2. Kartografia i topografia

Transkrypt

1 1. Geologia 219 Tarkowski R., Daszkiewicz P., 2007, Buffon et Guettard: quelques remarques sur la France et les sciences naturelles en Pologne au XVIIIe siècle, [w:] Buffon ( ) et la Pologne, Actes du Colloques franco-polonais a l occasion du 300e anniversaires de la naissance tenu à Paris, Varsovie Paris, s Tarkowski R., Marchand D., 2004, Le dimorphisme chez Perisphinctes (Properisphinctes) cf. bernensis de Loriol (Oxfordien inférieur, région de Cracovie, Pologne), Compt. Rend. Palevol, 3, s Uchman A., Bąk K., Rodríguez-Tovar F. J., 2008, Ichnological record of deep-sea palaeoenvironmental changes around the Oceanic Anoxic Event 2 (Cenomanian-Turonian boundary): An example from the Barnasiówka section, Polish Outer Carpathians, Palaeogeogr., Palaeoclimat., Palaeoecol., 262, s Uchman A., Rodríguez-Tovar F., Bąk K., 2007, Ichnofabrics of the Cenomanian-Turonian boundary event deep-sea sediments: A record from the Polish Outer Carpathians, IX International Ichnofabric Workshop, Calgary, Alberta, Canada, August 12 19, 2007, Abstracts with Program, eds. J.-P. Zonneveld & M.K. Gingras, Calgary, s Kartografia i topografia Początki badań z zakresu kartografii i topografii, prowadzonych w Instytucie Geografii UP w Krakowie głównie w ramach Zakładu Geografii Fizycznej, nierozerwalnie związane są z postacią profesora Jana Flisa. Jeden z twórców polskiej kartografii szkolnej, który w 1960 r. na własną prośbę został przeniesiony z Uniwersytetu Jagiellońskiego do Wyższej Szkoły Pedagogicznej, gdzie pracował do 1982 r., w zakresie prac naukowych związanych z kartografią i topografią, znacznie wykraczał poza ramy ośrodka krakowskiego. W dorobku naukowym wieloletniego kierownika Katedry Geografii Fizycznej i dyrektora Instytutu Geografii WSP w zakresie kartografii na plan pierwszy wysuwają się treści podręcznika Kartografia w zarysie (1966) i zespół pojęć kartograficznych zawartych w Szkolnym słowniku geograficznym (Flis 1977). Warto wspomnieć o pionierskich pracach z czasów asystentury na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie prowadzenie zajęć z kartografii i topografii pozwoliło autorowi na opracowanie dwuczęściowego skryptu do tych przedmiotów (Flis 1951, 1952), uzupełniającego lukę w podręcznikach akademickich z tego zakresu. Listę publikacji J. Flisa uzupełniają, obok licznych recenzji na łamach Przeglądu Geodezyjnego, prace dotyczące kartometrii, dostosowania zagadnień osnowy matematycznej mapy do specyfiki zajęć szkolnych i możliwości percepcji treści kartograficznych u uczniów na różnych poziomach kształcenia (Flis 1973). Problemy te znalazły odzwierciedlenie w późniejszych opracowaniach powstałych w Instytucie Geografii UP (Lach, Cabaj, Ziętara 1982, 1983; Cabaj 2000; Żołnierz 1991b; Szubert 2001; Warcholik 2004; Jodłowska 2008). Należy pamiętać, że to właśnie J. Flis, jako dziekan Wydziału Geograficzno-

2 220 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących Biologicznego w latach , był inicjatorem wprowadzenia do programu studiów geograficznych w krakowskiej WSP pierwszych w Polsce wakacyjnych praktyk terenowych, w tym zajęć z topografii (Flis 1955). Zasadność prowadzenia tego typu zajęć oraz korzyści płynące z prac kameralnych i topograficznych, prowadzonych przez studentów geografii, znalazły potwierdzenie w późniejszych pracach metodycznych pracowników IG UP (Żołnierz 1996, Warcholik 2002c, 2002e). W pierwszym okresie rozwoju Katedry Geografii Fizycznej, której kierownikami byli J. Premik, a później J. Flis, wspomnianą wyżej lukę w zakresie treści kartograficznych w polskich podręcznikach akademickich wypełniły prace Stanisławy Jadwigi Czeppe z domu Policht (Czeppe 1972), która szczegółowo zajmowała się także zagadnieniami oceny kształcenia studentów w zakresie kartografii (Ormicka, Czeppe 1956). W Instytucie Geografii WSP w Krakowie od 1952 roku prowadziła ona wykłady i ćwiczenia z kartografii i topografii, współpracując z Janiną (Joanną, Marią) Policht, od 1954 r. zatrudnioną jako asystent w Katedrze Geografii Fizycznej do prowadzenia ćwiczeń oraz zleconych wykładów z zakresu zasad kartografii i topografii. Kontynuatorem prac w zakresie kartografii szkolnej był Alfred Żołnierz adiunkt prowadzący wykłady i ćwiczenia z kartografii i topografii w latach Szerokie spektrum jego autorskich opracowań dotyczy m.in. interpretacji przez uczniów i studentów rysunku poziomicowego i warstwicowo-barwnego (Żołnierz 1982), kształtowania wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości (Żołnierz 1992a), interpretacji map plastycznych (1992b), efektywności i zalet nauczania czytania rysunku poziomicowego przy pomocy stereoskopu (Żołnierz 1982, 1991a), kształtowania umiejętności czytania map tematycznych (Żołnierz 1991c) i orientowania map (Żołnierz 1991b). A. Żołnierz zajmował się także funkcjonalnością kartografii społeczno-gospodarczej, w tym głównie wykresów i diagramów w nauczaniu geografii (Żołnierz 1994). W zakresie ilościowych metod prezentacji danych statystycznych, powszechnie stosowanych przez pracowników IG UP w pracach z zakresu geografii ekonomicznej (m.in. Rachwał 2000), istotne metodycznie są prace Z. Zioło, zwłaszcza dotyczące konstrukcji syntetycznych wielomiernikowych map przemysłu (Zioło 1971, 1972, 1976). Z końcem lat 90. XX w. w Instytucie Geografii w szerszym zakresie zaczęto stosować narzędzia kartografii cyfrowej. Przykładami takich opracowań są prace M. Szuberta, wykorzystującego bazy danych cyfrowych, numeryczne modele rzeźby terenu i komputerowe techniki prezentacji do wizualizacji rzeźby terenu, między innymi rejonu Rabki i Wielunia, z adaptacją tych metod dla potrzeb dydaktyki szkolnej, głównie lekcji przyrody i geografii (Szubert 2000, 2001; Szubert, Osika 2004). W ten nurt badań wpisują się prace W. Warcholika, w tym obok geodezyjnych wydawnictw encyklopedycznych (Warcholik 2001, 2002a) opracowania, w których skupił się na wykorzystaniu zdobyczy współczesnej geoinformacji jako środków dydaktycznych w nauczaniu geografii i turystyki (Warcholik 2004, 2008e), unowocześniając w ten sposób prace

3 2. Kartografia i topografia 221 A. Żołnierza (1987, 1995). Są to materiały szkoleniowe dla nauczycieli (Warcholik 2000, Warcholik, Kramarz 2005), metodyków geografii (Warcholik 2002d) i geografów przedsiębiorczości (Warcholik 2008d). W wymienionych pracach poruszono między innymi problem wykorzystania nawigacyjnego trybu pracy odbiorników GPS, metody znacznie tańszej w badaniach geograficznych niż metoda pomiarów różnicowych szeroko rozpowszechniona w pracach geodezyjnych, a wymagająca wykorzystania precyzyjnego, drogiego sprzętu i pozyskania poprawek. Szerszą uwagę poświęcił także zwiększeniu efektywności edukacji kartograficznej poprzez gry i zabawy geoinformacyjne (Warcholik 2008a, 2008b, 2008c), w tym roli tego typu technologii informacyjnych w warsztacie nauczyciela (Warcholik 2008e). Odrębną grupę badań tego autora dokumentują prace dotyczące wykorzystania nawigacji satelitarnej w pracach z zakresu geomorfologii i hydrologii (Warcholik 2002b; Warcholik, Kramarz 2003). Grupę efektywnych narzędzi w badaniach przestrzennych stanowią metody geostatystyczne, umożliwiające przetwarzanie danych zgromadzonych w bazach danych, ich analizowanie, szacowanie parametrów z prognozowaniem i przestrzenną wizualizacją rezultatów obliczeń w postaci przykładowo map rastrowych, map izolinii i blokdiagramów. Odzwierciedleniem tego nowego nurtu badań prowadzonych w Instytucie Geografii UP w Krakowie są prace M. Szuberta (2005, 2007, 2008), wykorzystującego metody geostatystyczne i Systemy Informacji Geograficznej, bazujące na mapach cyfrowych, w badaniach geomorfologicznych. Wynikiem tych badań jest między innymi rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej i Częstochowskiej. W tej grupie badań znajdują się także prace W. Warcholika dotyczące wykorzystania autorskich map cyfrowych w analizach zmian granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji (Warcholik 2005) oraz wygenerowanych na podstawie tego typu map modeli potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach (Warcholik 2006). Wspomniane mapy cyfrowe stanowią podstawowy materiał analityczny do generowania cyfrowych modeli zmian środowiska dla potrzeb planowania przestrzennego (Warcholik, Dygoń 2007). Należy wyraźnie nadmienić, iż kartografię w wymiarze generowania map tematycznych i ich wykorzystywania w badaniach naukowych uprawiano od początków funkcjonowania większości zakładów Instytutu Geografii, we współpracy z kartografami lub niezależnie od ich działania. Przykładowo, problemem technicznych ograniczeń badań przestrzennych, związanych z trudnościami pomiaru powierzchni na mapach, zajmował się Józef Żychowski wraz z Grzegorzem Kawką z Instytutu Techniki (Żychowski, Kawka 1984), uzyskując patent na urządzenie pozwalające mierzyć nieregularne areały. Potencjał kadrowy oraz wyposażenie Instytutu Geografii w sprzęt pomiarowy umożliwia prowadzenie szerokiego zakresu zajęć dydaktycznych dla studentów kierunków: geografia oraz turystyka i rekreacja.

4 222 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących Nurt badań w zakresie kartografii szkolnej, zapoczątkowany przez profesora Jana Flisa, znajduje odzwierciedlenie w najmłodszym narybku Instytutu, czego dowodem są artykuły studentów geografii (Jodłowska 2008) czy też opracowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów UP w Krakowie. A dokąd zmierza kartografia szkolna? Pytanie zawarte w artykule pracowników Instytutu Geografii UP (Szubert, Warcholik 2005) pozostaje dziś bez prostej odpowiedzi, ponieważ w najnowszych atlasach na półkach księgarskich można odnaleźć mapy o różnym stopniu poprawności metodycznej, gdzie autorzy nie zawsze pamiętają o wyrazistości rysunku, jasności farb, unikaniu nadmiaru szczegółów mogących zmącić ogólne tło a więc podstawach metodycznych map szkolnych, wypracowanych w przeszłości, między innymi, w budynku Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Witold Warcholik, Mariusz Szubert Literatura Cabaj W., Urbańska A., 2000, Jeszcze raz o podziałce, zwłaszcza o podziałce liniowej, Geografia w Szkole, z. 4, s Czeppe S., 1972, Kartografia z topografią, [w:] Geografia. Instrukcje przedmiotowe dla studiujących zaocznie geografię na poziomie WSN, Kraków, s Flis J., 1951, Kartografia i topografia, Cz. 1. Kartografia matematyczna i opisowa, PWN, Kraków, ss Flis J., 1952, Kartografia i topografia, Cz. 2. Kartometria i topografia, PWN, Kraków, ss Flis J., 1955, Wakacyjne prace polowe w programie studiów geograficznych WSP, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, s Flis J., 1966, Kartografia w zarysie. Podręcznik dla studentów studiów nauczycielskich, PZWS, Warszawa, ss Flis J., 1973, O podziałce kartograficznej, Geografia w Szkole, z. 5, s Flis J., 1977, Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa, ss Jodłowska M., 2008, Percepcja treści kartograficznych na różnych etapach nauczania wybrane obserwacje, Dokumentacja Geograficzna, 38, s Lach J., Cabaj W., Ziętara T., 1982, Próba oceny przydatności zdjęć lotniczych do kartowania krajobrazowego, Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, t. 8, z. 3, s Lach J., Cabaj W., Ziętara T., 1983, Ocena przydatności zdjęć lotniczych do kartowania krajobrazowego, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 575, Dokumentacja Teledetekcyjna, Katowice, s Ormicka I., Czeppe S., 1956, Problematyka prac kontrolnych w nauczaniu kartografii i topografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 5, s Rachwał T., 2000, Mapy i wykresy, [w:] Atlas Polski. Encyklopedia geograficzna świata, Opres, Kraków Szubert M., 2000, Zastosowanie programu komputerowego Surfer do wizualizacji rzeźby terenu na lekcjach przyrody i geografii, Geografia w Szkole, z. 4, s

5 2. Kartografia i topografia 223 Szubert M., 2001, Wizualizacja ukształtowania terenu w praktyce szkolnej na przykładzie okolic Rabki i Wielunia, [w:] Mapa w systemach komputerowych, red. K. Furmańczyk, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, t. 23, Szczecin, s Szubert M., 2005, Geostatystyczne metody rekonstrukcji rzeźby podczwartorzędowej na przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, IGiGP UJ, Kraków, s Szubert M., 2007, Metody geostatystyczne i cyfrowy model wysokości (DEM) w badaniach geomorfologicznych, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, red. R. Sołtysik, R. Suligowski, IG Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s Szubert M., 2008, Rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych metodami geostatystycznymi np. Wyżyny Wieluńskiej i Częstochowskiej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, nr 17, s Szubert M., Osika S., 2004, Internet oraz komputerowe techniki prezentacji na lekcjach przyrody i geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Szubert M. Warcholik W., 2005, Atlas geograficzny na różnych poziomach kształcenia czyli dokąd zmierza kartografia szkolna?, [w:] Społeczna i edukacyjna rola kartografii w Polsce, red. J. Pasławski, J. Ostrowski, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, t. 26, s Warcholik W., 2000, GPS nowe zainteresowanie ucznia, Geografia w Szkole, z. 4, s Warcholik W., 2001, Kartografia, [w:] Encyklopedia gimnazjalisty, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, s Warcholik W., 2002a, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. Fogra, Kraków. Warcholik W., 2002b, Nawigacyjny pomiar GPS w kartowaniu antropogenicznych form rzeźby terenu na przykładzie doliny Białej Dunajcowej, [w:] Środowiska górskie ewolucja rzeźby, red. A. Traczyk, A. Latocha, Wyd. IG UW, Wrocław, s Warcholik W., 2002c, Geoinformatyczne kształcenie studentów geografii w trakcie praktyk terenowych z topografii, [w:] Informatyczne przygotowanie nauczycieli w okresie zmian i transformacji, red. J. Migdałek, B. Kędzierska, KIiMK AP, Kraków, s Warcholik W., 2002d, Nawigacyjny odbiornik GPS w szkole?, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków, s Warcholik W., 2002e, Mapa cyfrowa jako wynik praktyk terenowych z topografii?, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków, s Warcholik W., Kramarz P., 2003, Mała retencja w zlewni Dłubni w XX wieku. Rejestracja przestrzenna zespołów młyńskich z wykorzystaniem pomiarów GPS, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, NFOŚiGW, Kraków, s Warcholik W., 2004, Współczesna geoinformacja a środki dydaktyczne w nauczaniu geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Warcholik W., 2005, Rejestracja różnic w przebiegu granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji ( ) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 51, s

6 224 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących Warcholik W., Kramarz P., 2005, Od GPS do Galileo, Konspekt, nr 2 (23), s Warcholik W., 2006, Zmiany lesistości jako element cyfrowego modelu potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach Beskidu Niskiego, Dokumentacja Geograficzna, 32, IGiPZ PAN, s Warcholik W., Dygoń M., 2007, Cyfrowe modele zmian środowiska w planowaniu wybranych form zagospodarowania przestrzennego polskiej i słowackiej części Beskidu Niskiego, [w:] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, red. M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska, Gdańsk Warszawa, s Warcholik W., 2008a, Gry GPS w edukacji szkolnej, Dokumentacja Geograficzna, 38, s Warcholik W., 2008b, Zabawa geoinformacją, Edukacja i Dialog, nr 9 (200), s Warcholik W., 2008c, Gry GPS od zdrowej rywalizacji do efektywnej nauki, Lider, nr 12 (215), s Warcholik W., 2008d, Europejskie programy GNSS na rynku globalnych systemów nawigacyjnych, Prace Komisji Geografii Przemysłu, nr 12, Warszawa Kraków, s Warcholik W., 2008e, Gry geoinformacyjne w warsztacie nauczyciela, [w:] Technologie informacyjne w warsztacie nauczyciela, red. J. Migdałek, M. Zając, Oficyna Wyd. Impuls, Kraków, s Zioło Z., 1971, Wielomiernikowe mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 3, nr 2, s Zioło Z., 1972, Próba konstrukcji syntetycznej wielomiernikowej mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 4, nr 3, s Zioło Z., 1976, Wielomiernikowe mapy specjalizacji przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, nr 4, s Żołnierz A., 1982, Nauczanie czytania rysunku poziomicowego i warstwicowo-barwnego za pomocą stereoskopu, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 77, Prace Geograficzne IX, s Żołnierz A., 1987, Uwagi o Szkolnym zestawie mierniczym, Geografia w Szkole, z. 1, s Żołnierz A., 1991a, Efektywność zastosowania izarytmicznych rysunków stereoskopowych w nauczaniu czytania map na lekcjach geografii, [w:] Próby doskonalenia pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły podstawowej: prace badawcze w szkolnych laboratoriach WSP w Krakowie w latach , red. H. Barycz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s Żołnierz A., 1991b, Kształtowanie się u uczniów umiejętności orientowania planu i mapy oraz ich unowocześniania w nauczaniu geografii, [w:] Kształcenie umiejętności w procesie nauczania geografii, cz. 2, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s Żołnierz A., 1991c, Kształtowanie umiejętności czytania map tematycznych w nauczaniu geografii, [w:] Metody badań kartograficznych: XX Ogólnopolska Konferencja Kartograficzna, t. 16, UMCS, Lublin, s Żołnierz A., 1992a, Kształtowanie wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, z. 3, s Żołnierz A., 1992b, Modele rzeźby z nadrukiem treści mapy ( Mapy plastyczne ), Geografia w Szkole, z. 1, s