Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione. Publikacja przeznaczona jedynie dla

Transkrypt

1

2

3

4

5 Seria: Literatura, język i kultura Japonii Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Orientalistyki Wydziału Filologicznego Recenzent Prof. dr hab. Lidia Kasarełło Prof. dr hab. Agnieszka Kozyra Projekt okładki Marcin Bruchnalski Copyright by Bartosz T. Wojciechowski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr

6 5 On n habite pas un pays, on habite une langue. Cioran* 何謂浩然之氣曰難言也 Mencjusz ** * Nie mieszkamy w kraju, mieszkamy w języku (...), Emil Cioran, Aveux et anathèmes (1987). Czymże jest owo wszechogarniające ki? To trudno powiedzieć, Mèng Zǐ (孟子); zob. s. 64 i nast. **

7 6

8 7 Spis treści Wstęp... 9 Uwagi redakcyjne Semantyka, lingwistyka kulturowa, językowy obraz świata Status leksemu ki w japońskim systemie słowotwórczym Zjawisko kango zasymilowanych Przynależność ki do kango zasymilowanych Syntaktyczne właściwości ki Struktury niewystępujące Honoryfikatywny przedrostek o-/go Praźródła: chińska filozofia przyrody i człowieka Chińska kultura umysłowa w Japonii Ki w filozofii japońskiej Paralele i konteksty Prāṇa Presokratejczycy: poszukiwanie praistoty Arystoteles i nierozumna część duszy Posejdonios, pneuma i élan vital Paralele etymologiczne: dech duch Mana Qigong Japońskie sztuki walki Reiki Punkt tanden Ciemna strona Mocy Leksem ki próba definicji znaczenia Portret leksykograficzny Definicje leksemu ki w leksykografii japońskiej Nihon Kokugo Daijiten (Wielki słownik języka japońskiego) Daijisen ( 大 辞 泉 ) Kōjien ( 広 辞 苑 ) Daijirin ( 大 辞 林 ) Próba dynamicznej klasyfikacji znaczeń w obrębie pola semantycznego ki Ki i metafory ontologiczne Dwuszczeblowość metafor z ki Inne środki konceptualizacji emocji w japońszczyźnie a. Abstracta b. Concreta

9 8 c. Incyndentalia Leksemy sinojapońskie Leksemy ksenojapońskie Wyrażenia z leksemem ki I. Wyrażenia zdaniowe z ki Wyrażenia o schemacie [TEMAT] wa ki ga [PREDYKAT przymiotnik] Wyrażenia o schemacie [TEMAT] wa ki ga [PREDYKAT czasownik] Wyrażenia o schemacie [TEMAT] wa ki ni [PREDYKAT] Wyrażenia o schemacie [TEMAT] wa ki o [PREDYKAT] II. Derywaty i composita z ki Derywaty werbalne Derywaty imienne Tetrady Wyrażenia z ke III. Wyrażenia o innej strukturze składniowej, stałe konstrukcje zdaniowe Japońskie ki a jego kognaty w językach Azji Wschodniej Język chiński: morfem 氣 qì Język koreański: morfem 기 ( 氣 ) ki Język wietnamski: morfem khí Etymologia i grafemika leksemu ki Hipoteza ideofoniczna Znaczenie i etymologia ideograficzna Zakończenie Bibliografia Indeks wyrażeń z ki

10 9 Wstęp Książka niniejsza poświęcona jest, najlapidarniej rzecz ujmując, jednemu wyrazowi. Jest to japoński rzeczownik ki, którego znaczenie gdyby chcieć wtłoczyć je w jeden tylko ekwiwalent polski można by oddać rzeczownikiem duch. Ducha owego należy jednak rozumieć raczej jako wewnętrzną energię, siłę popychającą człowieka, w którym drzemie, do określonych działań, a więc w taki sposób, jak to oddają polskie wyrażenia duch rywalizacji czy stracić ducha. Przedmiot rozpoczynanych tu rozważań, a więc opis znaczeń i użyć jednego tylko leksemu, na pierwszy rzut oka może się wydać niewart poświęcania mu aż tak wielkiej uwagi. Autor chciałby jednak podjąć próbę przekonania Czytelnika, nawet dość odlegle zainteresowanego, że istnieją ważkie powody, dla których warto bliżej przyjrzeć się temu pozornie drobnemu komponentowi leksykonu japońszczyzny. Przy pobieżnym nawet przyjrzeniu się, jak funkcjonuje ten wyraz we współczesnym języku japońskim, okazuje się bowiem, że stanowi on zdumiewająco elastyczne narzędzie służące do opisywania najrozmaitszych stanów psychicznych i emocjonalnych człowieka. Bliższe spojrzenie na semantykę rozlicznych frazeologizmów z użyciem ki ujawnia natomiast rzecz jeszcze bardziej zadziwiającą: byt, który nazywa rzeczownik ki, stanowi, jak się wydaje, swoistą konceptualną siłę duchową kierującą poczynaniami człowieka, ale sytuującą się często poza sferą jego świadomej kontroli, niejako rządzącą się niezależnie, ale też dominującą nad swoim nosicielem. Wyobrażanie sobie, że pewne emocje trafiają do nas z zewnątrz, nie jest zjawiskiem zupełnie obcym użytkownikowi języka polskiego: kiedy nie mamy wielkiej ochoty na zrobienie czegoś, chętnie używamy potocznego wyrażenia nie chce mi się. Jeśli mamy kłopot z podaniem konkretnej motywacji jakiegoś naszego działania czy źródła sądu, możemy powiedzieć coś mi mówi, że czy też coś mnie podkusiło, by, a trudne do racjonalnego umotywowania gusta czy nagłe apetyty opisujemy wyrażeniami w rodzaju naszło mnie na coś. Jeśli przyjrzymy się bliżej tym sformułowaniom i zadamy sobie pytanie, co jest na przykład podmiotem tych wyrażeń, to okaże się, że właściwie go tutaj nie ma jest ukryty, zamaskowany, przesunięty niejako na zewnątrz faktycznego wykonawcy czynności. Używając wyrażeń tego rodzaju, eksternalizujemy w pewnym sensie nasz brak chęci czy też motywację doznań

11 10 na jakiś byt niezależny wobec nas, nigdy nie nazwany, ale bez wątpienia odpowiedzialny 1. Wiele użyć japońskiego ki zdaje się ujawniać podobnego rodzaju mechanizm: to od zachowania tej właśnie siły zależy, w jakim kto jest humorze, czy ma energię do działania, czy kogoś lubi, czy posmakuje mu to, co właśnie niesie pałeczkami do ust. Próba klasyfikacji zachowań tej zagadkowej siły nastręcza jednak wielu trudności okazuje się, że ki może działać na wiele różnych, czasem zgoła przeciwstawnych sposobów. Koncepcja podstawowej roli energii ki w psychice człowieka nie wynika bowiem ze ścisłej, ustrukturyzowanej doktryny filozoficznej, antropologicznej czy religijnej, ale raczej z potocznej, implicytnej niejako wiedzy o człowieku. Ujawnia nam się w niej fragment wiedzy na temat psychologii człowieka, ukształtowanej przez stulecia używania języka japońskiego przez określoną społeczność. Psychologii, można rzec, ludowej, by zapożyczyć to pojęcie z używanego przez językoznawców nieco protekcjonalnego terminu etymologia ludowa. Rekonstrukcja takiej przednaukowej, naiwnej wiedzy o funkcjonowaniu psychologii człowieka może dać nam jednak fascynujący wgląd w obraz tego wycinka świata, jaki buduje język japoński 2. Jak bowiem głosi hipoteza determinizmu językowego (określana także, nieco myląco, mianem hipotezy Sapira Whorfa), używany na co dzień język ojczysty w większym lub mniejszym stopniu zakreśla nam ramy naszego postrzegania rzeczywistości. Relacja język rzeczywistość jest jednak dwustronna z jednej strony obraz świata i poglądy żywione powszechnie i w długim okresie przez określoną społeczność kształtują jej język, z drugiej zaś ukształtowany już język ma swój udział w determinowaniu postrzegania świata przez jego natywnych użytkowników. W analizie tej właśnie dychotomicznej relacji zasadza się, jak można sądzić, wartość badania językowego obrazu świata i człowieka, ponieważ tylko wtedy opis taki może dostarczyć narzędzi interpretacyjnych stanowiących klucz do głębszego, pełniejszego zrozumienia kultur i języków innych niż własny świat badacza. Za tymi rozważaniami kryje się wszakże jeszcze donioślejsze zadanie: próba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu badacz może dokonać opisu określonej kultury za pośrednictwem języka używanego przez jej przedstawicieli, poprzez analizę tekstów stworzonych w tym języku oraz na podstawie przyswojenia wiedzy zawartej w źródłach leksykograficznych. Jest to oczywiście w najlepszym wypadku opis wielce wycinkowy zadaniem, które 1 Osoba, której dotyczy wyrażenie tego typu, komunikowana jest tu jako nosiciel określonego stanu, a może nawet tylko nastroju czy atmosfery (nie ma we mnie chęci), a nie jako jego aktywny wykonawca czynności (nie chcę). 2 Postulat badania różnych naiwnych dziedzin wiedzy jako sposób organizujący całościowy opis językowego obrazu świata bywa zresztą wysuwany por. CHLEBDA 2000: 174.

12 autor sobie stawia, jest opis ważnego wprawdzie, ale pojedynczego ledwie wyrazu, stąd wszelka wiedza na temat języka, którą można w ten sposób pozyskać, pozostanie w najlepszym razie fragmentaryczna. Jednocześnie jednak nie będzie przesadą stwierdzenie, że leksem, który nas tu interesuje, jest jednym ze słów kluczy do kultury japońskiej, w którym jak w soczewce ogniskują się procesy i zjawiska, które tę kulturę ukształtowały. Skupienie uwagi badawczej właśnie na kulturowych słowach kluczach jest bowiem nieprzypadkowo postulatem lingwistyki zorientowanej kulturowo (por. np. WIERZBICKA 1996: 527). Opisanie i zrozumienie funkcjonowania leksemu ki w roli konceptualizatora emocji to, jak się wydaje, jeden z ważnych środków poznania kultury japońskiej. Chodzi tu jednak o opis w innym sensie niż często podnoszona w literaturze kwestia zrozumienia specyficznie japońskich konceptów kulturowych opartych na słowach kluczach w rodzaju omoiyari, wa czy enryo (jak w WIERZBICKA 1996: passim), gdzie opis polega na jak najdokładniejszym zdefiniowaniu znaczenia tych jednostek (na przykład przy użyciu neutralnego kulturowo metajęzyka, co jest znaczącym metodologicznym wkładem tej autorki). Naszym celem będzie tu opis licznych użyć, jak również silnie polimorficznej wewnętrznej struktury semantycznej tego leksemu. Już te uwarunkowania w zupełności wystarczyłyby, zdaniem autora, by spróbować dokonać opisu tej intrygującej jednostki. Na tym jednak nie koniec interesujących właściwości leksemu ki. Kolejna przyczyna, dla której ten wyraz może przyciągnąć zainteresowanie lingwisty, polega na zupełnie zaskakującej produktywności frazeologicznej, szczególnie w perspektywie porównawczej. Językoznawcy skądinąd od dawna mówią o produktywności słowotwórczej jednostek języka: im większą częstotliwość użycia ma dany afiks, tym bardziej jest produktywny. Produktywność frazeologiczna jest, jak się wydaje, znacznie rzadziej badanym zagadnieniem, chociaż dla opisu leksykograficznego jednostek języka jest również istotna. Lingwiści zdają się bowiem wychodzić z założenia, że produktywność w tworzeniu frazeologizmów w różnych językach ma podobny charakter: typowe leksemy obudowane szczególnie licznymi frazeologizmami reprezentują słownictwo podstawowe, jak choćby nazwy części ciała (oko, głowa, ręka), nazwy kierunków (tył, góra, środek), podstawowych pokarmów (woda, jajko, chleb/ryż), codziennie widywanych zwierząt itp. Jest to zapewne obserwacja prawdziwa, musimy tu jednak zwrócić szczególną uwagę na kulturowo uwarunkowane odstępstwa od tej prawidłowości, a więc na takie wyrazy, jak właśnie ki, które z trudem mieści się w obrębie typowych kategorii semantycznych wyróżnianych dla języków europejskiego obszaru kulturowego. Niełatwo również byłoby przypisać mu status reprezentanta leksyki 11

13 12 podstawowej zdefiniowanej przez badaczy europejskich, a mimo to pod względem liczby frazeologizmów może konkurować z najbardziej typowymi okazami słownictwa podstawowego. Frazeologizmy z użyciem ki należą przy tym w języku japońskim do najczęściej używanych zwrotów w języku codziennym. Jak znacząco stwierdza MAEBAYASHI (2000: 43), Japończycy żyją, opierając się na ki. Nader interesująca w kontekście produktywności frazeologicznej jest również perspektywa porównawcza. Według wszelkiego prawdopodobieństwa i zgodnie z najszerzej przyjętymi poglądami badaczy, ki jest bowiem wyrazem pochodzenia chińskiego, a więc ma swe dokładne odpowiedniki leksykalne w innych językach wschodnioazjatyckiego kręgu kulturowego, takich jak współczesne języki chińskie (przede wszystkim mandaryński, czyli wariant chińszczyzny przyjęty jako standard literacki), koreański czy wietnamski. Jak się jednak okazuje, jedynie w języku japońskim wyraz ten niespodziewanie obrósł wyjątkowo pokaźną liczbą frazeologizmów, derywatów, compositów oraz konstrukcji gramatycznych i idiomów, które posłużyły do opisu różnych znaczeń i odcieni semantycznych emocji i stanów mentalnych. W języku chińskim, jak również w pozostałych dwóch językach, próżno szukać śladów tak wielkiej produktywności frazeologicznej. Dochodzimy w tym miejscu do niezwykle frapującej lingwistę kwestii, a mianowicie zupełnie odmiennych losów wspólnego pierwotnie leksemu w językach wschodnioazjatyckiego, okołochińskiego kręgu kulturowego, zwanego również niekiedy sinosferą lub kręgiem kulturowym ideogramów chińskich ( 漢 字 文 化 圏, jap. kanji bunkaken, chiń. hànzì wénhuàquān, by użyć celnego terminu zaproponowanego przez Tōdō Akiyasu, a na gruncie polskim popularyzowanego przez Romualda Huszczę), obejmującego, oprócz japońszczyzny i chińszczyzny, również języki koreański i wietnamski. Języki te bowiem wykazują dość daleko idące podobieństwa w sferze semantyki leksemów warstwy sinoksenicznej, a więc zapożyczonej z klasycznej chińszczyzny (losy tej warstwy słownictwa w wielu aspektach przypominają to, co się działo z zapożyczeniami z greki i łaciny w językach europejskich; łacina w Europie stanowi zresztą dość dobrą analogię z językiem klasycznochińskim we wschodnioazjatyckim kręgu kulturowym, i to pod bardzo wieloma względami). Jak się wydaje, wyjaśnienie przyczyn tak ogromnej produktywności na gruncie jednego tylko języka, w dodatku z perspektywy przede wszystkim synchronicznej (a taką przyjmuje autor), jest zadaniem niezwykle trudnym, jeśli nie wręcz nierozwiązywalnym. Można jednakże i trzeba próbować zrozumieć obserwowane fakty językowe z punktu widzenia różnych metodologii opisu. Nadaje to siłą rzeczy niniejszemu studium charakter do pewnego stopnia wielodyscyplinarny. Szczególnie interesują nas bowiem użycie

14 języka z perspektywy komunikologicznej, zagadnienia etosu komunikacyjnego oraz kulturowe różnice w komunikacji w różnych językach. W toku niniejszych rozważań postaramy się zaproponować nową interpretację warstw (i ich podwarstw) leksykalnych, co określiliśmy mianem kango zasymilowanych. Podejście to, jak sądzimy, dostarcza lepszego opisu rzeczywistości językowej w ramach wąskiej grupy wyrazów, do których można zaliczyć również leksem ki. Interpretacja ta będzie stanowić częściową przynajmniej odpowiedź na pytanie o tę zadziwiającą asymetrię systemową między japońszczyzną a innymi językami kręgu kulturowego Azji Wschodniej. Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie to zresztą jeden z celów tej pracy. Podstawową metodologią i punktem wyjścia większości dalszych rozważań jest kognitywnie pojęta analiza obrazu świata odzwierciedlonego w języku, w szczególności zaś koncepcja rozwijana głównie przez polskich językoznawców w nurcie badawczym znanym pod nazwą językowy obraz świata (JOS). Polega ona na ujawnianiu zawartej w danym języku interpretacji rzeczywistości dającej się ująć w postaci zespołu sądów o świecie (BARTMIŃSKI 2009a: 12). Jak się wydaje, badania i prace mieszczące się w nurcie językowego obrazu świata, prowadzone w naszym środowisku lingwistycznym, zbyt rzadko jednak wychodzą poza opłotki języków i kultur jednego kręgu językowego (języków indoeuropejskich, a często wręcz najbliższych sobie języków słowiańskich) oraz kulturowego (języków europejskiego kręgu kulturowego). Nie znaczy to oczywiście, że między językami blisko spokrewnionymi (genetycznie i kulturowo) nie da się zauważyć interesujących i ważkich różnic, ale autor jest przekonany, że dopiero szersze spojrzenie poza własny krąg cywilizacyjno-genetyczny pozwala na sięgnięcie głębiej w kierunku poznania mechanizmów ludzkiej percepcji i może stanowić wartościowy impuls do dalszych badań w tym zakresie. Autor chciałby mieć również nadzieję, że prezentowane tu studium wniesie interesujące dla polskiego odbiorcy, nieprzyzwyczajonego do badań nad językami pozaeuropejskimi, spojrzenie na bardzo odległy, choć, jak się okazuje, nie całkiem obcy i nieprzenikniony krąg kulturowy. Wiadomo nie od dziś, że w każdym języku niektóre wyrazy są, dosadnie rzecz ujmując, ważniejsze od innych. Nie chodzi tu przy tym jedynie o kwestie gramatyczne czy frekwencyjne (np. czy vs. frekwencyjne lub każdy vs. różanopalcy), ani nawet o miejsce, jakie zajmuje desygnat danego znaku językowego w życiu danej społeczności (np. piwo vs. czarczaf). Badacze zajmujący się językowym obrazem świata od dawna zdają sobie sprawę, że każda kultura dysponuje pewnym zasobem wyrazów kluczowych, których rozumienie daje wgląd w mentalność danej społeczności i umożliwia poznanie 13

15 18

16 323 Bibliografia A. Opracowania AKATSUKA YUKIO (赤塚行雄) 1974, 気の構造 (Struktura ki ), Kōdansha. AKATSUKA YUKIO (赤塚行雄) 1996, 日本における 気 の歴史 文芸社会学 的な一考察として (Dzieje ki w Japonii. Garść obserwacji z punktu widzenia socjologii literackiej), [W: ] 日本語学 ( Językoznawstwo japońskie ), 7 月号 (VII), vol. 15, s ANUSIEWICZ, JANUSZ 1995, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. ANUSIEWICZ, JANUSZ; DĄBROWSKA, ANNA; FLEISCHER, MICHAEL 2000, Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej, [w: ] Anna Dąbrowska, Janusz Anusiewicz (red.), Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218, Język a Kultura, t. 13, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. APRESJAN, JURIJ D. 1993, Językoznawstwo teoretyczne, modele formalne języka i leksykografia systemowa, [w:] Jerzy Bartmiński i Ryszard Tokarski (red.), O definicjach i definiowaniu, Wydawnictwo UMCS. APRESJAN, JURIJ D. 1995, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Ossolineum. APRESJAN, JURIJ D. 2012, Z warsztatu leksykografa, red. Zofia Zaron, Wydz. Polonistyki UW & PPSJIPS & BELStudio Sp. z o.o. ARYSTOTELES, Dzieła wszystkie, PWN ATHANASIADOU, ANGELIKI; TABAKOWSKA, ELŻBIETA (red.) 1998, Speaking of Emotions: Conceptualisation and Expression, Walter de Gruyter. BALLY, CHARLES 1909, Traité de stylistique française, Librairie C. Klincksieck. BARTMIŃSKI, JERZY (red.) 1999, Językowy obraz świata, Wydawnictwo UMCS. BARTMIŃSKI, JERZY 2000, Językowy obraz świata jako podstawa tożsamości narodowej. Kultura wobec kręgów tożsamości, Poznań października Ogólnopolska konferencja naukowa przed Kongresem Kultury Polskiej Dostępne online pod adresem: Orw/Archiwum/ /index.html, [również w:] Teresa Kostryrko, Tadeusz Zgółka (red.), Kultura a kręgi tożsamości, s BARTMIŃSKI, JERZY 2009, Językowe podstawy obrazu świata, wyd. III, Wydawnictwo UMCS. BARTMIŃSKI, JERZY; BARTMIŃSKA-NIEBRZEGOWSKA, STANISŁAWA 2009, Tekstologia, Wydawnictwo Naukowe PWN.

17 324 BĄBA, STANISŁAW 1975, W sprawie klasyfikacji polskich jednostek frazeologicznych, Prace Filologiczne XXV, s BĄBA, STANISŁAW 2009, Frazeologia polska. Studia i szkice, Poznańskie Studia Polonistyczne. BO MOU (red.) 2009, History of Chinese Philosophy, Routledge. BÜHLER, KARL 2004, Teoria języka, tłum. J. Koźbiał, Universitas (wyd. oryg. Sprachtheorie. Die Darstellugnsfunktion der Sprache, 1934). CHLEBDA, WOJCIECH 1991, Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich w Opolu. CHLEBDA, WOJCIECH 1998, Stereotyp jako jedność języka, myślenia i działania, [w:] Język a kultura, t. 12: Janusz Anusiewicz, Janusz Bartmiński (red.), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, s , Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. CHLEBDA, WOJCIECH 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, [w:] Stanisław Gajda (red.), Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. CHLEBDA, WOJCIECH 2001, Frazematyka, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Wydawnictwo UMCS, s CHLEBDA, WOJCIECH (red.) 2007, Frazeologia a językowe obrazy świata przełomu wieków, Uniwersytet Opolski. CHŎNG SU-HYŎN (정수현, 鄭秀賢) 1996, 気 の語句をめぐる表現の日 韓対照研究 (Wyrażenia z ki. Japońsko-koreańskie studium porównawcze), 日 本 語 学 ( Językoznawstwo japońskie ), 7 月 号 (VII), vol. 15, s CHUEN LAM KAM 2003, Chi Kung: Way of Power, Human Kinetics. COLLINSON, DIANÉ 1997, Pięćdziesięciu wielkich filozofów, tłum. Małgorzata Wyrzykowska, Zysk i s-ka (wyd. oryg. Fifty Major Philosophers. A Reference Guide, 1987). DUSZAK, ANNA 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, PWN. Evans, Vyvyan; Green, Melanie 2006, Cognitive Linguistics. An Introduction, Edinburgh University Press. FAUCONNIER, GILLES 1985, Mental Spaces: Aspects of Meaning Construction in Natural Language, Cambridge University Press. GARRISON, JEFF; KIMIYA KAYOKO 1994, Communicating with Ki. The Spirit in Japanese Idioms, Kodansha International. GRZEGORCZYKOWA, RENATA 1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Wydawnictwo UMCS, s GRZEGORCZYKOWA, RENATA 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Wydawnictwo Naukowe PWN.

18 325 GRZEGORCZYKOWA, RENATA 2008, Wstęp do językoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN. HEJWOWSKI, KRZYSZTOF 2004, Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, Wydawnictwo Naukowe PWN. HENDERSON, JOHN B. 2011, The Development And Decline Of Chinese Cosmology, Windstone Press. HO PENG YOKE 2000, Li, Qi and Shu: An Introduction to Science and Civilization in China, Courier Dover Publications. HORII REIICHI ( 堀 井 令 以 知 ) 1997, 決 まり 文 句 語 源 辞 典 (Etymologiczny słownik frazeologizmów), Tōkyōdō Shuppan. HUSZCZA, ROMUALD 1985, Polysytemism and Co-systemism in Far Eastern Languages as a Problem of Linguistic Structure, [w:] Transactions of the International Conference of Orientalists in Japan, vol. XXX, The Toho Gakkai, s HUSZCZA, ROMUALD 1990, Tematyczno-rematyczna struktura zdania w językach różnych typów (Normalny podział tematyczno-rematyczny), [w:] Teresa Dobrzyńska (red.), Tekst w kontekście, Ossolineum, s HUSZCZA, ROMUALD 1991, Is Japanese a Polysystemic Language? (The problem of Chinese borrowings within the present-day Japanese grammatical structure), Rocznik Orientalistyczny, t. XLVII, z. 2, s HUSZCZA, ROMUALD 1999, Linguistic Co-Systemism and East Asian Borrowings in Japanese, [w: ] Romuald Huszcza, Agnieszka Kozyra (red.), 75 Years of the Japanese Language Teaching at the University of Warsaw. Proceedings of the Warsaw Symposium on Japanese Studies, Wydawnictwo UW. HUSZCZA, ROMUALD 2000, Kambun tetrads in Japanese and Other East Asian Languages, Rocznik Orientalistyczny, t. LIII, z. 1, s HUSZCZA, ROMUALD 2009, Japanese Graphemics: A Science of a Language?, [w:] Civilisation of Evolution. Civilisation of Revolution. Metamorphoses in Japan , Manggha, s HUSZCZA, ROMUALD 2012, Gramatykalizacje japońszczyzny, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW, seria LAO. HUSZCZA, ROMUALD 2003a, Semiotyka kontaktów międzyjęzykowych, [w:] Romuald Huszcza, Anna Engelking (red.), Pogranicza języków. Pogranicza kultur. Studia ofiarowane Elżbiecie Smułkowej, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, s HUSZCZA, ROMUALD 2003b, Emocje negatywne we frazeologii języka japońskiego, [w:] Anna Duszak, Nina Pawlak (red.), Anatomia gniewu. Emocje negatywne w językach i kulturach świata, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s HUSZCZA, ROMUALD; IKUSHIMA MAHO; MAJEWSKI, JAN 2003a, Gramatyka japońska. Podręcznik z ćwiczeniami tom I, WUJ.

19 326 HUSZCZA, ROMUALD; IKUSHIMA MAHO; MAJEWSKI, JAN; PIETROW, JAROSŁAW 2003b, Gramatyka japońska. Podręcznik z ćwiczeniami tom II, WUJ. HØYSTAD, OLE M. 2011, Serce. Historia kultury i symbolu, tłum. Maria Gołębiewska-Bijak, Bellona (wyd. oryg. Hjertets kulturhistorie. Frå antikken til idag, 2003). ISHIDA HIDEMI ( 石 田 秀 実 ) 1987, 気 流 れる 身 体 (Ki: ciało, które płynie), Hirakawa. JACKENDORFF, RAY 1983, Semantics and Cognition, MIT Press. JIANG MĪSHIN ( 江 ミーシン) 2010, 気 の 意 味 研 究 - 上 代 を 中 心 に (Analiza semantyczna ki ze szczególnym uwzględnieniem starożytności), [w:] 名 古 屋 大 学 大 学 院 国 際 言 語 文 化 研 究 科 対 話 創 生 プロジェクト 企 画 第 8 回 日 本 語 教 育 研 究 集 会 予 稿 集 (Instytut Studiów Językowo-Kulturowych Uniwersytetu w Nagoyi projekt Tworzenie poprzez dyskusję. VIII biuletyn studiów nad nauczaniem języka japońskiego), s JOHNSON, MARK 1990, The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason, University of Chicago Press. JORDANSKAJA, LIDIA 1972, Próba leksykograficznego opisu znaczeń grupy rosyjskich słów oznaczających uczucia, [w:] Anna Wierzbicka (red.), Semantyka i słownik, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. KAMATA TADASHI ( 鎌 田 正 ) (red.) 1971, 春 秋 左 氏 伝 (Komentarz [mistrza] Zuo do [Kroniki] Wiosen i Jesieni), Meiji Shoin. KANŌ YOSHIMITSU ( 加 納 善 光 ) 2010 (1998), 漢 字 の 成 立 ち 辞 典 (Słownik etymologii ideograficznej), Tōkyōdō Shuppan. KARDELA, HENRYK 1992, Onomazjologiczny aspekt semantyki kognitywnej, [w:] Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej, Iwona Nowakowska Kempna (red.), Język a kultura, t. 8, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, s KARDELA, HENRYK 1999, Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Wydawnictwo UMCS, s KARDELA, HENRYK 2006, Reprezentacja semantyczna w świetle gramatyki kognitywnej i teorii języka Anny Wierzbickiej, [w:] Olga Sokołowska, Danuta Stanulewicz (red.), Językoznawstwo kognitywne III. Kognitywizm w świetle innych teorii, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 63. KENNY, ANTHONY 1998, Krótka historia filozofii zachodniej, tłum. Wacław Jan Popowski, Prószyński i S-ka (wyd. oryg. A Brief History of Western Philosophy, 1988).

20 327 KINDAICHI HARUHIKO ( 金 田 一 春 彦 ) 1991, The Japanese Language, tłum. Umeyo Hirano, Charles E. Tuttle Company (wyd. oryg. 日 本 語 (Język japoński), 1957). KLEIBER, GEORGES 2003, Semantyka prototypu. Kategorie i znaczenie leksykalne, tłum. Bronisława Ligara, Universitas (wyd. oryg. La sémantique du prototype. Catégories et sens lexical, 1990). KOZYRA, AGNIESZKA 2004, Filozofia zen, Wydawnictwo Naukowe PWN. KÖVECSES, ZOLTÁN 2011, Język, umysł, kultura. Praktyczne wprowadzenie, tłum. Anna Kowalcze-Pawlik, Magdalena Buchta, Universitas (wyd. oryg. Language, Mind, and Culture: A Practical Introduction, 2006). KRZESZOWSKI, TOMASZ T. 2003, Gniew w Biblii, [w:] Anna Duszak, Nina Pawlak (red.), Anatomia gniewu. Emocje negatywne w językach i kulturach świata, Wydawnictwa UW, s KÜNSTLER, MIECZYSŁAW JERZY 1970, Pismo chińskie, PWN. KÜNSTLER, MIECZYSŁAW JERZY 2008, Dzieje kultury chińskiej, PWN. KÜNSTLER, MIECZYSŁAW JERZY 2010, Języki chińskie, Wydawnictwo Akademickie Dialog. LAI, KARYN L. 2008, An Introduction to Chinese Philosophy, Cambridge University Press. LAKOFF, GEORGE 1987, Cognitive models and prototype theory, [w:] Ulric Neisser (red.), Concepts and Conceptual Development: Ecological and Intellectual Factors in Categorization, Cambridge University Press. LAKOFF, GEORGE 1993, The contemporary theory of metaphor, [w:] Andrew Ortony (red.), Metaphor and Thought, Cambridge University Press. LAKOFF, GEORGE 2011, Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne, tłum. Magdalena Buchta, Agnieszka Kotarba i Anna Skucińska, Universitas (wyd. oryg. Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind, 1987). LAKOFF, GEORGE; JOHNSON, MARK 2010 (1988), Metafory w naszym życiu, tłum. Tomasz P. Krzeszowski, Wydawnictwo Aletheia (wyd. oryg. Metaphors We Live By, 1980). LANGACKER, RONALD W. 2009, Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, tłum. zespół, Universitas (wyd. oryg. Cognitive Grammar: A Basic Introduction, 2008). LANGACKER, RONALD W.; KARDELA, HENRYK 1995, Wykłady z gramatyki kognitywnej, Wydawnictwo UMCS. LEAVITT, JOHN 1996, Meaning and Feeling in the Anthropology of Emotions, American Ethnologist, vol. 23, no. 3 (sierpień), s LEECH, GEOFFREY 1981 (1974), Semantics. The study of Meaning, Penguin Books. LEGGE, JAMES 1985 (1935), The Chinese Classics with a Translation, Critical and Exegetical Notes, Prolegomena, and Copious Indexes, t. I V, Oxford University Press 1935, reprinted by Southern Materials Center Inc [dzieło do-

21 328 stępne również częściowo w wersji online w ramach serwisu Chinese Text Project (Donald Sturgeon) pod adresem LEWICKI, ANDRZEJ MARIA 2003, Studia z teorii frazeologii, Oficyna Wydawnicza Leksem. LI LEYI ( 李 乐 毅 ) 1994, Tracing the Roots of Chinese Characters: 500 Cases, Beijing Language and Culture University Press. LIU JEELOO 2010, Wprowadzenie do filozofii chińskiej. Od myśli starożytnej do chińskiego buddyzmu, tłum. Mieczysław Godyń, WUJ (wyd. oryg. An introduction to Chinese Philosophy: From Ancient Philosophy to Chinese Buddhism, 2006). LYONS, JOHN 1981, Language and Linguistics. An Introduction, Cambridge University Press. LYONS, JOHN 1976, Wstęp do językoznawstwa, tłum. Krzysztof Bogacki, PWN (wyd. oryg. Introduction to Theoretical Linguistics, 1971). LYONS, JOHN 1977, Semantics, Cambridge University Press. ŁOSIAK, WŁADYSŁAW 2012, Psychologia emocji, Oficyna Wydawnicza Łośgraf. MAĆKIEWICZ, JOLANTA 1999a, Kategoryzacja a językowy obraz świata, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Wydawnictwo UMCS, s MAĆKIEWICZ, JOLANTA 1999b, Co to jest»językowy obraz świata«, [w:] Jerzy Bartmiński (red.) Etnolingwistyka, t. 11, s MAEBAYASHI KIYOKAZU ( 前 林 清 和 ), SATŌ KOETSU ( 佐 藤 貢 悦 ), KOBAYASHI HIROSHI ( 小 林 寛 ) 2000, 気 の 比 較 文 化 中 国 韓 国 日 本 (Porównanie kultury ki w Chinach, Korei Pd. i Japonii), Shōwadō. MAEKAWA SHŌZŌ ( 前 川 捷 三 ) 1980, 甲 骨 文 金 文 に 見 える 気 序 論 (Ki w piśmie wróżebnym i brązowym), [w:] ONOZAWA SEIICHI ( 小 野 沢 精 一 ), FUKUNAGA MITSUJI ( 福 永 光 司 ), YAMANOI YŪ ( 山 井 湧 ) (red.), 気 の 思 想 中 国 における 自 然 観 と 人 間 観 の 展 開 (Filozofia ki. Wizja natury i człowieka w Chinach), Tōkyō Daigaku Shuppankai. MARUYAMA TOSHIAKI ( 丸 山 敏 秋 ) 1986, 気 論 語 からニューサイエンスま で (Ki od Dialogów Konfucjańskich do nowej nauki), Tōkyō Bijutsu. MIŁKOWSKI, JERZY 1983, Karate, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. MIURA KUNIO ( 三 浦 國 雄 ) 1994, 気 の 中 国 文 化 気 功 養 生 風 水 易 (Kultura ki w Chinach. Qigong, higiena, feng shui, wróżbiarstwo), Sōgensha. MOORE, CARMELLA C.; ROMNEY, A. KIMBALL; HSIA TI-LIEN; RUSCH, CRAIG D. 1999, The Universality of the Semantic Structure of Emotion Terms: Methods for the Study of Inter- and Intra-Cultural Variability, American Anthropologist, New Series, vol. 101, no. 3 (październik), s MORIMOTO TETSURŌ ( 森 本 哲 郎 ) 1985, 日 本 語 裏 と 表 (Japońszczyzna od frontu i od zaplecza), Shinchōsha.

22 329 MOSIOŁEK-KŁOSIŃSKA, KATARZYNA 1994, Dzieje koncepcji języka jako formy ujmowania świata, Poradnik Językowy, z. 4, s MSKMI 1992, Tadeusz Herrmann, Joanna Jurewicz, Bogusław Jan Koc, Andrzej Ługowski, Mały słownik klasycznej myśli indyjskiej, Wydawnictwo Naukowe Semper. MURAKAMI MAMIKO 1997, Love, Hate and Everything and in Between, Kodansha International. NOWAKOWSKA-KEMPNA, IWONA (red.) 1992, Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej, Język a kultura, t. 8, Uniwersytet Wrocławski. NOWAKOWSKA-KEMPNA, IWONA 1995, Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Prolegomena, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. OGAWA TAMAKI ( 小 川 環 樹 ) (red.) 1991, 新 字 源 (Nowe źródło ideogramów), Kadokawa. ŌNO SUSUMU ( 大 野 晋 ) 1999 (1966), 日 本 語 の 年 輪 (Słoje języka japońskiego), Shinchōsha. ONOZAWA SEIICHI ( 小 野 沢 精 一 ), FUKUNAGA MITSUJI ( 福 永 光 司 ), YAMANOI YŪ ( 山 井 湧 ) (red.) 1980, 気 の 思 想 中 国 における 自 然 観 と 人 間 観 の 展 開 (Filozofia ki. Wizja natury i człowieka w Chinach), Tōkyō Daigaku Shuppankai. OSAKI YŪJIRŌ ( 尾 崎 雄 二 郎 ) 1991, 訓 読 説 文 解 字 注 ([Słownik] Shuōwén Jiězì w lekcji japonizowanej z anotacjami), Tōkai Daigaku Shuppankai. ŌTANI SHIN YA ( 大 谷 晋 也 ) 1996, 気 の 慣 用 句 の 結 合 度 (Stopień związania frazeologizmów z ki ), 日 本 語 学 ( Językoznawstwo japońskie ), 7 月 号 (VII), vol. 15, s PAJDZIŃSKA, ANNA 1991, Językowe granice metafory, Pamiętnik Literacki, z. 1, s PAJDZIŃSKA, ANNA 1999, Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu świata, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Wydawnictwo UMCS, s PENG FEI ( 彭 飛 ) 1996, き 気 配 り 表 現 をめぐって (Wokół ki i wyrażeń [typu] kikubari), 日 本 語 学 ( Językoznawstwo japońskie ), 7 月 号 (VII), vol. 15, s PIETROW, JAROSŁAW A. 2012, Kategoryzacja kwantytatywna w języku japońskim, WUJ. RICOEUR, PAUL 2004 (1975), The Rule of Metaphor. The Creation of Meaning in Language, Routledge. ROSCH, ELEANOR 2007, Zasady kategoryzacji, [w:] Zdzisław Chlewiński (red.), Psychologia poznawcza w trzech ostatnich dekadach XX wieku, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s (wyd. oryg. Principles of categori-

23 330 zation, [w:] E.H. Rosch, B.B. Lloyd (red.), Cognition and Categorization, Lawrence Erlbaum Inc. 1978). SAPIR, EDWARD 1978, Kultura, język, osobowość, Państwowy Instytut Wydawniczy (wyd. oryg. Culture, Language and Personality. Selected Essays, 1949). SAPIR, EDWARD 2010, Język. Wprowadzenie do badań nad mową, tłum. Magdalena Buchta, Universitas (wyd. oryg. An Introduction to the Study of Speech, 1921). SATŌ KIYOJI ( 佐 藤 喜 代 治 ) 1996, 気 (Ki), Sanseidō. SCHWARTZ, BENJAMIN I. 2009, Starożytna myśl chińska, tłum. Magdalena Komorowska, WUJ (wyd. oryg. The World of Thought in Ancient China, 1985). SEARS, RICHARD, Chinese Etymology, serwis dostępny online: SHIMIZU, HIDETADA 2000, Japanese Cultural Psychology and Empathic Understanding: Implications for Academic and Cultural Psychology, Ethos, vol. 28, no. 2 (czerwiec 2000), s SHIRAKAWA SHIZUKA ( 白 川 静 ) 2003, 常 用 字 解 (Objaśnienie ideogramów jōyō kanji), Heibonsha. STONE, JACQUELINE I. 2009, With the Help of Good Friends. Deathbed Ritual Practices in Early Medieval Japan, [w:] Jacqueline I. Stone i Mariko Namba Walter (red.), Death and the Afterlife in Japanese Buddhism, University of Hawai i Press. TABAKOWSKA, ELŻBIETA (red.) 2001, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Universitas. TAKEDA KENJI ( 竹 田 健 二 ) 1996, 気 の 原 義 と 気 の 思 想 の 成 立 (Pierwotne znaczenie ki i powstanie idei ki ), 本 語 学 ( Językoznawstwo japońskie ), 7 月 号 (VII), vol. 15, s TAYLOR, JOHN R. 2001, Kategoryzacja w języku. Prototypy w teorii językoznawczej, tłum. Anna Skucińska, Universitas (wyd. oryg. Linguistic Categorization. Prototypes in Linguistic Theory, 1995). TAYLOR, JOHN R. 2007, Gramatyka kognitywna, tłum. Magdalna Buchta, Łukasz Wiraszka, Universitas (wyd. oryg. Cognitive Grammar, 2002). TATSUKAWA SHŌJI ( 立 川 昭 二 ) 1974, 気 の 日 本 人 (Japończycy ki), Sōgōsha. TŌDŌ AKIYASU ( 藤 堂 明 保 ) 1979, 例 解 学 習 漢 字 字 典 (Szkolny słownik ideogramów z przykładami), Shōgakukan. TŌDŌ AKIYASU ( 藤 堂 明 保 ) 1983, 漢 語 と 日 本 語 (Klasyczna chińszczyzna i japońszczyzna), Shūeisha. TŌDŌ AKIYASU ( 藤 堂 明 保 ) 1995, 学 研 漢 和 大 字 典 ( 机 上 版 )(Naukowy słownik ideograficzny. Wydanie podręczne), Gakushū Kenkyūsha. TOGAWA YOSHIO ( 戸 川 芳 郎 ) 1980, 甲 骨 文 金 文 に 見 える 気 序 論 (Ki w piśmie wróżebnym i brązowym. Wstęp), [w:] ONOZAWA SEIICHI ( 小 野 沢 精 一 ), FUKUNAGA MITSUJI ( 福 永 光 司 ), YAMANOI YŪ ( 山 井 湧 ) (red.), 気 の 思 想

24 Redaktor prowadzący Anna Poinc-Chrabąszcz Adiustacja językowo-stylistyczna i korekta Gabriela Niemiec Skład i łamanie Bartosz T. Wojciechowski Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax