Barbara Kaczyńska Prace konserwatorskie - miasto st. Warszawa. Ochrona Zabytków 17/2 (65), 80-96

Transkrypt

1 Barbara Kaczyńska Prace konserwatorskie - miasto st. Warszawa Ochrona Zabytków 17/2 (65),

2 6. Przyspieszenie pow ołania R ady O chrony Dóbr K u ltu ry w K rakow ie przez w y stąpienie M inisterstw a K u ltu ry i S ztuki do Prezydium M iejskiej Rady N arodow ej w tej spraw ie. 7. Z organizow anie (możliwie jeszcze w br.) ko n feren cji na tem at potrzeb k o n serw atorskich w zakresie budow nictw a ludowego i ustalenie program u p rac oraz sieci skansenów na terenie całej Polski. 8. O pracow anie, na podstaw ie inform acji o lokalnych obchodach X X -lecia Polski Ludow ej w dziedzinie ochrony zabytków, centralnego planu uroczystości. 9. W ystąpienie do redakcji T rybuny L u d u w spraw ie niew łaściw ego p rzedstaw ienia zagadnień ochrony i konserw acji zabytków w artykule Leszka G olińskiego Bezpańskie skarby k u ltu ry (nr 21 z dn r.). D ruga grupa wniosków, dotycząca usp raw nien ia robót przy obiektach zabytkow ych do rozpatrzenia i realizacji przez P raco w n ie K onserw acji Zabytków. 1. Konieczność przyjm ow ania przez P P PK Z generalnego w ykonaw stw a robót w obiektach zabytkow ych. 2. K oordynacja między poszczególnymi pracow niam i Przedsiębiorstw a, a zwłaszcza m iędzy pracow nią projektow ą a w ykonaw stw em. 3. Przygotow anie specjalnego cennika n a prace drobne i ściśle konserw atorskie przy zabytkow ej architekturze, w celu w yelim inow ania odrzucania przez PKZ zleceń na roboty nierentow ne. 4. W prow adzenie system atycznego szkolenia w zakresie zagadnień ko nserw atorskich w śród kadry w ykonaw czej PKZ. 5. U spraw nienie zaopatrzenia w m ateriały budow lane do prac konserw atorskich n a poszczególnych budow ach. 6. Zorganizow anie pracow ni konserw acji zabytków ruchom ych przy O ddziale W rocław skim P P PKZ. 7. U tw orzenie w ram ach Oddz. G dańskiego PK Z grupy eksperym entalnej w Toruniu, która stosow ałaby w p rak ty ce chem iczne m etody przy konserw acji zab ytków architektury. 8. W yłonienie z Oddziału K rakow skiego PK Z grupy w ykonaw czej do prac w yłącznie na teren ie m. K rakow a. 9. P rzestrzeganie sporządzania rzeczowo-finasorwych harm onogram ów prac przy poszczególnych obiektach i dostarczanie ich Woj. K onserw atorom Z abytków i Z a rządow i Muzeów i O chrony Z abytków. 10. S taranniejsze przygotow yw anie się do narad koordynacyjnych, by ich ustalenia były w pełni realne. 11. U w zględnianie wniosków WKZ n a przyznaw anie robotnikom nagród za odkrycia i szczególnie dobre w ykonyw anie prac konserw atorskich. Na podstaw ie protokołu sporządzonego przez K. A ndruszkiew icz, T. Jurasza, E. Ł uszczyńską, M. Paździora i A. Piesio, oraz zapisu na taśm ie m agnetofonow ej, opracow ał W ojciech Jankow ski PRACE KONSERWATORSKIE MIASTO ST. WARSZAWA Niniejsze spraw ozdanie ograniczono zasadniczo do w yliczenia przeprow adzanych prac z podaniem ich chronologii. Pom inięto drobne przeróbki w nętrz, adaptacje strychów itp. prace, nie m ające znaczenia d la form y obiektu zabytkow ego. Na zabytkow ych terenach m iasta daleko idące zm iany w prow adziła realizacja budow y osiedla mieszkaniow ego n a obszarze m iędzy ul. Senatorską, pl. D zierżyńskiego, ul. Nowotki, Długą i pl. T eatralnym. P race, prowadzone od 1958 r. pomimo zastrzeżeń K onserw atora, cechuje zupełny b rak naw iązania do istniejącej zabudowy, układu ulic i placów. W efekcie pow stały nieodw racalne zm iany w ukształtow aniu pl. T eatralnego, ul. B ielańskiej, S enatorskiej (na odcinku B ielańska pl. D zierżyńskiego) i teren u między ul. Now otki, D ługą, Św ierczew skiego przekreślające kom pozycję tego obszaru, stanow iącą przykład osiągnięć urbanistyki polskiej pocz. X IX Urbanistyka 80

3 w ieku. Należy przy tym stanowczo podkreślić, że K onserw ator nie był przeciw ny w prow adzeniu nowoczesnej arc h itek tu ry n a ten teren, ani lokalizacji osiedla m ieszkaniowego. Chodziło o znalezienie w łaściw ego w yrazu architektonicznego w przem yślanym w yw ażeniu k on trastów brył budynków nowo projektow anych i zabytkow ych o raz w m iarę możności o utrzy m anie istniejącego przebiegu ulic i obrysu p laców. R ealizacja nowej zabudowy pociągnęła za sobą skreślenie z reje stru zabytków kilku obiektów (wym ienione w zestaw ieniu na końcu spraw ozdania) i rozbiórkę kam ienicy na G ołubskiem (pro jektu Corazziego z 1828 r.), dokonaną w b rew s ta now isku konserw atora w 1960 r. przez P rezydium Rady N arodow ej. Stare i Nowe Miasto Prace przy odbudowie Starego i Nowego M iasta weszły w etap końcowy. R o boty prowadzono na ul. Brzozowej (zakończone w 1962 r. z w yjątkiem nr 22, 35 i 37), ul. P iekarskiej 3 11 (1961 r.), K anoniach (1960 r.), Rycerskiej (1961 r.), pl. Z am kowym 9 17 (1960 r.) i K am iennych Schodkach ( ). W ykonano elew acje na W ąskim D unaju (1959 r.), ul. S tarej (1957 r.), K rzyw ym Kole 6 14A (1957 r.), i na stronie D ekerta R ynku S tarego M iasta od dziedzińca (1960 r.). O pracow ując p rojekt zabudowy w ym ienionych ulic przyjęto zasadę naw iązania elew acji budynków do przekazów ikonograficznych względnie do ch a rak te ru b u dynków starom iejskich. W nętrza potraktow ano zupełnie swobodnie, łącząc je n iejednokrotnie w w iększe zespoły, niezależnie od u k ład u elew acji (jedna k la tk a schodowa na m iejsce paru daw nych. O dbudow ane zostały kam ienice przy ul. Piw nej 2 i 3 (1959 r.), Ś w iętojańskiej 1, 4, 6 (1959 r.), Żydow skiej 2/4 (1961 r.), W ąskim D u n a ju 13 (1962 r., stan surowy) oraz przejście i bram a m iędzy Zam kiem K rólew skim a budynkiem K anonia 8 (1962 r. bez tynków). Położono tynki na elew acjach k a m ienicy przy ul. Jezuickiej 4 (1962 r.). Pow ażniejsze przeróbki w nętrz p rzep ro w a dzono w kam ienicy pałacyku Przeździeckich (XVIII w.) przy ul. K ościelnej 12 (adaptacja na siedzibę am basady USA w 1960 r.). W gotyckich piw nicach kam ienicy K lucznikow skiej, Rynek St. M iasta 21, użytkow anych przez resta u rację K rokod y l, rozpoczęto w 1962 r. rem ont i przeróbkę w nętrz. Dokonuje się oczyszczenia m u ru i częściowej w ym iany cegieł zniszczonych przez wilgoć. W konkursie SARP n a otoczenie S tarego i Nowego M iasta, rozstrzygniętym w 1955 r. i stanow iącym podstaw ę realizacji zabudowy nadbrzeża na odcinku od m ostu Śląsko-D ąbrow skiego do Cytadeli, przeznaczono na zieleń tereny od ul. Brzozowej do Wisły. Tak w ięc ulice Bugaj, R ybaki, Boleść, M ostowa w końcowym odcinku nie odzyskały zabudow y i właściw ie przestały istnieć. W ten sposób sylw eta S tarów ki od strony W isły została zubożona. C harakterystyczne spiętrzenie budynków na stoku skarpy jest jedynie zaznaczone różnicą poziomów pierzei ul. Brzozowej. W spom niany konkurs SARP dał początek now em u etapow i prac projektow ych odbudowy Zamku Królewskiego, pod kierunkiem Jana Bogusławskiego. Poza pracam i projektow ym i, w 1959 r. rozipoczęto zabezpieczanie piw nic w skrzydle zam kow ym od strony Wisły. W trak cie robót usuw ano późniejsze przeróbki, odsłaniając w ątek gotycki na ścianach. Sklepienia w ykonano n a nowo. Od 1961 r. inw estorem prac na Z am ku K rólew skim jest W ydział K om unikacji Prezydium Stołecznej Rady Narodow ej (Zarząd Dróg i Mostów) na m iejsce Z arządu Inw estycji O biektów Z abytkow ych M inisterstw a K u ltu ry i Sztuki. O dbudow a Z am ku, mimo U chw ały Rządu z 1949 r. została w yłączona w 1962 r. z najbliższego planu pięcioletniego. Z tego w zględu prace przy zam ku ograniczyły się do robót p o rząd kowych i zabezpieczających. Prow adzono dalsze zabezpieczenie piwnic, w latach w ykonano rem ont B iblioteki K rólew skiej. W 1962 r. rozpoczęto oczyszczanie rzeźb w piw nicy przy północnym skrzydle pałacu pod Blachą tzw. loży m asoń sk iej. Z najdujące się w niej rzeźby stanow ią przypadkow e zgrom adzenie obiektów o różnym przeznaczeniu i poziomie artystycznym. W 1962 r. zakończono roboty m urarskie i ziem ne przy murach obronnych Starego M iasta (XIV XV w.) na odcinku: Brzozow a Podw ale pl. Zam kow y. Z a chowane partie m uru zostały zabezpieczone oraz uzupełnione w stopniu niezbędnym ze w zględów plastycznych lub konstrukcyjnych. Z rekonstruow ane frag m enty oddzielono od autentycznego m uru w ypukłą czarną linią. W fosie, zaznaczanej lekkim obniżeniem terenu, w prow adzono zieleń, a m iędzym urze zostało opracow ane jako ciąg spacerowy. Przy robotach ziem nych dokonano licznych odkryć, m. in. kilku baszt półokrągłych przy m urze zew nętrznym. Nowe elem enty, jak balustrady, kraty, schody w ykonano z nowoczesnych m ateriałów i utrzym ano w spokojnej, surow ej form ie, aby podkreślić ich niezaangażow anie stylow e (autor ZAP PW J. W idaw ski). 81

4 J J 1. PL T e a tra ln y i ul. B ielańska, w głębi nadbu d o w an y T e a tr W ielki, 1963 r. (fot. J. K icm an, arch iw u m tyg. S tolica ) 2. PI. T e a tra ln y, w idok w stro n ę trasy W Z. Z p raw ej p ałac Blainka, w głębi p ałac P aca, gm ach h ip o tek i i b i b lio tek a Z ałuskich. Na placu ustaw iona m ak ieta pom nika B ohaterów W arszaw y, 1963 г (fot. Z. Siem aszko, a rc h i w um tyg. S tolica )

5 3. P anoram a S tarego M iasta od strony Wisły, 1961 r. (fot. J. Bułhak) S praw a zakończenia m urów przy pl. Zam kow ym pozostała jeszcze nie rozstrzygnięta. Z m uram i obronnym i ścisły zw iązek m a odkryty w 1957 r. spod w arstw późniejszych przeróbek bliżej nieokreślony budynek gotycki. U sytuow any jest on w bezpośrednim sąsiedztw ie fu rty G nojnej (nieistniejącej), na m iędzym urzu, nad którym przeskakuje sklepionym przejściem. Badania, podjęte przez UK i K om isję Badań Dawnej W arszawy, określiły jego pow stanie na przełom XV i XVI w ieku. Praw dopodobnie stanow ił on część zabudow ań obronnych (zbrojownia?) przy fu r cie. Zachow ana p artia elew acji od ul. Celnej z łukiem przejścia przez m iędzym urze i fryzem arkadow ym została odsłonięta. Na podstaw ie zachow anych śladów odtw o rzono sklepienie przejścia. F ragm enty gotyckie włączone zostały um iejętnie do nowo projektow anego budynku m ieszkalnego (autor J. Pawłowski). X V III-w ieczna elew acja od ul. Brzozowej zachow ała się w całości. Na terenie Nowego M iasta przy ul. P rzyrynek rozpoczęto w 1959 r. budow ę osiedla mieszkaniowego na skarpie (domki jednorodzinne) o nowoczesnej architekturze (autor M. Kuźma). Po drugiej stronie kościoła N M Panny m iędzy ul. M ostową a K ościelną od 1962 r. prowadzone są prace przy budowie Ośrodka Towarzystwa Ognisk Dziecięcych. Nowoczesna arch itek tu ra w znoszonych budynków Ośrodka, jak i domków osiedla m ieszkaniow ego na P rzyrynku niew ątpliw ie odegra dużą rolę w panoram ie S tarów ki od strony W isły. P ełna re a lizacja tych projektów pozwoli na ocenę ich znaczenia na tak eksponowanym m iejscu. Tow arzystw o Ognisk Dziecięcych w łączyło do swego zespołu Prochownię przy ul. R ybaki (dawna wieża na przyczółku m ostowym z XVI w. oraz połączony z n ią budynek daw nego w ięzienia z II poł. X V III w.). W 1962 r. przystąpiono do odbudowy łącznika m iędzy dw om a budynkam i. Budownictwo miesz- w latach odbudow ana została kam ienica przy ulicy Chłodnej 27 kantowe (k. X V III w.) i budynek d. konwentu Pijarów, róg ul. Długiej i M iodowej, z elew acją stanow iącą odpow iednik budynku po drugiej stronie kościoła G arn i zonowego. Domy przy ul. Długiej (początek robót w 1959 r.) pow stały n a m iejscu X V III-w iecznej zabudow y, skreślonej z re je stru zabytków ze w zlędu na zły stan 83

6 4. Ul. Brzozow a po odbudow ie, 1962 r. (fot. L. J a b rzem ski) 5. K anonie po odbudow ie, 1962 r. (fot. L. Jab rzem sk i) 6. Pl. Z am kow y, kam ienice n r 9 17 po odbudow ie, 1962 r. (fot. L. Jab rzem sk i)

7 «И Р* 9. M ury obronne, schody w baszcie M arszałkow skiej, 1961 r. (fot. E. H artw ig, arch iw u m tyg. S tolica ) 7. K am ien n e S chodki po odbudow ie, 1963 r. (fot. Z. Siem aszko, aręh iw u m tyg. S tolica ) 8. Z am ek K rólew ski, w ykonyw anie now ych sklepień n ad p iw n ic am i sk rzydła gotyckiego, 1960 r. (fot. H. Ju rk o, a rc h i w um tyg. S tolica ) 10. Ul. Brzozow a róg Celnej, b u d y n ek przy f u r cie G nojnej, 1963 r. (fot. W. K rzyżanow ska)

8 techniczny. Obecne budynki skalą i zastosowaniem dachów ceram icznych naw iązują do arch itek tu ry zabytkow ej. Od 1958 r. pojaw iły się próby w prow adzenia arch itek tu ry nowoczesnej do uzupełnień zabudowy zabytkow ej. W r. przystąpiono do zabudowy zachodniego n a- rożnika ul. Miodowej i Długiej o nowoczesnej architekturze. Mimo zastrzeżeń K onserw atora co dó słuszności opracow ania p arte ru narożnika jako ślepej ściany projekt w niezm ienionej form ie został zrealizowny w 1961 r. K am ienice przy ul. Długiej 8/12 (autor K leinert) i Bielańskiej 9 (autor J. Czyż), pow stałe w 1959 r., próbują naw iązać skalą do otoczenia i stw orzyć jednolity gabaryt z ulicą. Jed n ak nie można uzinać tych prób za udane, tym bardziej, że b rak o p racow an ia bezpośredniego styku z sąsiednim i budynkam i obniżył efekt całości. W ykonano elew acje budynku przy ul. Długiej 25 i 27 (1960 r.), przeprow a dzono rem ont elew acji przy pl. Grzybowskim 10 (1960 r.) i ul. Bednarskiej 23 (1961 r.). Biblioteka Załuskich (przebudow ana w poł. X V III w. z X V II-w iecznego pałacu Daniłłowiczów) została odbudow ana w latach na siedzibę ZA ik Su (PKZ Chołociński, Nowakowski). Obecna form a korpusu głównego jest kom prom isem m iędzy X V III-w iecznym kształtem budynku a zm ianam i, w ynikłym i z p rzerób ek w X IX i XX w ieku. Przyw rócono skrzydła, tw orzące prostokątny dziedziniec z charakterystycznym i wieżyczkam i na narożach. Popiersia królów i figurę M Boskiej z fasady po konserw acji w pracow ni rzeźby PKZ, umieszczono na daw nym m iejscu. Ilość popiersi królew skich została zwiększona n a żądanie użytkow nika o cztery p o rtrety pom iniętych uprzednio władców. P odjętą w 1959 r. odbudowę d. Komory Celnej (Archiwum M etryk K oronnych) przy ul. Długiej 24 (przypisyw any projekt S. Zaw adzkiem u, ok r.) zakończono w 1962 r. przy budynku od ul. Długiej i sąsiednim, nie zabytkow ym, ale włączonym do zespołu i przy wschodniej oficynie pałacu Radziwiłłowej (Długa 26). O biekty te przeznaczono na m ieszkania i pracownie IS PAN. T rw ają prace przy drugim budynku Komory, od strony ogrodu K rasińskich i przy łączniku. Elew acje budynków K om ory 1 łącznika oparto na przekazach ikonograficznych, pozw alających na dokładne odtw orzenie ich w yglądu w końcu X V III w. Sąsiedni budynek p o trak tow ano jako uzupełnienie zabudowy ulicy, swobodnie naw iązujące do otoczenia (autor Z. K raw czyński). W Arsenale ( , Arciszewski, Grodzicki, przebudowy X V III X IX w., Jau ch, Deybel, Zug) w latach przeprow adzono prace adaptacyjne na P ań stw ow e M uzeum Archeologiczne. Ze względów użytkowych zam urow ano X V II-w ieczne podcienia na dziedzińcu, co niew ątpliw ie zubożyło arch itek tu rę gm achu (autor B. Zborow ski). Hotel Europejski (H. M arconi, ok r.) przeszedł w latach gruntow ną przebudow ę w nętrza (bez uzgodnienia z K onserw atorem ) w zw iązku z przeznaczeniem na hotel kategorii,,s. W latach odbudow ano dw a skrzydła gm achu R e s Sacra Miser (XV II w., liczne przebudow y X V II X IX w.), K rakow skie Przedm ieście 64. Odbudow ana została elew acja Corazziego od K rakow skiego Przedm ieścia, na której, zgodnie z przekazam i, umieszczono rzeźbę pelikana z piaskow ca, oraz elew acja od ul. Bedn arsk ie j. Je d n ak elew acja ta, jak i część elew acji od K rak. P rzedm ieścia (poza fa sadą Corazziego) zostały przeprojektow ane, w w yniku czego zatracono pilastry, n ieregularne rozm ieszczenie okien i krzyw iznę szczytu od ul. B ednarskiej (autor J. B rabander). Od 1960 r. trw a ją prace przy odbudowie gm achu d. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (H. M arconi, poł. X IX w.) przy ul. K redytow ej 1 na M u zeum K u ltu ry i Sztuki Ludow ej. Przywrócone zostaną dawne elew acje budynku, n ato m iast w n ętrza dostosowano do potrzeb nowego użytkow nika (autor Sosnowski). A m basada B elgijska p rzejęła w 1962 r. odbudow any d. pałac M niszchów ( R e sursa Kupiecka), pochodzący z X V II w., przebudow any w X V III i X IX w. Elew acje są na ogół zgodne z przekazam i, natom iast w nętrze uległo zm ianie (autor M. Kuzma). Prow adzono przez cały czas prace przy odbudowie Teatru Wielkiego (Corazzi ). N adm ierna nadbudow a gm achu zm ieniła proporcje bryły. Jednak w zględy użytkow e okazały się silniejsze od konserw atorskich. P race w e w nętrzu Budownictwo użyteczności publicznej 86

9 11. Ul. Długa 8/12, próba w prow adzenia nowoczesnej arch itek tu ry do zabytkowej zabudowy ulicy. Widoczne niefortunne rozwiązanie styku z budynkiem sąsiednim, 1964 r. (fot. B. Kaczyńska) 13. Ul. Senatorska 40, am basada belgijska, daw na Resursa Kupiecka po odbudowie, 1964 r. (fot. J. Bułhak) 12. B iblioteka Załuskich po odbudow ie, 1963 r. 14. Ujazdów, zam ek książąt m azow ieckich, naroż- (fot. L. Jabrzem ski) nik płd.-zach., 1963 r. (fot. A. Gruszecki) teatru realizow ane są bez uzgodnienia z K onserw atorem. W 1961 r. oddano do użytku skrzydło w schodnie, w 1962 r. rozpoczęto budow ę w entylatorni teatraln ej w e w nętrzu w zgórza pod w odozbiorem w Ogrodzie Saskim. Koszary Artylerii Konnej Koronnej (S. Zawadzki, r.), przy ul. Dzikiej 15, otrzym ały w 1961 r. użytkow nika B ibliotekę L ek arską i przystąpiono do sporządzenia projektu odbudowy. Jednak w 1963 r., w brew stanow isku K onserw atora, postanow iona została rozbiórka tego cennego zabytku. Rogatka Grochowska (J. K ubicki, 1823 r.) przy ul. Zam oyskiego była pierwszym w W arszawie budynkiem przesuniętym na inne miejsce. P racę tę w ykonał M ostostal w zw iązku z koniecznością poszerzenia ul. G rochowskiej. Taki sposób rozw iązania kolizji m iędzy usytuow aniem obiektu zabytkow ego a potrzebam i rozw i jającego się m iasta zastosow ano po raz pierw szy w Polsce. W 1962 r. przekazano M uzeum Polskiego Ruchu Rew olucyjnego X Pawilon w Cytadeli po zakończeniu prac adaptacyjnych. Poza robotam i budow lanym i o d tw orzono w yposażenie cel w ięziennych z X IX w ieku. P rzeprow adzenie T rasy S tarzyńskiego w 1960 r. w pobliżu Cytadeli i fo rtu T raugutta spowodowało zm ianę profilu w ału ziem nego części północnej fortu. Dokonano rem ontu elew acji następujących obiektów : R esursa O byw atelska (obecnie FWP), K rak. Przedm ieście 64 (1957 r.) paw ilony i bram a U niw ersytetu W arszawskiego, K rak. Przedm ieście 26/28 ( ), tzw. Poczta Saska, K rak. Przedm ieście 25 (1958 r.), In sty tu t G łuchoniem ych i Ociemniałych, pl. Trzech K rzyży (1960 r.), pałac K om isji Przychodów i S karbu (obecnie ratusz), pl. D zierżyńskiego ( r.), łącznie z przekuciem rzeźb z atty k skrzydeł bocznych D ziekanka, K rak. Przedm ieście 56 (1961 r.). 87

10 15. Pl. K rasińskich, pałac K rasińskich po odbudowie, 1961 r. (fot. J. Bułhak) Prace przy Zam ku W arszaw skim omówione zostały łącznie z zespołem staro - miejskim. Do najpow ażniejszych robót w tym dziale należą prace przy pozostałościach Zamku Ujazdowskiego (XVII, X V III, X IX w.), rozebranego w 1954 r. Ze względu na rangę tego zabytku K onserw ator postanow ił w ykonać prace badawcze i zabezpieczenie ocalałych fragm entów (pozostały piwnice i m ury do wysokości około 40 cm). W stępne prace, rozpoczęto w 1958 r., polegały na o d gruzow aniu terenu. Prow adzono je równocześnie z badaniam i w ątku m urów, co pozwoliło na dokładne określenie poszczególnych etapów budowy Zam ku. W latach w ykonano odgruzowanie terenu, zabezpieczenie i rem ont piw nic oraz w znacznym stopniu zaaw ansow ano konserw ację m urów i ich zabezpieczenie od wpływów atm osferycznych (autor ZAP PW, A. Gruszecki). Celem tych robót jest uzyskanie czytelnego rzutu Zam ku z autentycznych jego m urów, wkom ponowanego w zieleń. Istniejący kanał Piaseczyński, stanow iący ważny elem ent X V III-w iecznej kom pozycji zespołu, zostanie połączony ponow nie z terenem Z am ku zrekonstruow a ną osią widokową. W tzw. Zamku Ostrogskich (druga poł. XVI w. przebudow any w XVII w. przez Tylm ana z G am eren i w X V III w. przez J. Fontanę) na Tam ce w latach 1957/58 przeprow adzono równocześnie z pracam i w ykończeniow ym i roboty przy odw odnieniu i izolacji przeciwwilgociowej. Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej, X V II w. Tylm an z G am eren, Solari i inni, X V III w. Fontana, M erlini) po zakończeniu w 1961 r. robót kam ieniarskich na elew acjach i w ykończeniow ych we w nętrzach został oddany do użytku. O ficynę pałacu, przebudow aną w X IX i XX w. (P. Aigner) rozebrano w 1959 r. T e ren przed pałacem został uporządkowany, jednak położenie asfaltu nie dało dobrego efektu w zestaw ieniu z budynkiem zabytkow ym. Zamki i palace 88

11 16. Łazienki, P ałac na Wodzie, rotunda po ko n serw acji, 1S62 r. (fot. Z. Siemaszko, archiw um tyg. Stolica ) 17. Łazienki, P ałac na Wodzie, sala Salom ona. Brak złoceń i m alow ideł w fasecie i na ścianie (prowizorycznie zawieszony obraz B acciarellego z Zam ku K rólew skiego), 1962 r. (fot. Z S iem aszko, archiw um tyg. Stolica )

12 P rzy pałacu Raczyńskich (druga połowa XVII w. Tylm an z G am eren, ok r. J. Fontana, 1852 r. H. M arconi), K rakow skie Przedm ieście 5 (obecnie ASP) zakończono w 1957 r. roboty elew acyjne (tynki, kam ieniarka), a w 1958 r. uporządkow ano i ogrodzono dziedziniec. W 1957 r. zakończono odbudowę zachodniego skrzydła pałacu Blanka (ok r. S. Zug), ul. Senatorska 14. P race przy elew acjach, ich dekoracji i przy w ykańczaniu głównej k latk i schodowej trw ały do 1861 r. Pałac Jakobsonów na Lesznie (obecnie Al. Gen. Świerczewskiego 105, ok r. S. Zug?), uratow any od rozbiórki w latach , w ym aga gru n tow nego rem ontu. W 1962 r. z polecenia w ładz m iejskich dokonano usunięcia balkonu i kam iennych kroksztynów z fasady budynku. D ziałalność K onserw atora ograniczyła się do w ykonania inw entaryzacji pom iarow ej tego jedynego w W arszaw ie całkowicie autentycznego przykładu m iejskiej arc h itek tu ry okresu Oświecenia. Na podkreślenie zasługuje przy tym fak t zachow ania pierw otnego w ystroju w nętrz (naw et tapet). W latach w ykonano rem ont elew acji od dziedzińca pałacu Uruskicn (A. Gołoński, ok r.) i Potockich (k. X V III w. J. K am setzer, 1852 r. H. M arconi), K rakow skie Przedm ieście Poza tym w pałacu Potockich przeprow adzono konserw ację m alow ideł w d. łazience na I piętrze (zabezpieczenie i oczyszczenie z sadzy) oraz w pokojach p a rte ru (zabezpieczenie). W ykonano elew acje pałacu Młodziejowskich (pocz. X IX w.), i S zaniaw skich (XVIII w.), ul. Miodowa 8, 10 w latach i rem ont elew acji pałacu Radziwiłłów (I poł. X V III w., przebudow any w X IX w.) przy Trasie W Z w 1959 r. Przeprow adzono w 1957 r. adaptację tzw. biblioteki pałacu Działyńskich (k. X V III X IX w.) na Lesznie (obecnie Al. Gen. Św ierczew skiego 72) na szkołę. W łączniku między pałacem Błękitnym (I poł. X V III w., Lessel 1815 r.) a budynkiem biblioteki Zam oyskich (poł. X IX w.) w ybite zostało przejście w 1958 r. W pałacu Belwederskim (poł. X V II w., K ubicki 1823 r.) przeprow adzono Z e sp o ły pałacowow 1957 r. prace konserw atorskie przy m alow idłach w sali Pom pejańskiej, a w 1961 r. o g ro d o w e w trzech pomieszczeniach I piętra. W 1960 r. w ykonano rem ont elew acji. Od 1957 r. trw a ją prace porządkow e w parku, połączone z konserw acją rzeźb parkow ych, zakończoną w 1959 r. W tym sam ym roku w ykonano rem ont drew nianego paw ilonu parkow ego (świątynia Diany, 1823 r.) i w ym ieniono kilka drew nianych m ostków na żelbetowe. P race w Łazienkach obejm ow ały P ałac na Wodzie, park i kilka budynków na jego terenie. W Pałacu na Wodzie przekazano w 1962 r. M uzeum Narodow em u pięć sal parterow ych (balową, rotundę, Bachusa, przedsionek, łazienkę). W pozostałych salach prow adzono roboty w ykończeniow e, ham ow ane brakiem złota. Rów nocześnie w ykonyw ano fragm enty w yposażenia (świeczniki, kinkiety, podstaw y itp.). W 1958 r. rozpoczęto prace w pokojach I piętra, będące obecnie w fazie robót w y kończeniowych. W Białym Domku (M erlini r.) podjęto w 1958 r. prace rem ontow e i izolacyjne. Glinobitma kon stru k cja budynku w ym agała konserw acji i częściowej w y m iany drew nianych elem entów. M alowidła z w nętrz I piętra poddano oczyszczeniu, a następnie zdjęto je w raz z tynkiem, aby um ożliwić przeprow adzenie robót przy ścianach budynku. Płaskorzeźbione tonda z k la tk i schodowej poddano konserw acji. W 1957 r. zakończono konserw ację polichrom ii w T eatrze w S tarej P om arańczam i (M erlini r.). W 1958 r. odbyło się pierw sze przedstaw ienie, rozpoczynające cykl występów, będących atrak cją k u ltu ra ln ą stolicy. W A m fiteatrze (Kam setzer ok r.) rozpoczęto w 1962 r. prace przygotow aw cze do generalnego rem ontu w i downi. W 1959 r. w ykonano rem ont elew acji i przeróbkę w nętęza Nowej K ordegardy (około 1830 r.). M alowidła w pokojach partero w y ch pałacu M yślew ickiego (M erlini, r.) poddano konserw acji w 1959 r. W park u od 1957 r. prowadzone są prace porządkowe. W 1959 r. w ykonano rem ont w szystkich rzeźb parkow ych. Nadzór nad parkiem mimo pew nej popraw y jest nad al niew ystarczający i nie zapew nia dostatecznej ochrony rzeźb przed dew astacją. W latach poszerzony został m ost w Agrykoli (Merlini, około 1785 r.) z pom nikiem Ja n a III. M ost poszerzono od strony północnej, aby nie zm ieniać jego odległości od P ałacu na Wodzie, równocześnie p rzeprow adzono rem ont konstrukcji mostu. 90 '

13 W Wilanowie roboty przy korpusie głównym pałacu i skrzydle południowym, prow adzone od 1955 r., obejm ow ały w om aw ianym okresie prace budow lano -m ontażow e, instalacyjne, w ykończeniow e, konserw ację rzeźb, płaskorzeźb i m alow ideł na elew acjach i we w nętrzach, konserw ację tkanin obiciowych i wyposażenia (meble, obrazy, grafika w schodnia itp.). W 1962 r. nastąpiło otw arcie oddziału Muzeum Narodow ego w 27 salach skrzydła południow ego i p arte ru korpusu głównego. Poza pałacem roboty rem ontow e przeprow adzono w następujących budynkach, w chodzących w skład zespołu w ilanow skiego: kuchni (S. Zug, 1776 r.) roboty zabezpieczające rozpoczęte w 1962 r., oranżerii (Aigner, pocz. X IX w.) rem ont i ad ap ta cja na galerię rzeźby w latach 1959/61, stajn i (Lanci, 1848/50 r.) rem ont i ad ap tacja na m agazyn m uzealny zakończone w 1959 r., M arkoniów ki (XVII XVIII, X IX w.) rem ont i częściowa ad ap tacja na m ieszkania, rozpoczęta w 1960 r., k o r degardy (S. Zug r.) początek robót w 1962., pom powni (1856 r.) zakończenie rem ontu w 1959 r. W 1960 r. podjęto prace porządkow e w park u i w ykonano rem ont pom nika bitw y pod Raszynem (pocz. X IX w.). W latach przeprow adzono konserw ację m auzoleum Potockich (Aigner, H. M arconi, J. T atarkiew icz I poł. X IX w.). W ykonane zostały roboty budow lane przy sklepieniach podziemi i kam ien iarsk ie (uzupełnienie elem entów architektonicznych i rzeźbiarskich). Daw ne b u d y n k i gospodarcze holendernia (X V III X IX w.) i spichrz (XVIII w.), obecnie w łasność PGR W ilanów, zostały w yrem ontow ane z adaptacją w nętrz i pewnym i zm ianam i elew acji (spichrz) w 1961 r. Na teren ie tzw. przedpola pałacowego przeprow adzono w latach roboty porządkow e, kładąc chodniki i w ytyczając nowe dojazdy i parkingi. Budynek karczm y (XVII X IX w.), obecnie restau racji,,pod D ębem poddano rem ontow i w latach , a w budynku daw nej szkoły (Lanci, r.), obecnie ośrodek zdrow ia, rozpoczęto w 1962 r. generalny rem ont. Szczegółowy opis robót w W ilanow ie znajduje się w zeszycie r. Ochrona Z abytków. P rzy pałacu Szustra, (Mokotów), ul. P uław ska 59, w latach w ykonano prace porządkow e terenów ogrodowych. D olną część ogrodu utrzym ano w swo- 18. Ł azienki, park, rzeźba przedstaw iająca satyra. 19. Piw na, kościół św. M arcina, w nętrze, 1964 r. W idoczne uzupełnienia odróżniające się w alorem (fot. PKZ) 1959 r. (fot. PKZ) 91

14 bodnym układzie, naw iązującym do p arku krajobrazow ego. Na teren ie od ulicy P u ław skiej przeprow adzona została szeroka aleja na osi elew acji pałacu, co zm ieniło ch arak ter całego założenia, którem u nadano w ten sposób bez uzasadnienia cechy m onum entalne (autor H. Scholz). W 1962 r. przystąpiono do odbudowy pałacu i tzw. dom ku m argrabiego (autor J. B rabander). Początkow y p ro jek t przyw racający p ałacowi pierw otną form ę nadaną ok r. przez Schroegera został zm ieniony na rzecz zachow ania istniejących elew acji z lat dwudziestych X IX w., przypisyw anych H. M arconiem u. Zm ianę tę spowodowało przekonanie, że zastąpienie autentycznych elew acji, chociaż późniejszych i o m niejszej w artości artystycznej rekonstrukcją, o p artą naw et na dokładnych przekazach, nie byłoby słuszne ze w zględów konserw a torskich. W 1960 r. zakończono roboty budow lane przy dom ku m auretańskim (paw i lon ogrodowy z X V III XIX w.) przy czym przebito przejście w jego przyziem iu, aby poszerzyć chodnik ul. Puław skiej. W pałacu Brühlaw M łocinach (poł. X V III w. Schuch?) w ykonano w latach wzm ocnienie stropów i rem ont dachu. Na żądanie użytkow nika (M u zeum K u ltu r Ludowych) ogrodzono najbliższy teren przy pałacu, co w yw arło niekorzystny w pływ na całość kom pozycji pałacow o-parkow ej, zwłaszcza od strony Wisły. W Królikarni rozpoczęto w 1962 r. gruntow ny rem ont budynków gospodarczych (XVIII X IX w.). W 1961 r. w ykonano prace porządkowe w parku n a Książęce m, zam urow ując przy tym w ejście do groty i podziemi, pozostałych z urządzenia park u podkom orzego Poniatow skiego (II poł. X V III w.). D rew niany dwór w Wyczółkachz X V III/X IX w. w ym agał przeprow a dzenia gruntow nego rem ontu z pow odu zagrzybienia i zawilgocenia. Prace, rozpoczęte w 1958 r., polegają na założeniu izolacji przeciw w ilgociow ej i m ontażu w e w n ątrz budynku nowej k o nstruk cji drew nianej, do której przym ocow uje się istniejące ściany i stropy. Zabudow ania gospodarcze w Tarchominie (pocz. X IX w.) o konstrukcji glinobitej poddano generalnem u rem ontow i w 1958 r. Przy katedrze ś w. Jana (XIV XVII, XIX, XX w.) zakończono budow ę kaplicy P rym asów Polski, utrzym aną w nowoczesnej architekturze (autor J. Zachw atow icz). We w nętrzu k ated ry w latach dokonano rem ontu kaplicy K on fratern ii L ite rackiej, a w latach Baryczków i Ubiczowania. Równocześnie poddano k onserw acji krucyfiks Baryczkow ski (poł. XV w.) i płaskorzeźbę U biczow ania z ołtarza kaplicy pod tymże w ezwaniem (XVII w.). Do katedry przeniesiony został obraz M Boskiej z kościoła św. A ndrzeja (kanoniczek), w edług legendy pochodzący z o łtarza polowego Jana III. W latach w ykonano am bonę i założono k ratę w kruchcie. W kościele Niepokalanego Poczęcia NMPanny na Bielanach (XV II X V III w.) w ykonano w 1962 r. rem ont w nętrza (sztukaterie). Eremy K am edułów (poł. XVII w.), obecnie własność A kadem ii Teologii K atolickiej, użytkow ane przeważnie na m ieszkania, poddano częściowemu rem ontow i w latach Równocześnie w ykonano rem ont m urków ogrodow ych, stanow iących w ażny elem ent kom pozycji zespołu klasztornego. Aby zapobiec samowolnej zabudow ie ogródków budynkam i gospodarczymi, w ykonano typowe, prowizoryczne pom ieszczenia. Przy kościele św. Karola Boromeusza na Chłodnej (H. Marconi, ) w ykonano absydę w 1957 r. Roboty elew acyjne i zabezpieczenie rzeźb na elew acjach zakończono w 1959 r. W latach prowadzone były prace we w n ętrzu kościoła i przy jego wyposażeniu. Kościół św. Bonifacego na Czerniakowie (Tylman z Gam eren, k. XVII w.) otrzym ał w nowe tyn ki na elew acjach. W trakcie robót odsłonięto licówkę k am ienną n a cokole. Rzeźby z tym panonu, w ykonane w narzucie, silnie zniszczone zostały wzmocnione i uzupełnione n a podstaw ie zachow anych frag m entów i przekazów ikonograficznych. W 1962 r. zakończono rem on t ogrodzenia i b ra m y cm entarza kościelnego, której przyw rócono detale architektoniczne, zatarte przez k ilkak rotn e, niew łaściw ie w ykonane roboty tynkarskie. O dbudow a kościoła Garnizonowego (popijarskiego), ul. Długa 15 (Tylman z G am eren XVII w., J. Fontana X V III w., Gołoński, Corazzi 1835 r.), została zakończona w 1960 r. (autor Suzin). P race przy w ystro ju w nętrza nie były konsul- Budownictwo Sakral- 92

15 tow ane z K onserw atorem i w prow adziły elem enty obce architekturze w nętrza (pilastry licow ane m arm urem, blaszane cokoły, w itraże itp.). W yposażenie kościoła pochodzi z Dolnego Śląska i zaw iera kilka pozycji o w ysokim poziomie artystycznym. Rozbudowa kościoła Panny Marii na M arymoncie przy ul. G dańskiej w la tach spow odow ała dalsze zatarcie bryły daw nego pałacyku M arii K azim iery Sobieskiej, którym był pierw otnie tein budynek, przerobiony na kościół w I poł. X IX w. Kościół św. Jacka (dominikanów) z XVII w., ul. F reta, otrzym ał w 1957 r. ty nk i zew nętrzne i hełm na wieży. T rw ają prace przy w yposażeniu kościoła (autor H. K osm ólska) i odbudowie klasztoru. Sprow adzone z L ublina obrazy, pochodzące z XVII w., związane tem atycznie z zakonem Dominikanów, umieszczone zostały w naw ach bocznych. W 1958 r. zakończono roboty przy elew acjach mauzoleum Kotowskich. W ykonano licówkę z piaskowca, latarnię i hełm. N atom iast niszczeje nadal bogaty w ystrój w nętrza. S tan tak i zagraża zniszczeniem pięknego w nętrza p ro jek tu T ylm ana z G am eren z osiem dziesiątych lat X V II w. W kościele paulinów (św. Ducha) przy ul. Nowomiejskiej (Piola, Belotti, pocz. X V III w.) uzupełniano od 1957 r. w yposażenie w nętrza. W kaplicy MB Częstochow skiej z 1746 r. w ykonano w 1961 r. sztukaterie i m alow idła na plafonie. W 1957 r. zakończono odbudowę kościoła św. Benona (XVII X V III w.) przy ul. Pieszej na Nowym Mieście. Obecna form a kościoła, użytkowanego od pocz. X IX w. jako fabryka w yrobów żelaznych i w ielokrotnie przebudowyw anego, pow stała w oparciu o przekazy ikonograficzne. W nętrze jest dowolną kompozycją, utrzym aną w tradycyjnym stylu w n ętrz kościelnych z pocz. XX w. (autor Iwańczyk). Prace wykończeniowe przy kościele św. Marcina na Piw nej (XV XVIII w.), prow adzone w latach , objęły w ykonanie tynków na elew acjach o raz w y- 20. R ynek Nowego M iasta, kościół S akram entek, 21. Nowe Miasto, kościół NM Panny, w nętrze, 1964 r. nagrobek K atarzyny de Bouillon po konserw acji, (fot. PKZ) 1964 r. (fot. PKZ) 93

16 stro ju i w yposażenia w nętrza. D ekoracja ścienna (płaskorzeźby, sgrafitto) i w yposażenie zostały harm onijnie pow iązane z zabytkow ą arc h itek tu rą w nętrza, zachow ując przy tym pełną niezależność stylową. W ażny elem ent kompozycji stanow ią piękne w itraże abstrakcyjne. O pracow anie w nętrza kościoła św. M arcina jest p ierw szą w W arszaw ie realizacją nowoczesnego w yposażenia kościelnego o jednolitej i zdecydow anej koncepcji plastycznej (autor S. Alma). W kościele sakramentek na R ynku Nowego M iasta (Tylm an z G am eren, r.) w ykonane zostały w latach ołtarze boczne o now oczesnej form ie oraz przeprow adzono prace porządkowe w podziem iach, um ieszczając w nich fragm enty rzeźb z pierw otnego w ystroju kościoła. Przeprow adzona w latach bardzo staranna konserw acja nagrobka K atarzyny de Bouillon z 1746 r. przyw róciła ten w ysokiej klasy zabytek do stan u pierw otnego. Kościół jezuitów na Św iętojańskiej (pocz. XVII w.) otrzym ał w latach w ystrój w nętrza. Rozpoczętą w 1957 r. odbudowę wieży przerw ano po dw óch latach. We w nętrzu kościoła św. Franciszka (franciszkanów) na Zakroczym skiej (Ceroni, r., Fontana, 1774 r., Boretti, 1788 r.) pom alow ano tynki w 1962 r. W prow adzenie kolorystycznego zróżnicow ania ścian i detali architektonicznych n a dało m onum entalnem u w nętrzu kościoła cechy arch itek tu ry prow incjonalnej. W! ościele Nawiedzenia NMPanny n a Nowym Mieście (XV XVI w.,.3^, 18o, kontynuow ano roboty budow lane i badania m urów, co pozwoliło na okresl n.e poszczególnych faz budowy kościoła w XV w. i późniejszych przebudow ań. O dkryto i zabezpieczono fragm enty m alow ideł gotyckich we w nętrzu. W latach w ykonano rekonstrukcję sklepień i zakończono prace przy w zm acnianiu filarów. Położono tynki we w nętrzu i obniżono poziom posadzki. W 1962 r. prowadzone były prace przy elew acji frontow ej, portalu głów nym i budow ie chóru. W latach odbudow any został budynek daw nej kaplicy prawosławnej przy ul. Podwale 5 (S. Zaw adzki, I poł. X IX w.) z przeznaczeniem na pom ieszczenia biurow e (autor B. Zinserling). Kościół M. B. Loretańskiej na P radze (XVII X IX w.) otrzym ał od północy analogiczne obejście w ew nętrzne jak ze stron pozostałych. Dobudowy, łącznie z rem ontem w nętrza, dokonano w latach Przy tym użytkow nik dokonał usunięcia farb y olejnej z kam iennych detali elew acji Domku Loretańskiego (znajdującego się w ew nątrz kościoła), zdzierając jednak w ierzchnią w arstw ę kam ienia i uszkadzając profile. L ikw idacji uległ drew niany ołtarz rokokow y z D om ku Loretańskiego. W 1957 r. rozpoczęto odbudowę kopuły kościoła św. Karola Boromeusza na P ow ązkach (M erlini,? k. X V III w. Dziekoński, II poł. X IX w.). W 1959 r. ro b oty zakończono łącznie z rem ontem elew acji. W kościele św. Antoniego (poreform ackim ) n a S enatorskiej (XVII X V III w.) zakończono odbudow ę kaplicy osiem nastow iecznej oraz rem o n t krużganków i ogrodzenia. W latach przeprow adzono rem ont kościoła św. Marii Magdaleny w W aw rzyszew ie (XVI w.). Zmieniono pokrycie prezbiterium z blachy na holenderkę, w ykonano rem on t elew acji, w nętrza i ogrodzenia, założono co. Równocześnie z rem ontem fasady kościoła św. Anny (bernardynów ) na K ra kow skim Przedm ieściu, pochodzącej z 1788 r., (Aigner, Potocki), w ykonano w 1962 r. konserw ację figur czterech ew angelistów. Rzeźby, przypisyw ane M onaldiem u, były silnie zniszczone, do czego przyczyniła się nietrw ałość m ateriału (narzut). Na uw agę zasługuje pom ysłowe zastosow anie praw ie niew idocznej siatki z tw orzyw a sztucznego jako ochrony rzeźb przed gołębiam i. Z najdujące się na fasadzie tondo z o b ra zem św. A nny Sam otrzeciej zastąpiono płaskorzeźbą orła, usuniętego po 1863 r. W kaplicy L oretańskiej (I poł. X IX w.) umieszczono w 1957 r. rozety ceram iczne na plafonie (autorzy Grześkiewiczowie). W 1962 r. zrekonstruow ano trzy portale we w n ętrzu kościoła oraz umieszczono w itraż nad chórem, operujący jedynie kom pozycją barw ną. W m ałej kapliczce w ykonano m alow idła ścienne o nowoczesnej form ie. Do najciekaw szych prac w W arszaw ie w om aw ianym okresie należało n iew ątpliw ie przesunięcie kościoła Narodzenia NM Panny na Lesznie ( r.), obecnie przy Al. Świerczewskiego, dokonane przez M ostostal w listopadzie 1962 r. (por. J. Z. L enard, Przesuwanie budynków zabytkow ych w W arszawie, O chrona Z abytków, (1963, n r 2 s. 13). Przy daw nym zborze ewangelickim na Lesznie (s. Zug, ok r.), obecnie użytkow anym przez Studencki T eatr Satyryczny, rozpoczęto w 1962 r. dobudowę dw óch pom ieszczeń przy elew acjach bocznych. 94

17 22. PI. Trzech Krzyży, figura św. Ja n a N epom ucena przed konserw acją, 1958 r. (fot. S. Kiliszek) W kościołach: ewangelickim na pl. M ałachowskiego (S. Zug, ) od 1957 r. i Wszystkich Świętych napl. Grzybowskim (H. M arconi r.) od 1960 r. prow adzone są prace przy w ykończeniu i w yposażeniu w nętrz. D okonano rem ontu elew acji następujących obiektów: kościół św. A nny w W i lanowie, łącznie z rem ontem rzeźb n a elew acjach w 1958 r., kościół św. Elżbiety w Powsinie w 1958 r., kościół św. Trójcy na Solcu w 1960 r., klasztor K arm elitów na K rakow skim Przedm ieściu w 1962 r. Poza tym w ykonano elew ację kościoła św. Jan a Bożego na B onifraterskiej w 1958 r. Wykaz obiektów skreślonych z rejestru zabytków w latach Bagno przebieg ulicy łącznie z zabudow ą, m. in. z Pociejow em z poł. X IX w., B ednarska 3 kam ienica na K asztelańskiem, II poł. X V III w. B ielańska 9 kam ienica, ok. poł. X IX w., B onifraterska skrzydło klasztoru B onifratrów, J. Fontan a Solari I poł. X V III w., Chłodna 9 kam ienica, około poł. X IX w., Chłodna 10 kam ienica, około poł. X IX w., C ytadela kościół św. A leksandra, A. Gołoński, 1835 r., Długa 31 daw ny hotel N iem iecki, ok r., Długa 8 k am ienica, II poł. X V III w., Długa 10 kam ienica, II poł. X V III w., D ługa 34/36 k a m ienica na R urach X V III w., Dzika 78 rogatka Powązkowska, ok. I poł. X IX w., E lektoralna 1 kam ienica, ok r., E lektoralna 3 kam ienica Brzozowskiego, рюсг. X IX w., F ranciszkańska 11 kam ienica, I poł. XIX w., pl. M ałachowskiego pałac K ronenberga, J. Hitzig, , M arszałkowska 101 dom M arconiego, H. M arconi, 1846 r., Podw ale 40/42 kam ienice, ок. XVIII w., Pow ązkow ska 2 kam ienica, ok r., Rynek Nowego M iasta pałac K otow skich (w zespole klasztoru S akram entek, Tylm an z G am eren r., pl. Zw ycięstw a (Saski) 95

18 pałac Saski, X V II w., Pöppelm ann mł. ок r.; 1850 Idźkow ski od 1837 г. nie istniejący, pl. Z w ycięstw a (Saski) pałac Ossolińskich (Briihla), Tylm an z Gam eren 1694 r., M erlini X V III w. nie istniejący, S enatorska 16 pałac Jab ło now skich (ratusz), M erlini, 1785 r. Lessel, 1817 r. i in., Solec 65 dworek, X IX w., Św iętojerska ru in y kościoła św. Jerzego XV w., po uprzednim dokonaniu rozbiórki, W olska 129 Żółta K arczm a, I poł. X IX w., Zielna 49 pałacyk. J. H eurich? druga połow a X IX w. Poza tym rozebrano n astęp u jące budynki zab y t kowe: Brzozowa spichrz, X V II w., S enatorska 22 kam ienica na G ołubskiem, Corazzi, 1828 r., C hełm ska 24 paw ilony pałacowe, k. XVIII w., przebudow ane w XX w., C ytadela frag m en ty m urów koszar G w ardii, X V III, X IX w., pl. G rzybow ski 16 kam ienica, Corazzi? I poł. X IX w., M ostowa frag m en ty ru in szpitala św. Łazarza (XVI X V II w.). Olbrzym ia w iększość robót z zakresu zabytków ruchom ych prow adzona była rów nocześnie z pracam i budow lanym i. P rzy czym prace te koncentrow ały się w o kresie głównie przy zespole łazienkow skim i w ilanow skim (zwłaszcza przy tym ostatnim ) oraz przy w ykańczaniu w nętrz pałacu K rasińskich i Ostrogskich. Dlatego też, dla w iększej jasności układu, prace te omówiono łącznie z robotam i budow lanym i w dziale zabytków arch itek tu ry. Z tego powodu w dziale niniejszym uw zględniono jedynie roboty przeprow adzone w yłącznie przy obiektach ruchom ych. Zabytki ruchome Na bram ie pałacu pod 4 Wiatrami na ul. Długiej ustaw iono w 1960 r. uzupełnione i w yrem ontow ane fig u ry 4 w iatrów, pochodzące z X V III w. W Natolinie przeprow adzono konserw ację wazonów i gryfów (XVIII, X IX w.) na tarasie pałacow ym. W Ogrodzie Saskim um ocowano odtłuczoną głowę jednej z rzeźb ( Chwała ) z I poł. X V III w. i ustaw iono figurę ponow nie na cokole w 1962 r. W 1958 r. przeprow adzono konserw ację figury św. Jana Nepomucena na pl. Trzech Krzyży. Rzeźba ta z poł. X V III w., praw dopodobnie dzieło J. J. P lerscha, w yróżnia się szczególną w artością artystyczną. P race polegały na drobnych uzupełnieniach fig u ry i w zm ocnieniu silnie spękanego cokołu. W kościele Św. Krzyża na K rakow skim Przedm ieściu zabezpieczono nagrobki z XVII i XVIII w. Rzeźba W pałacu Paca na ul. M iodowej 15 przeprow adzono w 1959 r. konserw ację polichrom ii w sali M aury tań sk iej (I poł. X IX w.). W latach poddano konserw acji portrety z d. Zakładu im. Boduen a (obecnie Dom M ałego Dziecka). O brazy, przedstaw iające znane osobistości i dobroczyńców zakładu z X V III w., tw orzą zespół w ilości dw udziestu p aru sztuk. Poza tym w ykonano konserw ację k ilk u n astu obrazów z M uzeum Polskiego Ruchu Rew olucyjnego, M uzeum H istorycznego m. W arszaw y i W arszaw skiego Tow a rzystw a Muzycznego. Malarstwo W latach poddano konserw acji kilkanaście starodruków z Biblioteki N arodowej. A utografy Chopina ze zbiorów Tow arzystw a im. F r. Chopina, listy, p arty tu ry i rękopisy, będące w łasnością W arszawskiego Tow arzystw a Muzycznego, ulotki, druki i p lak aty z M uzeum L enina i M uzeum Polskiego R uchu R ew olucyjnego konserw ow ano w latach Grafika W latach zostały zakonserw ow ane następujące przedm ioty zabytkow e: w aza etruska z pocz. X IX w., m eble (własność Biblioteki Narodowej), sztandary z M uzeum Polskiego R uchu Rew olucyjnego, proporzec Legionów i chorągiew K onfederacji B arskiej z M uzeum W ojska Polskiego. Barbara K aczyńska Zdobnictwo 96