Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych w żywieniu świń

Transkrypt

1 Tom XXV ROŚLINY OLEISTE 2004 Władysław Migdał 1, Tadeusz Barowicz 2, Franciszek Borowiec 1, Józef Koczanowski 1, Marek Pieszka 2, Dorota Wojtysiak 1, Piotr Paściak 1, Branislav Źivković 4 1 Akademia Rolnicza w Krakowie, 2 Instytut Zootechniki w Balicach, 3 Ecopig Polska 4 Institute for Animal Husbandry, Belgrade Zemun, Republik of Serbia Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych w żywieniu świń Positive and negative aspects of supplementing pig feeds with plant oils Słowa kluczowe: świnie, żywienie, oleje roślinne O końcowym efekcie zastosowania olejów roślinnych lub śrut z pełnotłustych nasion roślin oleistych decyduje wiele czynników, które muszą być brane pod uwagę. Na podstawie badań własnych oraz badań innych autorów przedstawiono pozytywne i negatywne efekty stosowania olejów roślinnych w żywieniu świń. Wyniki dotyczące przyrostów dziennych, zużycia paszy, mięsności, zawartości i średnicy włókien mięśniowych, zawartości tłuszczu śródmięśniowego, profilu kwasów tłuszczowych, poziomu cholesterolu w mięśniach, czasu przechowywania mięsa wzbogaconego w nienasycone kwasy tłuszczowe, podatności na utlenianie, właściwości sensorycznych mięsa oraz efektów ekonomicznych natłuszczania mieszanek treściwych dla świń i optymalnego okresu przydatności takiej paszy do spożycia muszą być rozpatrywane łącznie. Dopiero wtedy możemy wykazać, że warto z korzyścią dla zwierząt i konsumentów wieprzowiny stosować oleje roślinne lub śruty z pełnotłustych nasion roślin oleistych w żywieniu świń. Key words: pigs, feeding, plant oil Plant fats used in diets for pigs are not the only source of energy but they also improve feed palatability and conversion and provide fat-soluble vitamins and exogenous unsaturated fatty acids. The latter are necessary for animals to grow and develop normally. The special role of exogenous unsaturated fatty acids results from the fact that they are a starting material for biosynthesis of prostaglandings, leukotrienes and tromboxanes. In addition, these acids are involved in cholesterol transport and synthesis. Meals from full-fat oil seeds and plant oils can be used to modify fatty acid profile of porcine fat according to consumer demand by enriching it with exogenous fatty acids such as C 22:6 n-3 (DHA), C 20:5 n-3 (EPA), C 22:5 n-3 (DPA) or CLA. Fatty acid profile can be correlated with eating quality of pork, especially its palatability, which is positively correlated with the content of saturated and monounsaturated fatty acids, and negatively with the content of polyunsaturated fatty acids.(pufa). Excessive levels of PUFA in animal fat adversely affect the sensory characteristics of meat and its storage capacity. The affected carcass is characterized by slimy backfat, unfavourable colour, reduced keeping quality, susceptibility to oxidation and, as a result, rancid aroma of fat. Plant oils show varying effects on the content and diameter of muscle fibres, which may influence meat juiciness, tenderness, colour and technological suitability (better susceptibility to ham massaging). A dietary supplement of plant oil increases the costs of feeding while shortening the use-by date of the feed. It is therefore appropriate to determine the optimum time for application of such a feed in pig nutrition.

2 562 Władysław Migdał... The final effect of using plant oils or full-fat oil seed meals is determined by a number of factors that have to be taken into account. The results of daily gains, feed intake, meatiness, muscle fibre content and diameter, intermuscular fat content, fatty acid profile, cholesterol level in muscles, storage time of meat enriched in unsaturated fatty acids, susceptibility to oxidation, and sensory properties of meat have to be considered together. It is only then that we can find out whether pigs may be given plant oils or full-fat oil seed meals to the benefit of animals and consumers. Wstęp Wymagania konsumentów wieprzowiny oraz utrzymanie współczesnych świń charakteryzujących się wysokim potencjałem produkcyjnym stawia przed hodowcami i nauką nowe wyzwania. Wzbogacanie wieprzowiny w egzogenne kwasy tłuszczowe, izomery CLA, a w konsekwencji stosowanie olejów roślinnych jako komponentów mieszanek treściwych dla świń ma zarówno pozytywne, jak i negatywne znaczenie. Decydując się na zastosowanie olejów roślinnych w żywieniu loch, knurów, prosiąt, młodzieży hodowlanej, a szczególnie tuczników należy brać pod uwagę wszystkie za i przeciw takiego postępowania. W przypadku wieprzowiny, gdzie pod pojęciem jakość kryje się kilka cech, jest to problem złożony. Biorąc pod uwagę złożoność pojęcia jakość widzimy ile błędów popełniamy pisząc w pracach naukowych o jakości wieprzowiny na podstawie jednej lub kilku cech. Według Kortza (2003) w technologii i towaroznawstwie artykułów spożywczych spotykamy wyraźne rozdzielenie pojęcia jakość na dwie składowe: jakość technologiczną oraz jakość konsumpcyjną. Przy ocenie przydatności przetwórczej mięsa zwracamy uwagę na: aspekt sensoryczny świeżość, wygląd ogólny, barwa; aspekt mikrobiologiczny zakażenia surowca mikroflorą; aspekt fizyczny lepkość, twardość, barwa, przezroczystość, wytrzymałość i odporność na rozdrabnianie, sprężystość, czystość; aspekt chemiczny podstawowy skład chemiczny surowca; aspekt fizykochemiczny wiązanie wody przez białka mięśniowe, wodochłonność, wartość punktu izoelektrycznego, kwasowość, wytrzymałość termiczna; aspekt ekonomiczny rozmiary produkcji, wysycenie rynku, dostępność surowca. Przy ocenie przydatności konsumpcyjnej trzeba zwracać uwagę na: aspekt biologiczny bezpieczeństwo spożycia, zdrowotność, wartość kaloryczną, pożywność, zawartość składników odżywczych, witamin i mikroelementów, wymienialność w diecie, odporność na niepożądane zmiany cech jakościowych; aspekt sensoryczny wyróżniki wizualne, smakowo-zapachowe, dotykowe, czuciowe, psychologiczne;

3 Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych aspekty fizykochemiczne barwę i jej trwałość, lepkość, ciągliwość, kwasowość, zdolność utrzymywania soku, odporność na działanie temperatury, łatwość przygotowania do spożycia, wydajność w przerobie kulinarnym (Kortz 2003). Dlatego też mówiąc o dodatnich efektach stosowania olejów roślinnych czy izomerów sprzężonego kwasu linolowego (CLA) w żywieniu świń trzeba również brać pod uwagę efekty negatywne. Pozytywne aspekty stosowania olejów roślinnych 1. Oleje roślinne należą do najbardziej skoncentrowanych źródeł energii (34,6 36,3 MJ EM/kg s.m). Kwasy tłuszczowe są wykorzystywane jako źródło energii przez większość komórek organizmu zwierzęcego. Jedynie krwinki czerwone i komórki ośrodkowego układu nerwowego do swych procesów życiowych wykorzystują energię z glukozy (Wiseman 1984). 2. Oleje roślinne są źródłem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe występujące w większych ilościach w olejach roślinnych i olejach rybnych są prekursorami prostaglandyn, leukotrienów i tromboksanów, wchodzą w skład fosfolipidów błon komórkowych i dzięki temu wpływają na wszystkie funkcje komórek. Żywienie młodych prosiąt paszami z niedoborem kwasu linolowego może prowadzić do zahamowania wzrostu oraz zmian skórnych (Azain 2004, Wiseman 1986). 3. Oleje roślinne stanowią materiał budulcowy, z którego organizm zwierzęcy czerpie składniki i energię do budowy własnych tkanek oraz do syntezy substancji biologicznie czynnych. W tkance nerwowej ponad jedną trzecią wszystkich kwasów tłuszczowych stanowią wielonienasycone kwasy tłuszczowe, przede wszystkim kwas arachidonowy i dokozaheksaenowy (Azain 2004). 4. Dodatek oleju sojowego lub porafinacyjnych kwasów tłuszczowych do paszy zwiększa sekrecję somatotropiny we krwi (Pietras i in. 1996). Hormon ten zwiększa między innymi syntezę białka, przyrosty masy ciała i poprawia wykorzystanie paszy. 5. Nienasycone kwasy tłuszczowe pobudzają procesy mammogenezy poprzez uczynnianie receptorów hormonalnych w strukturach komórek. Pietras i Barowicz (1997) wykazali korzystny wpływ nienasyconych kwasów tłuszczowych podawanych loszkom w paszy na rozwój tkanki gruczołowej. Podawanie zwiększonej ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych w paszy loszkom między 42 a 84 dniem życia stymulowało uwalnianie do krwioobiegu dodatkowych ilości hormonu wzrostu. Hormon ten wraz z prolaktyną odpowiada za rozwój w gruczołach mlecznych niedojrzałych płciowo loszek zrazików i pęcherzyków mlekotwórczych.

4 564 Władysław Migdał... Prawidłowy odchów loszki lub knurka hodowlanego rozpoczyna się już w okresie życia płodowego. U loszek, które w okresie płodowym lub prosięcym były niedożywione obserwujemy słabszy rozwój jajników i macicy, co niekorzystnie wpływa na przyszłą płodność loszki. Niedobór niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych hamuje wzrost i prawidłowy rozwój osobniczy i może mieć znaczący udział w patogenezie wielu chorób. Z tych względów wykorzystanie tłuszczu głównie olejów roślinnych w żywieniu loch w okresach wzmożonego zapotrzebowania na energię, szczególnie w okresie prośności i laktacji jest uzasadnione. 6. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe loch wysokoprośnych i karmiących jest wysokie a niska koncentracja energii w śrutach zbożowych uniemożliwia pełne pokrycie potrzeb organizmu lochy (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). Tłuszcze umożliwiają sporządzanie mieszanek treściwych o wysokiej koncentracji energii dla loch wysokoprośnych oraz loch karmiących liczne mioty, zmniejszając w ten sposób objętość i masę dawki pokarmowej. Podawanie olejów roślinnych lochom zarówno w okresie wysokiej prośności, jak i w okresie prośności i laktacji powoduje wzrost poziomu białka w siarze w porównaniu z siarą loch nie otrzymujących oleju roślinnego czy tłuszczu zwierzęcego w dawce pokarmowej. Jednocześnie obserwowano korzystny wpływ takiego postępowania na zawartość tłuszczu w siarze i mleku wzrost o około 1 2% w porównaniu z lochami grupy kontrolnej (Coffey i in. 1994, Migdał 1996). Nie stwierdzono niekorzystnej reakcji nowo narodzonych prosiąt na wysoką zawartość tłuszczu w siarze i mleku loch. Zastosowanie olejów roślinnych zmienia korzystnie dla prosiąt wzajemne proporcje niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych do nasyconych kwasów tłuszczowych w tłuszczu siary i mleka. Szczególnie korzystny wpływ na te proporcje obserwuje się w pierwszych 24 godzinach laktacji. W późniejszym jej okresie wpływ ten jest mniejszy. Z każdym kolejnym dniem laktacji w tłuszczu mleka zwiększa się zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych, co może świadczyć o wykorzystywaniu przez lochy rezerw energetycznych z własnej tkanki tłuszczowej do produkcji tłuszczu mleka (Coffey i in. 1994, Migdał 1996). Udział olejów roślinnych w dawkach pokarmowych powoduje wzrost poziomu NNKT w tłuszczu siary do 23,6%, a w tłuszczu mleka do 17,6%. Po podaniu lochom oleju sojowego lub kukurydzianego niektórzy autorzy obserwowali wzrost poziomu NNKT w tłuszczu siary sięgający do 32 35%, a w tłuszczu mleka do 27% (za Migdałem 1996). Tak znaczny wzrost poziomu NNKT w tłuszczu siary i mleka loch jest możliwy wówczas, gdy równie wysoki jest udział NNKT w tłuszczu paszy. Korzystne zmiany składu chemicznego oraz wzrost wartości energetycznej siary i mleka loch otrzymujących tłuszcze w dawkach pokarmowych poprawiają wyniki odchowu prosiąt. Lochy te rodzą cięższe prosięta, które charakteryzują się większymi przyrostami i lepszymi wynikami odchowu niż prosięta pochodzące od loch grup kontrolnych. Szczególnie poprawia się przeżywalność prosiąt małych, poniżej 1,1 kg masy ciała. Najkorzystniejsze wyniki dotyczące wyrównania miotów,

5 Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych przeżywalności i odchowu prosiąt obserwowano u loch otrzymujących wzbogacone energetycznie mieszanki zarówno w okresie ciąży, jak i w czasie laktacji (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). Według wielu autorów udział energii w postaci olejów roślinnych w mieszankach treściwych dla loch zwiększa zawartość glikogenu w wątrobie oraz glukozy w surowicy krwi urodzonych prosiąt, natomiast większa masa ciała urodzonych prosiąt zmniejsza ryzyko utraty ciepła z organizmu ze względu na korzystny stosunek powierzchni ciała do jego masy (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). Miarą racjonalnego żywienia loch prośnych i karmiących mieszankami z udziałem tłuszczu jako źródła energii są nie tylko wyniki prosiąt w pojedynczym cyklu, ale również tempo wzrostu, regularność rozrodu, długie użytkowanie rozpłodowe, zmiany masy ciała w poszczególnych fazach cyklu reprodukcyjnego oraz związane z tym zmiany grubości słoniny. Wysokoenergetyczne żywienie loch w okresie laktacji ogranicza straty masy ciała oraz zmniejszanie się grubości słoniny, co oznacza, że lochy tak żywione w mniejszym stopniu korzystają z rezerw energetycznych własnego ciała (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). Pobieranie przez lochy w czasie laktacji dużej ilości paszy o niskiej koncentracji energii nadmiernie obciąża przewód pokarmowy, co powoduje nasilenie się strat składników pokarmowych związane z trawieniem, a tym samym zmniejsza się ich wykorzystanie. Zwiększenie koncentracji energii (poprzez dodanie tłuszczu) w mieszankach pełnodawkowych stosowanych w okresie wysokiej ciąży i laktacji przy zachowaniu ich stałego stosunku białkowo-energetycznego przyczynia się do zmniejszenia dziennej dawki paszy o 0,5 kg w okresie ciąży i 0,8 1,5 kg w okresie laktacji (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). Niewskazany jest udział tłuszczu w dawkach pokarmowych loch odsadzonych od prosiąt i niskoprośnych. Zwiększenie koncentracji energii mieszanki treściwej, a tym samym zmniejszenie masy dawki pokarmowej dla loch niskoprośnych (przed 90 dniem ciąży) może być przyczyną głodu fizycznego u tych loch. Szczególnie dotyczy to loch starszych. Głód fizyczny oraz związany z tym stres może zwiększać energetyczne koszty bytowe organizmu. Zwiększenie koncentracji energii w mieszankach poprzez zwiększenie udziału olejów roślinnych nie prowadziło do nadmiernego wzrostu loch, natomiast dodatek energii w postaci tłuszczu ponad zapotrzebowanie był przyczyną zwiększonych przyrostów netto masy ciała loch (od krycia do odsadzenia) o około 13,2 kg, a w indywidualnych przypadkach nawet o 20,3 kg. Powoduje to zwiększanie się masy ciała loch w kolejnych cyklach reprodukcyjnych. Cięższe lochy pobierając taką samą ilość paszy w następnym cyklu reprodukcyjnym dysponują mniejszą ilością energii na potrzeby produkcyjne (Migdał 1996). Podawanie mieszanek o zwiększonej koncentracji energii przez okres wysokiej ciąży i laktacji zmniejsza straty masy ciała lochy na 1 kg przyrostu masy ciała prosiąt. W badaniach prowadzonych przez Migdała (1996) u loch grup kontrolnych

6 566 Władysław Migdał... straty te wynosiły około 0,29 0,35 kg, natomiast u loch otrzymujących oleje roślinne lub tłuszcze zwierzęce 0,17 0,24 kg. W toku prowadzonych badań zauważono, że wysokoenergetyczne żywienie loch w okresie laktacji przyczynia się do skrócenia okresu odpoczynku loch. Najdłuższy okres odpoczynku stwierdzono u loch grup kontrolnych (11,3 dnia), natomiast u loch otrzymujących mieszanki pełnodawkowe z udziałem tłuszczu okres odpoczynku był krótszy (7,8 9,3 dnia) (Migdał 1996). Większa masa ciała prosiąt i mniejsze straty masy ciała loch obserwowane w okresie laktacji mogą świadczyć o tym, że udział olejów roślinnych w mieszankach poprawia wykorzystanie paszy (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). 7. Pomimo wysokiego udziału tłuszczu w mieszankach treściwych nie obserwowano u świń, a szczególnie u loch, zaburzeń trawienia. Lochy chętnie pobierały mieszanki z udziałem oleju roślinnego pod warunkiem, że był on dokładnie wymieszany z paszą (Coffey i in. 1994, Dourmad 1994, Migdał 1996). 8. Oleje roślinne poprawiają smakowitość mieszanki treściwej, przez co zwiększa się żerność tuczników wysokomięsnych, u których ostra selekcja na mięsność pociągnęła za sobą negatywną selekcję na żerność (Azain 2004, Wiseman 1984). 9. Należy zaznaczyć, że udział olejów roślinnych zmniejsza pylistość mieszanek treściwych, a przez to poprawia się dobrostan zwierząt i warunki pracy ludzi pracujących w chlewni (Dourmad 1994, Migdał 1996, Wiseman 1984). 10. Wzbogacanie dawek pokarmowych dla świń rosnących w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy) prowadzi do korzystnych zmian w składzie kwasów tłuszczowych tłuszczu śródmięśniowego (Barowicz 1999, Barowicz 2000, Koczanowski i in. 2002, Lipiński i in. 1996). Kwasy tłuszczowe wpływają na poziom cholesterolu w surowicy krwi (Barowicz 2000). Nasycone kwasy tłuszczowe wpływają na zwiększenie syntezy cholesterolu w wątrobie oraz wzrost jego stężenia w surowicy krwi, natomiast nienasycone kwasy tłuszczowe obniżają poziom cholesterolu w surowicy krwi. Wpływa to korzystnie na poziom cholesterolu w tkance mięsnej, co ma ogromne znaczenie dla człowieka konsumenta wieprzowiny (Brisson 1986, Ziemlański 1996). Wielu autorów sugeruje, że poziom cholesterolu w produktach zwierzęcych może być uzależniony od sposobu żywienia i od rodzaju tłuszczu w paszy (Barowicz 2000, Brisson 1986). Według Janika i in. (1993) najwyższy poziom cholesterolu całkowitego obserwowano u świń rasy wbp (98,13 mg/dl), najniższy u świń rasy pietrain (91,41 mg/dl). Poziom cholesterolu w antymiażdżycowej frakcji lipoprotein wysokiej gęstości HDL wahał się od 32,18 (linia 990) do 35,45 mg/dl (rasa pbz). Z ras rodzimych skłonności do hypercholesterolemii posiada linia 990. Dlatego też podejmując decyzję o natłuszczaniu mieszanek dla świń należałoby wziąć pod uwagę ich genotyp. Po podaniu olejów roślinnych wzrasta wartość rzeźna tuczników, zwiększa się poziom nienasyconych kwasów tłuszczowych przy jednoczesnym obniżeniu za-

7 Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych wartości nasyconych kwasów tłuszczowych i ograniczeniu zawartości cholesterolu w mięśniach nawet o 30%. Jednak należy pamiętać, aby niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe występujące w paszy miały konfigurację cis (Azain 2004, Wiseman 1984). 11. Ważny jest również czas stosowania oleju roślinnego. Wraz z wydłużaniem się okresu żywienia tuczników paszą z udziałem olejów roślinnych wzrasta udział wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tłuszczu zapasowym. Ponieważ pasza stosowana w żywieniu świń zazwyczaj zawiera więcej kwasów tłuszczowych z rodziny n-6 w stosunku do kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 ma to swoje odzwierciedlenie w tłuszczu zapasowym, śródmięśniowym i międzymięśniowym tuczników. Specjaliści z zakresu żywienia człowieka zalecają by w pożywieniu człowieka zredukować stosunek wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-6 do kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 poprzez zwiększenie udziału kwasów z rodziny n-3 (Brisson 1986). W naszych warunkach idealnym źródłem kwasu linolenowego jest rzepak śruta z pełnotłustych nasion lub olej. Zgodnie z zaleceniami British Nutrition Foundation (1992) stosunek kwasów tłuszczowych n-6/n-3 w diecie człowieka powinien wynosić 5 : 1, a stosunek wielonienasyconych kwasów tłuszczowych do nasyconych powinien wynosić 0,45. Oleje roślinne są dostarczycielami kwasów wielonienasyconych głównie kwasu linolenowego (C 18:3, n-3), dlatego też są idealnym dodatkiem do zmiany wzajemnych relacji poszczególnych grup kwasów tłuszczowych. Według Lipińskiego i in. (1996) oraz Barowicza i in. (1999) za optymalny skład kwasów tłuszczowych tłuszczu wieprzowego można uznać zawartość kwasu stearynowego C 18:0 nie mniejszą niż 12%, a sumy kwasów linolowego i linolenowego nie większą niż 15%. Ważny jest więc rodzaj oleju roślinnego, jego ilość i czas stosowania. Według Koczanowskiego i in. (2002) 6% dodatek oleju roślinnego w dawce tuczników wystarczy podawać od 70 kg masy ciała do uboju. Dłuższe podawanie oleju może pogarszać cechy technologiczne mięsa poprzez nadmierny wzrost udziału wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w tłuszczu zapasowym i śródmięśniowym. Kwas linolenowy jest prekursorem takich kwasów tłuszczowych jak: eikozapentaenowy (EPA C 20:5, n-3) i dokozaheksaenowy (DHA C 22:6, n 3), które są niezbędne do prawidłowego rozwoju i utrzymania zdrowia człowieka. Szczególna ich rola polega na zapobieganiu miażdżycy (Goodnight 1993). Nienasycone kwasy tłuszczowe są inhibitorami enzymu reduktazy HMG CoA i hamują syntezę cholesterolu w wątrobie. Na zawartość cholesterolu w tkankach ma wpływ nie tylko obecność NNKT w diecie, wzajemne proporcje pomiędzy wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi z rodziny n-6 do n-3 ale również poziom włókna w diecie, jak i zawartość mikroelementów głównie chromu i miedzi (Barowicz 2000). 12. U ludzi, spożywających w diecie zwiększoną ilość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 zwiększa się stężenie lipoptotein HDL, które mogą wyprowadzać z wnętrza komórek nadmiar cholesterolu (Brisson 1986).

8 568 Władysław Migdał Dodatek różnych olejów roślinnych do paszy dla świń wpływa w sposób istotny na kompozycję i wielkość poszczególnych włókien mięśniowych. U tuczników otrzymujących dodatek oleju słonecznikowego lub izomerów CLA obserwowano zwiększenie się średnicy włókien mięśniowych oraz większy udział włókien białych w porównaniu z tucznikami otrzymującymi dodatek oleju kukurydzianego (Migdał i in. 2003). Dodatek oleju słonecznikowego wpływał na wzrost ilości włókien mięśniowych białych i ich średnicy, co może korzystnie oddziaływać na soczystość mięsa i jego przydatność technologiczną (lepsza podatność na zabieg masowania szynek). Natomiast dodatek oleju kukurydzianego wpływał na wzrost ilości włókien mięśniowych czerwonych, co może korzystnie oddziaływać na kruchość mięsa i jego kolor. Zmiany te wpływają nie tylko na jakość wieprzowiny, ale również na jej zdolności przetwórcze (Cameron i in. 1998). 14. Nowością w żywieniu świń są próby modyfikowania jakości konsumpcyjnej i żywieniowej wieprzowiny poprzez stosowanie dodatków tłuszczu roślinnego lub izomerów sprzężonego kwasu linolowego CLA. Uzyskanie mięsa o pożądanym składzie kwasów tłuszczowych nie może jednak prowadzić do pogorszenia jego cech kulinarnych i technologicznych. Stosowanie dodatków tłuszczu roślinnego wymaga równoległego dodatku witaminy E traktowanej jako antyoksydant. Ponadto łatwiej modyfikować tłuszcz zewnętrzny niż śródmięśniowy, czy międzymięśniowy (Fandrejewski 2002). Jednak należy podkreślić działanie antynowotworowe i przeciutleniające CLA, jak również jego zdolność do redukcji otłuszczenia ciała, przy równoczesnym wzroście masy mięśniowej u świń (Dugan i in. 1999, Ostrowska i in. 1999, Thiel-Cooper i in. 2001). Negatywne efekty stosowania olejów roślinnych 1. Labilne, nienasycone kwasy tłuszczowe w dawce pokarmowej, przy niedoborze selenu i witaminy E mogą być przyczyną wystąpienia choroby morwowego serca (MHD). Podwyższona temperatura ciała, trudności z oddychaniem, przyjmowanie pozycji siedzącego psa i chwiejny chód są zewnętrznymi oznakami tej choroby. Otłuszczenie i zmiany anatomiczne serca stwierdzone w czasie badania padłego zwierzęcia potwierdzają diagnozę. Dlatego też dla świń otrzymujących tłuszcz w mieszankach treściwych zalecany jest zwiększony dodatek witaminy E i selenu. Stymulatorami metabolizmu niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych są: witamina C, E i B 6, selen i cynk, natomiast inhibitorami: miedź, wapń, jednonienasycone i nasycone kwasy tłuszczowe (Wiseman 1984). 2. Utwardzanie olejów roślinnych prowadzi najczęściej do zmiany konfiguracji kwasów tłuszczowych w trans. Ich obecność stanowi poważne zagrożenie w procesach metabolicznych. Izomery trans, podobnie jak nasycone kwasy tłuszczowe,

9 Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych podnoszą we krwi poziom złego cholesterolu LDL. Kwasy tłuszczowe w konfiguracji trans mają wyższy punkt topnienia i bardziej przypominają swoimi właściwościami kwasy nasycone. Ponadto kwasy takie nie są dalej metabolizowane (Wiseman 1984). Jeżeli chcemy produkować dietetyczną wieprzowinę należy o tym pamiętać. 3. Po podaniu lochom oleju rzepakowego, który zawierał 9,6% kwasu erukowego i 1,5% kwasu eikozenowego, w tłuszczu mleka tych loch stwierdzono śladowe ilości kwasu erukowego (Migdał 1996). Badania innych autorów wykazały, że kwas erukowy dostając się do organizmu odkłada się w tkankach. Dieta zawierająca dużo kwasu erukowego może doprowadzić do stłuszczenia mięśnia sercowego. 4. Zbyt duży udział nienasyconych kwasów tłuszczowych w tkance tłuszczowej i mięsnej może mieć niekorzystny wpływ na jej cechy jakościowe: mazistość słoniny, niekorzystny kolor tłuszczu tuszy. Pogarszają się walory technologiczne tłuszczu tkanek zwierzęcych. Ponadto są to kwasy podatne na oksydację, a więc mogące odpowiadać za niekorzystny zjełczały zapach. Według Lipińskiego i in. (1999) zalecana ilość NNKT w tłuszczu tuszy nie jest przekraczana przy udziale 4% oleju rzepakowego lub 1,5 2% oleju sojowego w mieszankach treściwych. Według tych autorów 1% oleju rzepakowego dodanego do mieszanki podwyższa poziom kwasu linolowego w tłuszczu tuszy o 1,25%, a dodatek 1% oleju sojowego podwyższa poziom tego kwasu o 3%. Stosując w mieszankach treściwych śrutę kukurydzianą należy ograniczyć stosowanie innych olejów roślinnych. Według Kortza (2003) stopień nasycenia kwasów tłuszczowych decyduje o jakości technologicznej mięsa. Jeżeli jest on zbyt niski to wieprzowina nie nadaje się do produkcji wędlin, gdyż produkty takie są niestabilne wskutek autooksydacji tłuszczów. Zawartość witaminy E jest przyczyną antyoksydacyjnych właściwości mięsa, które są ważną cechą jakości technologicznej, szczególnie w przypadku produktów przeznaczonych do szybkiego przyrządzania. Ponadto dodatek witaminy E do paszy może minimalizować specyficzny posmak odgrzewania (Migdał i in. 2004). Dodanie witaminy E bezpośrednio do mięsa post mortem nie daje efektu i nie zabezpiecza lipidów tkankowych przed utlenianiem. 5. Dodatek oleju roślinnego do paszy podnosi koszt żywienia, a jednocześnie skraca okres przydatności tej paszy do spożycia. Stąd też celowe jest określenie optymalnego czasu stosowania takiej paszy w żywieniu świń. 6. Przy stosowaniu CLA nie można zapominać o aspekcie ekonomicznym takiego postępowania. Trudno porównywać koszt zastosowanego CLA z uzyskanym efektem zdrowotnym. Podobny efekt zdrowotny i produkcyjny daje stosowanie olejów roślinnych, a koszt stosowania olejów roślinnych jest znacznie niższy niż koszt CLA.

10 570 Władysław Migdał... Stosowanie tłuszczu w żywieniu loch wymaga przestrzegania następujących zaleceń: olej musi spełniać wymogi stawiane przez normę dla tłuszczu paszowego, mieszanki z udziałem oleju powinny być zabezpieczone przed jełczeniem tłuszczu (dodatek naturalnych lub syntetycznych przeciwutleniaczy), olej powinien być dokładnie wymieszany z paszą, natłuszczane mieszanki należy wprowadzać stopniowo przez 3 4 dni. Ważny jest również odpowiedni profil kwasów tłuszczowych podawanych tłuszczów. Tłuszcz paszowy powinien zawierać do 40% kwasów nasyconych, do 15% niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, do 10% kwasów o łańcuchu powyżej 20 węgli oraz do 40% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Natłuszczając mieszanki treściwe dla świń należy szczególnie pamiętać o odpowiednim stosunku białkowo-energetycznym wynikającym z zapotrzebowania, a szczególnie o uzupełnieniu aminokwasów egzogennych. Stosowany w żywieniu świń zjełczały tłuszcz może być źródłem związków o charakterze wolnorodnikowym wykazujących silne właściwości cytotoksyczne. Dodatek antyutleniaczy takich jak witamina E i C, może przeciwdziałać negatywnemu wpływowi wolnych rodników i produktów utleniania lipidów na organizm Analizując jakość natłuszczanej mieszanki należy dobrać odpowiednie wskaźniki. Ponieważ w nowoczesnych mieszankach treściwych znajdują się zakwaszacze, aminokwasy siarkowe i inne związki mogące wpływać ma kwasowość, oznaczenie liczby kwasowej lub % zawartości wolnych kwasów tłuszczowych nie będzie nic mówiło o jakości tłuszczu. Dlatego konieczne jest oznaczanie innych wskaźników, takich jak: liczba nadtlenkowa, zawartość aldehydu malonowego i epihydrynowego, liczba anizydynowa (ogólna zawartość aldehydów) lub wskaźnik "TOTOX" (dwukrotna wartość liczby nadtlenkowej + liczba anizydynowa). Dopiero te wskaźniki dają obraz jakości użytego do natłuszczania tłuszczu lub świeżości i stabilności mieszanki. Podsumowanie Stosowanie olejów roślinnych w żywieniu świń jest korzystne i poprawia wyniki produkcyjne oraz wartość odżywczą wieprzowiny. Pozwala zmniejszyć objętość dawki pokarmowej, co jest szczególnie ważne w żywieniu tuczników wysokomięsnych oraz loch wysokoprośnych i karmiących. Poprawa wyników produkcyjnych oraz korzystny wpływ na zdrowie konsumentów wieprzowiny nie może przesłaniać jednak negatywnego wpływu stosowania olejów roślinnych na jakość technologiczną i przydatność przetwórczą oraz czas przechowywania mięsa. Zastosowanie drogich w chwili obecnej dodatków izomerów CLA wymaga rozważenia wyników ekonomicznych takiego postępowania.

11 Pozytywne i negatywne aspekty stosowania olejów roślinnych Literatura Azain M.J Role of fatty acids in adipocyte growth and development. J. Anim. Sci., 82: Barowicz T Dietetyczna wieprzowina bez tłuszczu i cholesterolu? Przegląd Hodowlany, 4: Barowicz T Wpływ źródła NNKT w dawce pokarmowej tuczników na skład kwasów tłuszczowych i zawartość cholesterolu w mięśniu najdłuższym. Rocz. Nauk. Zoot., 8: Barowicz T Wpływ żywienia na zawartość cholesterolu w mięsie tuczników. Biuletyn Informacyjny IŻ, 38, 3: Brisson G.J Dietary fat and human health. Rec. Adv. Anim. Nutr. (Eds.) W. Haresign i D.J.A. Cole, Butterworths, Boston: British Nutrition Fundation Unsaturated fatty acids: nutritional and physiological significance. Task Force report. Chapman and Hall, London. Cameron N.D., Oksbjerg N., Henckel P., Nute G., Brown S., Wood J.D Relationships between muscle fibre traits with meat and eating quality in pigs. BSAS Ann. Meet., 32. Coffey M.T., Diggs B.G., Mandlin D.L., Knabe D.A., Maxwell C.V.Jr., Noland P.R., Prince T.J., Cromwell G.L Effects of dietary energy during gestation and lactation on reproductive performance of sows, a cooperative study. J. Anim. Sci., 72: 4-9. Dourmad J.V., Etienne M., Prunier A., Noblet J The effect of energy and protein intake of sows on their longevity, a review. Livest. Prod. Sci., 40: Dugan M.E.R., Aalhus J.L., Jeremiah L.E., Kramer J.K.G., Schaefer A.L The effects of feeding conjugated linoleic acid on subsequent pork quality. Can. J. Anim. Sci., 79: Fandrejewski H Żywienie świń osiągnięcia i oczekiwania. Materiały Konferencji Zastosowanie osiągnięć naukowych z zakresu genetyki, rozrodu i żywienia w nowoczesnej produkcji świń. ATR Bydgoszcz, 2002, Goodnight S.H The effects of n-3 fatty acids on atherosclerosis and the vascular response to injury. Arch. Pathol. Lab. Med., 117: 102. Janik A., Barowicz T., Rychlik T., Pacek K., Nogaj A Wpływ rasy i genotypu lipoproteidów Lpb na poziom cholesterolu w surowicy krwi świń. Rocz. Nauk. Zoot., 20, 2: Koczanowski J., Borowiec F., Migdał W., Klocek C Influence of the changed fatty acid composition in feed on fatty acid profile in backfat of fatteners slaughtered at different body weight. Pol. J. Food Nutr. Sci., 11/52, 4: Kortz J Współczesne nauczanie w zakresie jakości mięsa wieprzowego podstawowe pojęcia oraz wymagania w zintegrowanej Europie. Materiały Sesji Naukowej Kształcenie w zakresie hodowli i produkcji świń wobec wymagań zintegrowanej Europy, ATR Bydgoszcz, Lipiński K., Ostoja H., Tywończuk J., Korzeniowski W Jakość tkanek tłuszczowych i mięsnych tuczników żywionych mieszankami pełnoporcjowymi ze zróżnicowanym udziałem nasion rzepaku. Konf. Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania wartości rzeźnej i jakości mięsa zwierząt, , Lublin, Migdał W Tłuszcze i glukoza w żywieniu loch. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Rozprawy, 213: 72. Migdał W., Wojtysiak D., Paściak P., Barowicz T., Pieszka M Wpływ dodatku izomerów sprzężonego kwasu linolowego (CLA), oleju słonecznikowego oraz kukurydzianego w dawkach

12 572 Władysław Migdał... pokarmowych na profil włókien mięśniowych m. semimembranosus u tuczników. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIV: Migdał W., Wojtysiak D., Paściak P., Barowicz T., Pieszka M Effect of the addition of corn oil and α-tocopherol acetate in feed on the histochemical profile of m. longissimus lumborum of the fatteners. Pol. J. Food Nutr. Sci., 13/54, 2: Ostrowska E., Muralitharan M., Cross R.F., Bauman D.E., Dunshea F.R Dietary conjugated linoleic acids increase lean tissue and decrease fat deposition in growing pigs. J. Nutr., 129: Pietras M., Barowicz T Wpływ dodatku tłuszczu porafinacyjnego do dawek pokarmowych dla loszek we wczesnym okresie życia na wskaźniki rozwoju gruczołów mlekowych oraz zawartość hormonów w surowicy krwi w czasie laktacji. Rocz. Nauk. Zoot., 24, 3: Pietras M., Barowicz T., Brzóska F., Gąsior R Wpływ dodatku tłuszczu porafinacyjnego do dawki na metabolizm i poziom hormonów u rosnących świń. Rocz. Nauk. Zoot., 23, 2: Thiel-Cooper R.L., Parrish F.C., Sparks J.C., Wiegand B.R., Ewan R.C Conjugated linoleic acid changes swine performance and carcass composition. J. Anim. Sci., 79: Wiseman J Fats in animal nutrition. Proc. 37th Nottingham Easter School in Agricultural Science. Butterworths, Boston. Ziemlański Ś Tłuszcze w żywieniu człowieka nowe koncepcje i zalecenia. Przemysł Spożywczy, 10: