Radosław Zyzik r. TEMAT: Antropologiczne podstawy koncepcji oświadczeń woli. Perspektywa neurokognitywna

Transkrypt

1 Radosław Zyzik r. TEMAT: Antropologiczne podstawy koncepcji oświadczeń woli. Perspektywa neurokognitywna Cele pracy: (Cel 1) Zbadanie związków pomiędzy zakładanym w prawie obrazem człowieka, który ma wpływ na kluczowe pojęcia w prawie prywatnym (osoby fizycznej, oświadczeń woli, wad oświadczeń woli), a obrazem człowieka wypracowanym w naukach neurobiologicznych. (Cel 2) Wykorzystanie osiągniętych wyników w celu zaproponowania zmian w rozumieniu konkretnych instytucji prawnych (np. konsumenta). Wybrane tezy pracy: T1. Wykorzystanie osiągniętych wyników nauk neurokognitywnych w badaniach nad instytucjami prawa jest możliwe. Wpływ nauk przyrodniczych może przejawiać się na trzech płaszczyznach: teoretycznej, quasi teoretycznej i praktycznej. T2. System prawny zakłada pewien obraz człowieka, który wpływa na kształt przepisów, tym samym wpływając na pojęcie osoby fizycznej i instytucje z nim powiązane. W swych zasadniczych zrębach obraz ten odpowiada XIX-wiecznej psychologii. Koncepcja człowieka w prawie cywilnym może być zrekonstruowana na podstawie przepisów dot. osobowości prawnej, zdolności do czynności prawnych, oświadczeń woli i wad oświadczeń woli, a także na podstawie wypowiedzi doktryny prawniczej i judykatury. T3. Osiągnięcia neurobiologii sugerują pewną antropologię (obraz człowieka), który jest niespójny z XIX-wiecznymi koncepcjami psychologiczno-filozoficznymi, na których oparta jest siatka pojęciowa prawa cywilnego. Rozwój nauk neurobiologicznych nie tylko dostarcza nam nowej wizji jednostki ludzkiej, ale także nowego modelu podejmowania decyzji w sytuacjach normatywnych, czyli w sytuacjach związanych z pewnymi regułami określającymi wskazany sposób zachowań. T4. Istnieje możliwość wykorzystania sugerowanego przez neurobiologię obrazu człowieka do zamiany paradygmatu interpretacyjnego w prawie cywilnym (projekt minimalistyczny). Można także postulować zasadnicze zmiany w prawnocywilnej siatce pojęciowej (projekt maksymalistyczny). Rozdział I Preliminaria 1. Wprowadzenie 2. Zagadnienia metodologiczne 2.1. Uwagi ogólne 2.2. Pytania metatoretyczn 3. Zagadnienie teorii filozoficznej w świetle neuronauk 3.1. Źródła danych w neuroscience. Problem wiarygodności 3.1. Stadia budowy teorii 4. Neurolaw. Labirynt perspektyw 1

2 5. Perspektywa językowa. Zwrot pojęciowy 5.1. Osoba i tezy antropologiczne w prawie i neuronaukach 5.2. Modele podejmowania decyzji. Perspektywa neurokognitywna 5.3. Filozoficzny model zachowań antyspołecznych 6. Perspektywa praktyczna 6.1. Neuroscience-based lie detectors. Kontrowersje 7. Podsumowanie Przedmiotem pierwszej części rozdziału pierwszego będzie problematyka związana z metodologią pracy. To posunięcie jest o tyle trafne, o ile pozwoli na przedstawienie w sposób spójny: horyzontu teoretycznego prowadzonych badań, zagadnień metodologicznych i zdiagnozowanie najpoważniejszych problemów związanych z tego typu interdyscyplinarnym projektem. Problemy metodologiczne zostaną podzielone na cztery podgrupy: (1) metateoretyczne pytania, (2) status neuroscience i problem pozyskiwania danych oraz ich wiarygodność, (3) filozoficzna interpretacja wyników badań z zakresu neuroscience, (4) status teorii zbudowanych w oparciu o dane z zakresu nauk biologicznych. Druga część rozdziału poświęcona zostanie bardziej konkretnemu zagadnieniu. Mianowicie, jej przedmiotem nie będzie już tylko zbadanie możliwych relacji pomiędzy naukami społecznymi a neuroscience. W tej części zostaną postawione pytania o użyteczność badań biologicznych i ich interpretacji w refleksji filozoficzno-prawnej, a także o potencjalne korzyści i zagrożenia, które pojawić się mogą dla osób stosujących prawo w praktyce. Stanowić one będą niejako podsumowanie dotychczasowych projektów, które miały na celu zaaplikowanie wiedzy biologicznej do teorii i praktyki prawniczej, a także dobry punkt wyjścia do rozpoczęcia realizacji celów rozprawy doktorskiej. Rozdział II Rekonstrukcja antropologicznych założeń prawa prywatnego 1. Wstęp 2. Analizy pojęciowe 3. Rekonstrukcja obrazu człowieka w prawie cywilnym 3.1. Zagadnienie oświadczenia woli 3.2. Wady oświadczenia woli Brak świadomości lub swobody Pozorność Błąd i podstęp Groźba Podsumowanie 3.3. Podstawy teorii oświadczenia woli Wprowadzenie Teoria woli Teoria oświadczenia i zobowiązania Podsumowanie 3.4. Oświadczenie woli ewolucja poglądów doktryny 3.5. Teoria działania Rudolfa von Iheringa 3.6. Psychologiczne podstawy teorii działania. 4. Podsumowanie 2

3 Celem prowadzonych w tej części pracy analiz jest przeprowadzenie dowodu dla tezy, że prawo cywilne przyjmuje pewien ogólny obraz człowieka, który ma swoje korzenie w myśli filozoficznej i psychologicznej wieku XIX-ego. Jest to zwłaszcza wyraźnie widoczne w przypadku pojęć należących do funkcjonujących w literaturze przedmiotu koncepcji oświadczeń woli. To bardzo ogólne twierdzenie wymaga jednak doprecyzowania. Pierwsza część rozdziału drugiego poświęcona będzie analizom pojęciowym, których celem będzie ustalenie zależności pomiędzy pojęciami człowieka, osoby fizycznej i obrazu człowieka. Są one konieczne, ponieważ jak się okaże, nie dla wszystkich oczywiste jest, że nie istnieje tożsamość pojęciowa pomiędzy człowiekiem i osobą fizyczną. Co więcej, wyjaśnienie relacji pomiędzy tymi dwoma pojęciami umożliwi doprecyzowanie najważniejszego terminu czyli tego, co właściwie mamy na myśli, gdy mówimy o obrazie człowieka w prawie cywilnym. W drugiej części rozdziału zostanie przeprowadzona rekonstrukcja antropologicznych założeń prawa cywilnego, które będą przesłanką do zaproponowania funkcjonującego obrazu człowieka. Zostanie ona dokonana przede wszystkim w oparciu o przepisy związane z instytucją oświadczenia woli. Wybór akurat tych reguł prawnych nie jest arbitralny. To właśnie w ich przypadku głos doktryny, orzecznictwo a także analizy historyczno-prawne w największym zakresie ujawnią pewne tezy, która można uznać za antropologiczne podstawy oświadczeń woli, czy mówiąc innymi słowy, obraz człowieka zakładany w prawie cywilnym. Następnie, jak się okaże, instytucja oświadczenia woli nie jest instytucją czysto normatywną, chociaż dzisiejsza nauka prawa cywilnego zdaje się zapominać o filozoficznych podstawach jednego z jej najważniejszych terminów. Nie jest jedynie konstrukcją prawodawcy powstałą ex nihilo, ale teorią działania zbudowaną w oparciu o wiedzę dostępną w wieku XIX-tym. Trzecia część rozdziału drugiego zostanie poświęcona zestawieniu i omówieniu tez antropologicznych zakładanych przez cywilistyczną siatkę pojęciową. Tak zbudowany obraz człowieka zostanie następnie w kolejnej części pracy wnikliwie oceniony z uwzględnieniem najnowszych osiągnięć badań neurobiologicznych. Rozdział III Rekonstrukcja obrazu człowieka w świetle neuroscience 1. Wprowadzenie 2.2. Mentalna trylogia Rozumowania Emocje Motywacje 2.3. Podsumowanie 2.4. Neurokognitywny model rozumowań normatywnych Rozumowania Emocje Motywacje 3. Podsumowanie Rozdział ten poświęcony będzie zrealizowaniu kolejnych dwóch celów pracy. Po ukończeniu rekonstrukcji założeń antropologicznych prawa cywilnego przyszedł czas na (C2) zaproponowanie obrazu człowieka w neuronaukach. Jednocześnie, wraz z obrazem 3

4 człowieka, zostaną zaprezentowane pewne uwagi dotyczące podejmowania decyzji w sytuacjach normatywnych. A także, korzystając z konkretnych już badań, dookreślić podstawowe procesy motywacyjne odpowiedzialne za podejmowanie decyzji w sytuacjach normatywnych. W efekcie możliwe będzie (C3) porównanie wyników drugiej części pracy z wynikami rekonstrukcji obrazu człowieka w neuronaukach i zaproponowanie pewnych zmian w założeniach siatki pojęciowej prawa cywilnego, co będzie stanowiło następnie punkt wyjścia do (C4) dyskusji na konkretnymi instytucjami prawa, która będzie miała miejsce w ostatnim rozdziale pracy. Rozdział IV Zastosowanie teorii Ostatni rozdział pracy będzie miał na celu wykorzystanie dotychczas osiągniętych wyników w rozwiązaniu konkretnego problemu w systemie prawa. Jednym z nich będzie włączenie się do dyskusji nad pożądanym modelem konsumenta w prawie cywilnym. 1. Związek pomiędzy prawem cywilnym a prawem konsumenckim - konsument a osoba fizyczna - koncepcja oświadczeń woli a prawo konsumenckie 2. Pojęcie modelu konsumenta modelem konsumenta nazywa się w literaturze pewny ogólny zbiór cech przypisywanych osobie fizycznej, który podlega ochronie prawnej w ramach przepisów prawa konsumenckiego każdy model konsumenta konstruowany jest przy uwzględnieniu: potocznych przekonań o sposobach funkcjonowania jednostki w warunkach rynkowych, warunków panujących na konkretnych rynkach usług i towarów model powinien być konstruowany także w oparciu o: uwarunkowania językowe, kulturalne i społeczne 2.1. Model konsumenta głupiego: Model konsumenta głupiego oddala się znacząco na co zwraca się szczególną uwagę w literaturze przedmiotu - od założeń ogólnych prawa cywilnego, gdzie osoba fizyczna jest podmiotem prawa charakteryzującym się wolnymi i racjonalnymi działaniami. Konsument w tym ujęciu działa bezrefleksyjnie, pod wpływem emocji, instynktownie. Wskazywano, że <niemieckie prawo konkurencji jako najmniej elastyczne na świecie oraz przyjmowany przez niemieckie orzecznictwo model przeciętnego konsumenta absolutnie niedojrzałego, niemal patologicznie głupiego i niebezpiecznie nieuważnego>. A. Tischner, Model przeciętnego konsumenta w prawie europejskim, "Kwartalnik Prawa Prywatnego" 2006/1, s ( ) przeciętny, modelowy wzorzec konsumenta nie analizuje danych, nie czyta informacji do niego kierowanych, decyzja o wzięciu udziału w loterii/promocji jest podejmowana kompulsywnie, pod wpływem emocji, bez zapoznania się z jej co najmniej podstawowymi szczegółami. Wyrok z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie z odwołania The Lorenz Bahlsen Snack - World Sp. z o.o. w Sadach przeciwko Prezesowi UOKiK (Dz. Urz. UOKiK z dnia 30 czerwca 2010 r Model konsumenta rozważnego (oświeconego): Model konsumenta oświeconego jest pochodną pojęcia konsumenta wywodzącego się z ekonomii klasycznej. Taki konsument charakteryzuje: 4

5 suwerenność decyzji - konsument dokonuje wyboru wyłącznie w oparciu o swoje preferencje w ramach ograniczenia jakie stwarza wysokość dochodu, którym dysponuje, racjonalność decyzji - konsument dokonuje wyboru takich kombinacji dóbr, które maksymalizują jego użyteczność, czyli subiektywną satysfakcję, jaką czerpie on z konsumpcji; działa we własnym interesie i na swój rachunek, nieograniczone potrzeby - potrzeby konsumenta nie mogą nigdy być do końca zaspokojone, konsument zawsze dąży do tego by osiągać coraz wyższe poziomy użyteczności; większa ilość dóbr jest zawsze preferowana nad mniejszą ilością dóbr, W rozumieniu przepisów prawa wspólnotowego konsument jest osobą świadomą, rozsądną i krytyczną, korzystającą z możliwości stwarzanych mu przez akcje informacyjne i edukacyjne do niego adresowane. Jest to osoba, która potrafi z rozwagą przyjmować kierowane do niego informacje i dokonywać na ich podstawie racjonalnego, świadomego wyboru na rynku. Z całą pewnością nie jest rozsądnym konsument niedbały, o ograniczonej inteligencji ani konsument, który kieruje się wyłącznie dotychczasowymi przyzwyczajeniami, ignorując skierowaną do niego akcję informacyjną. Tym samym prawo wspólnotowe nie przejęło wzorca, jaki ukształtował się przykładowo w prawie niemieckim, zgodnie z którym konsument jest osobą niestaranną, podatną na wprowadzające w błąd informacje, bezkrytycznie odbierającą stwierdzenia zawarte w reklamach, co jest powodem szczególnej jego ochrony. E.Habryn, Niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży konsumenckiej, Oficyna 2010, s Należy podkreślić, że konsumentem rozsądnym jest konsument uważny, który ma zagwarantowaną wolność podejmowania decyzji i dokonuje świadomych wyborów w oparciu o krytycznie oceniane, skierowane do niego informacje. Jest to nabywca wyedukowany, który dokonał szczegółowej analizy udzielonych mu informacji i na ich podstawie podjął decyzję o nabyciu towaru. E. Habryn,, Niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży konsumenckiej, Oficyna 2010, s Model konsumenta a obraz człowieka w neurobiologii Pomiędzy modelem głupiego i rozważnego konsumenta Zalety i wady modelu oświeconego konsumenta Zalety i wady modelu głupiego konsumenta 3.2. Sformułowanie zaleceń dla konstrukcji nowego modelu 4. Podsumowanie 5