Józef Partyka. Formy edukacji przyrodniczej w parkach narodowych

Transkrypt

1 Józef Partyka Formy edukacji przyrodniczej w parkach narodowych Nauczanie o środowisku przyrodniczym odbywa się głównie w szkołach, które mogą być wspierane przez różne instytucje i organizacje społeczne takie jak muzea, skanseny, lasy państwowe, parki krajobrazowe i parki narodowe. Znane są lekcje prowadzone przez niektóre muzea, zwłaszcza o profilu humanistycznym. Od pewnego czasu do tego procesu włączają się także parki narodowe (ryc. 1) i krajobrazowe, a od kilku lat również lasy państwowe (zajmujące prawie 1/3 powierzchni kraju), zwłaszcza objęte aktywną ochroną w ramach tzw. Leśnych Kompleksów Promocyjnych. Parki narodowe podejmując edukację przyrodniczą mają na celu ochronę zasobów przyrodniczych poprzez zmianę sposobu ich zwiedzania i kształtowanie postaw społecznych wobec środowiska naturalnego, zwłaszcza wobec samego parku. Wypełniają także rolę społeczną i wychowawczą umacniając akceptację parku narodowego przez społeczeństwo. Są one bowiem miejscami gdzie powinny być kształtowane wzorce zachowań społeczeństwa wobec środowiska naturalnego i wartości ogólnonarodowych. Edukacja w parkach narodowych jest więc traktowana za jedną z form ich ochrony i narzędzie przeciwdziałania zagrożeniom społecznym, z którymi parki narodowe spotykają się w obecnej rzeczywistości społeczno ekonomicznej kraju. Wśród szczegółowych zadań edukacji w parkach narodowych należy wyróżnić m.in. wywołanie emocjonalnego stosunku do środowiska, poznanie otaczającego świata i zachodzących zjawisk w przyrodzie oraz przygotowanie do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania decyzji. Edukacja w polskich parkach narodowych ma kilkudziesięcioletnią tradycję i w ciągu ostatnich 50. lat przybierała różne formy od wystaw w muzeach poprzez urządzanie ścieżek dydaktycznych po organizację ośrodków edukacyjnych. W latach nastąpił jej znaczny rozwój zarówno w zakresie form pracy, jak i elementów infrastruktury (Myga Piątek 1994). U podstaw edukacji w parkach narodowych stało muzealnictwo przyrodnicze będące jedną z najstarszych form działalności oświatowej. Obecnie muzea istnieją w 17. parkach narodowych (tab. 1). Urządzano je na ogół wkrótce po utworzeniu parku. Stałe wystawy w niektórych muzeach zostały gruntownie przebudowane (w Bieszczadzkim, Wolińskim, Białowieskim), otrzymały nowoczesny

2 554 Józef Partyka Ryc. 1. Obiekty edukacyjne w polskich parkach narodowych 1 muzea przyrodnicze; 2 ośrodki edukacyjne wygląd i spełniają wymogi stawiane muzealnictwu przyrodniczemu. Najstarsze, w Białowieskim Parku Narodowym liczy ponad 80 lat (Okołów 1991). Muzea gromadzą dane o zasobach i procesach przyrodniczych zachodzących na terenie parków, organizują wystawy stałe i zmienne; rocznie zwiedza je prawie 750 tys. osób, a największy udział, nawet do 80% zwiedzających, ma młodzież szkolna. Do najczęściej odwiedzanych należą muzea w parkach Pienińskim, Wolińskim i Białowieskim. Najbogatsze zbiory mają muzea w parkach Wielkopolskim i Białowieskim. W ostatnich latach zaznacza się mniejsza frekwencja zwiedzających muzea co jest odbiciem spadku ruchu turystycznego. Stałe wystawy w muzeach zapoznają zwiedzających z historią parków, środowiskiem przyrodniczym, działalnością człowieka przed objęciem danego obszaru ochroną prawną, prowadzą sprzedaż wydawnictw popularno naukowych, udzielają bieżącej

3 Formy edukacji przyrodniczej w parkach narodowych 555 Tab. 1. Działalność edukacyjna parków narodowych w latach Źródło: Analizy działalności parków narodowych. Warszawa. Krajowy Zarząd Parków Narodowych. informacji o możliwościach zwiedzania parków. Nowym elementem turystycznego zagospodarowania parków narodowych i formą ich zwiedzania z dominacją elementów przyrodniczych w krajobrazie i ich opisem są ścieżki przyrodnicze, zwane nieraz edukacyjnymi, poznawczymi, dydaktycznymi itp. (Staniewska Zątek 1993; Biderman, Bosak 1995). Pierwsze ścieżki i przewodniki po nich pojawiły się już na początku lat 70. XX w. (Antczak 1984; Ferchmin 1984; Okołów 1984) lecz ich szybki rozwój przypadł na ostatnie 10 lat. W założeniach parków narodowych ścieżki są fragmentami tras turystycznych ze szczególnie dużym nagromadzeniem walorów przyrodniczych i kulturowych. Ich celem jest zapewnienie zwiedzającym bliższego kontaktu z przyrodą, poznanie i rozumienie przyrodniczych procesów. Mają także ułatwić obserwację elementów zwykle pomijanych podczas zwykłej wycieczki. Wzdłuż tras znajdują się oznakowane przystanki, na których w formie krótkich opisów i rysunków przestawiona jest informacja o zjawiskach i spotykanych na trasie gatunkach roślin i zwierząt. Ścieżce towarzyszy najczęściej wydany przewodnik. Ścieżka dydaktyczna jako środek efektywnego przekazu jest przeznaczona do samodzielnego zwiedzania przez turystów. Trasy mają zwykle specjalne oznakowanie w terenie, zabezpieczenia w formie schodków, barier, kładek, a ich długość nie przekracza 5 6 km. Organizowane są także w parkach krajobrazowych i ogrodach botanicznych (Muranyi 1999). Ścieżki dydaktyczne w parkach pokrywają się na ogół z pieszymi, znanymi szlakami turystycznymi będąc najczęściej ich adaptacją. Wprawdzie pierwsze pojawiły się ponad 25 lat temu, ale większość powstała dopiero w ciągu ostatnich 10 lat (tab. 1).

4 556 Józef Partyka W 18. parkach narodowych znajduje się 68 wyznaczonych i urządzonych ścieżek dydaktycznych. Wszystkie są wyposażone w odpowiednie tablice informacyjne. Najwięcej ścieżek (po 7 8) mają parki: Bieszczadzki, Gorczański, Karkonoski, Roztoczański i Woliński. Do wielu z nich są wydane specjalne, zróżnicowane pod względem edytorskim przewodniki dostarczające szczegółowych informacji o przyrodzie. Wydawnictwa te są adresowane przede wszystkim do uczącej się młodzieży i osób o szerszych zainteresowaniach przyrodniczych. Ścieżka będąca środkiem efektywnego przekazu informacji przyrodniczych musi być dostosowana do oczekiwań odbiorcy. Jej istotą jest związek konkretnej informacji z konkretnym miejscem w parku narodowym oraz przeznaczenie dla turystów indywidualnych lub też grup szkolnych. Są organizowane ścieżki uniwersalne jak też prezentujące węższe specjalności przyrodnicze. Przy projektowaniu ścieżki należy uwzględnić trzy elementy: wyznaczenie jej przebiegu w terenie, opracowanie treści oraz formy przekazu (Biderman, Bosak 1995). Najnowszą formą działalności dydaktycznej są tworzone od niedawna ośrodki dydaktyczne. Ich celem jest pobudzanie i rozwijanie zainteresowań i sposobów percepcji środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowania, przedstawianie zagrożeń i metod ochrony środowiska kładąc szczególny nacisk na ostoje naturalnej przyrody, podnoszenie kwalifikacji osób zajmujących się profesjonalnie ochroną przyrody i edukacją (Biderman 1992; Muranyi 1999; Myga Piątek 1994). Ośrodki dydaktyczne będące najnowszym narzędziem w pracy edukacyjnej otwarto dotychczas tylko w 10 parkach (najnowszym jest oddany do użytku w styczniu 2002 r. ośrodek w Babiogórskim Parku Narodowym). Powstały one w latach , a ich propozycje programowe są nieraz oparte na współpracy zagranicznej, m.in. na wzorach amerykańskich i angielskich, chociaż najczęściej polskie parki narodowe wykorzystują własne doświadczenia edukacyjne. Pierwszy ośrodek został otwarty w 1992 r. w Ustrzykach Dolnych dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego. W następnych latach uruchomiono podobne placówki w parkach narodowych Ojcowskim, Poleskim, Roztoczańskim, Białowieskim, Gór Stołowych, Kampinoskim, Wielkopolskim, Wolińskim i Babiogórskim. Podstawową formą pracy ośrodków są zajęcia terenowe, prowadzone poza szkołą, a dotychczas rzadko wykorzystywane w pracy polskich placówek oświatowych. Ośrodki pełnią więc rolę stacji terenowych i są elementem uzupełniającym programową edukację szkolną w regionie. Ma to szczególne znaczenie dla szkół z najbliższego sąsiedztwa parków narodowych, wpływa bowiem na poprawę wizerunku parków w opinii publicznej i ich akceptację, zwłaszcza w społecznościach lokalnych. Rocznie parki narodowe przeprowadzają prawie 3,9 tys. różnych zajęć edukacyjnych i przygotowują ponad 100 różnych wydawnictw popularno naukowych. Wśród zajęć prowadzonych w parkach należy wymienić warsztaty dla nauczycieli, lekcje w terenie, zielone szkoły, szkolenia przewodników. Uzupełnieniem tej formy działalności oświatowej są stałe wystawy w muzeach przyrodniczych. W parkach Białowieskim i Wolińskim są ponadto pokazowe zagrody żubrów. Największe znaczenie dla parków narodowych ma praca z nauczycielami, którzy mogą później przekazywać zdobytą wiedzę i doświadczenie wielu swoim wychowankom ( efekt mnożnikowy ; Bosak 2001). Są to z reguły trzydniowe warsztaty,

5 Formy edukacji przyrodniczej w parkach narodowych 557 organizowane m.in. w Ojcowskim Parku Narodowym i inne zajęcia edukacyjne (np. zielona klasa ) prowadzone według przygotowanych scenariuszy o tematyce środowiska przyrodniczego, krajobrazu, ochrony dziedzictwa kulturowego i in. Materiałem ułatwiającym zajęcia są wielonakładowe wydawnictwa przygotowywane przez parki narodowe (np. w Bieszczadzkim PN klucz do oznaczania roślin Flora wiosenna lasów, w Ojcowskim pakiet Woda w Twoje Rzece, materiały Praktyczne formy edukacji środowiskowej ). Podczas warsztatów zarówno nauczyciele, jak i młodzież zapoznają się z różnymi technikami prowadzenia zajęć (pokaz, pomiar, badania wody, doświadczenie, ocena krajobrazu i in.). Większość parków narodowych (np. Bieszczadzki, Białowieski, ostatnio także Ojcowski) duży nacisk kładzie na stałą współpracę ze szkołami znajdującymi się w bezpośrednim sąsiedztwie parków. Ma to duże znaczenie w akceptacji tej formy ochrony przyrody wymagającej sporych ograniczeń w gospodarczym wykorzystaniu obszaru parków narodowych i ich najbliższego otoczenia, zwłaszcza położonych w pobliżu dużych ośrodków miejskich. Edukacja w polskich parkach narodowych, oparta częściowo na wzorach zaczerpniętych z USA i Wielkiej Brytanii wzbudza duże zainteresowanie wśród części nauczycieli. Musimy jednak pamiętać, że park narodowy, dysponujący najlepiej wyposażonym ośrodkiem edukacyjnym nie zastąpi żadnej, nawet najmniejszej i prowincjonalnej szkoły dysponującej choćby przeciętną kadrą nauczycielską; może natomiast stanowić uzupełnienie programu nauczania w oparciu o dobrze urządzone zaplecze terenowe i zapewnienie bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem przyrodą, krajobrazem, wytworami kultury. Zachodnie wzorce edukacyjne, zwłaszcza te docierające do parków narodowych i z tak wielkim entuzjazmem podejmowane przez część ich pracowników bywają nieraz dyskusyjne. Zdarza się bowiem, że zmierzają one do spłycania merytorycznych treści edukacji na rzecz różnorodnych gier i zabaw zalecanych w imię rzekomej obrony młodzieży przed programami nauczania pamięciowego i nadmiarem wiedzy. W praktyce jest to często ograniczanie procesu edukacyjnego oraz zubażanie młodzieży o podstawową wiedzę na temat przyrody i potrzebie jej ochrony. Jak w każdym działaniu, tak i w tym przypadku potrzebny jest zdrowy rozsądek oraz właściwy dobór metod edukacyjnych tak by wcześniej przygotowana wizyta w parku narodowym mogła przynieść oczekiwane efekty edukacyjne i dydaktyczne. Należy docenić niezaprzeczalny dorobek polskiego szkolnictwa oraz wypracowane w ciągu wielu lat przez nauczycieli sprawdzone metody nauczania, dla których różne pozaszkolne ośrodki edukacyjne, w tym także w parkach narodowych, mogą służyć tylko w pewnym zakresie skuteczną pomocą. Literatura Analizy działalności parków narodowych za lata , Krajowy Zarząd Parków Narodowych, Warszawa. Antczak A., 1984, Ścieżki dydaktyczne w polskich parkach narodowych wprowadzenie do dyskusji, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 5, 2,

6 558 Józef Partyka Biderman A.W., 1992, Ośrodek Edukacyjny w Ojcowskim Parku Narodowym, Parki Narodowe, 4, 7 8. Biderman A.W., Bosak W., 1995, Ścieżki poznawcze jako odpowiedź na oczekiwania zwiedzających, Parki Narodowe, 4, Ferchmin M., 1984, Ścieżki poznawcze w Kampinoskim Parku Narodowym, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 5, 2, Muranyi R., 1999, Ośrodki dydaktyczne ogrodów botanicznych, parków narodowych i krajobrazowych jako zaplecze zreformowanej szkoły, [w:] J. Holuk (red.), Aktywne metody edukacji ekologicznej w terenowych ośrodkach dydaktycznych, Chełm, Myga Piątek U., 1994, Edukacja w parkach narodowych, Parki Narodowe, 4, Okołów C., 1984, Zasady organizacji ścieżek przyrodniczych, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 5, 2, Okołów C., 1991, Muzea polskich parków narodowych, Parki Narodowe, 1, Staniewska Zątek W., 1993, Ścieżki przyrodnicze w polskich parkach narodowych, Parki Narodowe, 3, 5. dr Józef Partyka Ojcowski Park Narodowy Ojców