałe 30,1 37,4 50,8 65,7 124,3% 168,8% 218,3% Paliwa płynne 76,5 81,4 86,1 88,5 106,4% 112,5% 115,7% Gaz ziemny 49,5 61,4 75,3 81,4 124,0% 152,1% 164,4% Ogółem 47,1 53,3 62,1 67,5 113,2% 131,8% 143,3% Kraje UE-15 49,4 54,3 62,9 67,8 109,9% 127,3% 137,2% Nowi członkowie UE 29,9 45,7 56,7 65,2 152,8% 189,6% 218,1% Źródło: [European, 2004, s. 112]. Zła sytuacja krajów unijnych w zakresie dostępu do własnych zasobów paliw dotyczy równieŝ gazu ziemnego. W Europie Zachodniej duŝymi zasobami gazu ziemnego dysponują jedynie Wielka Brytania, Holandia, Dania oraz Norwegia. W celu zaspokojenia swego popytu kraje unijne importują znaczną część zuŝywanego gazu. Import gazu w krajach UE jest realizowany przez pojedyncze przedsiębiorstwa posiadające dominujący udział w rynku. Koncentracja dostaw jest typowa zarówno dla krajów UE-15, jak i dla nowych krajów członkowskich (tabela 3). W 2003 r. kraje UE-15 importowały 35,4% zuŝywanego gazu. Dostawy te pochodziły głównie z krajów byłego ZSRR (17,9%) oraz z Algierii (12,8%). Według prognoz, w kolejnych latach nastąpi radykalne zwiększenie zuŝycia gazu ziemnego w krajach UE-25. W porównaniu z poziomem zuŝycia gazu w 2000 r., do 2030 r. jego konsumpcja wzrośnie o 67,6%, dzięki czemu rynek gazu stanie się najszybciej rozwijającym się obszarem sektora energii. Jednocześnie własne złoŝa gazu będą w ciągu najbliŝszych lat stopniowo wyczerpywane, co wymusi zwiększenie skali importu. W celu pokrycia zwiększonego zapotrzebowania na

5 440 gaz kraje UE są zainteresowane zapewnieniem moŝliwości jego dostaw z róŝnych źródeł, przez budowę gazociągów przesyłowych (m.in. gazociąg łączący złoŝa w Libii z Włochami, gazociąg łączący kontynent europejski z Wielką Brytanią i podmorski gazociąg łączący Rosję z Niemcami) oraz rozbudowę instalacji LNG. Tabela 3. Import i produkcja gazu w wybranych krajach (stan na koniec 2004 r.) Wyszczególnienie Łączne zuŝycie gazu (mld m 3 /rok) Liczba przedsiębiorstw z 5% udziałem w wydobyciu gazu Udział trzech największych dostawców gazu (%) Udział dostaw spotowych w całości zuŝycia gazu (%) Austria Belgia Dania Francja Niemcy ok. 80 Irlandia Włochy Luksemburg 1 1 Holandia Hiszpania Szwecja Wlk. Brytania Estonia Łotwa Litwa Polska Czechy 10 Słowacja 6,5 1 Węgry Słowenia Źródło: [Technical..., 2005, s. 55]. Realizacja dostaw z tych kierunków jest warunkiem bezpieczeństwa energetycznego krajów unijnych. Będzie równieŝ stanowić waŝne źródło przychodów w krajach eksportujących gaz. Wymaga to rozwoju infrastruktury gazowej oraz dokonania zmian w sposobie funkcjonowania branŝy w tych krajach. Zaspokojeniu przyszłego popytu na surowce energetyczne słuŝy równieŝ współpraca na linii UE Rosja, dokonująca się w ramach tzw. dialogu energetycznego. Potrzeby kapitałowe rosyjskiego sektora energii są szacowane na mld USD do 2020 r., z czego 100 mld USD dotyczy gazownictwa [Seklecki 2003]. Konieczność pozyskania silnych kapitałowo udziałowców zewnętrznych prowadzi do zacieśnienia współpracy na linii UE Rosja.

6 Próba oceny bezpieczeństwa energetycznego krajów UE 441 DuŜe znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego krajów UE będzie miał rozwój współpracy energetycznej z Ukrainą, przez której terytorium moŝe być przesyłany gaz ziemny i ropa naftowa wydobywane w regionie Morza Kaspijskiego. Dostawy te mogą się odbywać niezaleŝnie od poczynań Rosji, będącej dominującym dostawcą surowców energetycznych do krajów unijnych. Rozwojem współpracy w dziedzinie energetyki na linii Ukraina kraje UE jest zainteresowana Komisja Europejska. Warunkiem tej współpracy jest uzyskanie gwarancji dostaw surowców oraz ekonomiczna efektywność wspólnych projektów energetycznych. Jeśli uda się rozwinąć tę współpracę, to moŝna oczekiwać zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego Polski i innych krajów UE. Podsumowanie Podsumowując charakterystykę kierunków zmian polityki energetycznej krajów UE naleŝy podkreślić, Ŝe: 1. kraje UE dąŝą do zabezpieczenia swych potrzeb energetycznych przez zróŝnicowanie struktury źródeł energii oraz zagwarantowanie dostaw nośników energii z róŝnych krajów. Istotnym dostawcą paliw dla krajów UE jest Rosja, dla której sprzedaŝ nośników energii jest jednym z podstawowych źródeł dochodu; 2. w krajach UE odnotowuje się wysoką świadomość ekologiczną mieszkańców; 3. w społeczeństwie brak jednoznaczności w ocenie, czy to rządy i samorządy poszczególnych krajów, czy teŝ Komisja Europejska powinny zapewnić bezpieczeństwo energetyczne krajów UE; 4. na kształt polityki energetycznej krajów UE bardzo mocno wpływa przewidywany wzrost popytu na energię. Literatura Attitudes towards Energy. Special Eurobarometer 247 (badania ankietowe przeprowadzone w okresie październik listopad 2005 na zlecenie Komisji Europejskiej), European energy & transport Trends to 2030, Part I, dgs/energy_transport z 22 stycznia Seklecki P. (2003), Dialog energetyczny Unia Europejska Rosja, Biuletyn URE, nr 2. Technical Annex to the Report from the Commission to the Council and the European Parliament, Bruksela Zielona Księga Unii Europejskiej. Ku europejskiej strategii bezpieczeństwa energetycznego, dokument przyjęty 29 listopada 2000, z

7 442 Isoard S., Soria A. (2001), Roots regeneration: decentralized energy in a global marketplace, The Journal of Futures Studies, Strategic Thinking and Policy, Camford Publishing Ltd. Eurogas annual report , (stan na dzień 20 października 2007). Streszczenie Wytyczone kierunki polityki energetycznej krajów UE wskazują na konieczność podjęcia działań słuŝących zwiększeniu bezpieczeństwa energetycznego, zaspokojeniu potrzeb społecznych, poprawie konkurencyjności gospodarki oraz ochronie środowiska naturalnego. Realizacja tych celów wymusi dalsze zwiększenie znaczenia sektora energii w krajach unijnych. Niniejszy artykuł koncentruje się na omówieniu głównych uwarunkowań funkcjonowania sektora energii w krajach UE. Szczególną uwagę zwrócono na kwestię zapewnienia bezpieczeństwa dostaw nośników energii, prognozowane zapotrzebowanie na energię finalną oraz przeciwdziałanie zmianom klimatycznym. Summary Attempted Evaluation of the Security of the Energy Sector in the EU Countries The EU energy policy points to the need to take action aimed at increasing energy security, fulfilling social needs, improving competitiveness of the economy as well as protecting the natural environment. Achievement of these goals will make the energy sector in the EU countries play an even more important role. The following paper concentrates on the discussion of the main prerequisites for the functioning of the energy sector in the EU countries. Particular emphasis has been placed on the issues of secure supplies of energy carriers, forecast demand for the final energy and combating climate change.