Wojciech Kalinowski Drewniane podcienia rynków południowej Lubelszczyzny. Ochrona Zabytków 5/2 (17),

HTML
DOWNLOAD

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Wojciech Kalinowski Drewniane podcienia rynków południowej Lubelszczyzny. Ochrona Zabytków 5/2 (17),"

Feliks Drozd
6 lat temu
Przeglądów:

1 Wojciech Kalinowski Drewniane podcienia rynków południowej Lubelszczyzny Ochrona Zabytków 5/2 (17),

Ryc. 109. Krasnobród fragm ent pierzei rynku.

interesującym i zespołami budynków drew nianych, lecz m ateriały naukowe, dotyczące ich, pochodzące z lat 1900 1916 *, są dziś w znacznej m ierze zdezaktualizow a ne, a stan zabudowy nie jest obecnie

W szystkie zw arte zespoły domów podcieniowych na tym terenie uległy zniszczeniu w czasie obu ostatnich wojen światowych i jedynie w niektórych m iejscow ościach zachow ały się pojedyńcze b u dynki i

2 Ryc Krasnobród fragm ent pierzei rynku. DREWNIANE PODCIENIA RYNKÓW POŁUDNIOWEJ LUBELSZCZYZNY WOJCIECH KALINOW SKI Było rzeczą powszechnie znaną, że w m iasteczkach południow ej L ubelszczyzny istniało sporo rynków obudow anych bardzo interesującym i zespołami budynków drew nianych, lecz m ateriały naukowe, dotyczące ich, pochodzące z lat *, są dziś w znacznej m ierze zdezaktualizow a ne, a stan zabudowy nie jest obecnie bliżej znany. Podczas przeprow adzonego niedawno penetracyjnego objazdu tego terenu 2 stwierdzono sytuację zupełnie tragiczną. W szystkie zw arte zespoły domów podcieniowych na tym terenie uległy zniszczeniu w czasie obu ostatnich wojen światowych i jedynie w niektórych m iejscow ościach zachow ały się pojedyńcze b u dynki i to bądź w stanie dużego zniszczenia, bądź zupełnie przebudow ane. Gloger Z., B udow nictw o drzewne. W arszawa W ieś i m iasteczko. Wyd. TOnZP W arszawa Łopaciński H., Okazy staropolskiego stylu budow lanego w Goraju i Wrzelowcu. W isła T. X VI z. III, 1902, s M oszyński Κ., B udow nictw o ludow e w okolicy Zamościa. Zamość Objazd zorganizow any został przez D ział H istorii B udow y M iast Instytutu Urbanistyki i A rchitektury w dn października 1951 r. U dział w nim w zięli: dr St. Herbst, dr J A. M iłobędzki i W. K alinow ski.

$biłgorajski Istniał tutaj zw arty zespół domów podcieniowych, obiegających rynek dookoła, z którego znane są trzy pierzeje \ W szystkie budynki były drew niane, wieńcowe, ustaw ione praw ie wyłącznie$

3 Ryc Józefów dom podcieniowy. Poniżej postaram się przedstaw ić stan zabudow y rynków poszczególnych m iasteczek południow ej Lubelszczyzny w latach przed pierw szą w ojną światową oraz w chwili obecnej. Goraj, po w. biłgorajski Istniał tutaj zw arty zespół domów podcieniowych, obiegających rynek dookoła, z którego znane są trzy pierzeje \ W szystkie budynki były drew niane, wieńcowe, ustaw ione praw ie wyłącznie szczytem do rynku. Można tu rozróżnić cztery typy budynków: 1. Domy w ielotraktow e z podcieniem pięciosłupowym od szczytu, z bram ą i sienią przejazdow ą przechodzącą przez środek budynku, n ak ry te gontow ym dachem naczółkowym. Na poddaszu było pom ieszczenie w y chodzące na ganek um ieszczony w naczółku. 2. Domy w ielotraktow e (przy czym trzeci trak t często dobudowywany później), z bram ą i sienią przejazdową umieszczoną bądź na osi budynku bądź z boku, z podcieniem czterosłupowym od szczytu. Dachy gontowe naczółkowe, rzadziej półszczytowe. W naczółkach otwory półkoliste bądź prostokątne ośw ietlające poddasze. 3. Domy z podcieniem trzysłupow ym od szczytu, z nieosiow ym w ejściem do sieni, bez bram y przejazdow ej. D achy gontowe, naczółkowe. W iększość domów tego typu zgrupow ana jest w jednej pierzei, co sugeruje, że uzależniony był on od typu działki. 4. Dom ustaw iony kalenicą równolegle do rynku z podcieniem sześciosłupow ym. Posiada w ejście do sieni um ieszczone osiowo oraz dw a pom ieszczenia sklepow e po bokach budynku. D ach gontow y, czterospadow y, łam any. Je st to budynek nietypow y o specjalnym program ie. Być może była to karczm a lub t.p. 1 Łopaciński H., o c. Gloger Z., o. c. s. 217, 242 i 243. Wieś i Miasteczko s. 103 ryc. 280, s. 104 ryc. 281 i 282.

Ryc. 111. Turobin stary dom m iejski. Na podstaw ie cech zew nętrznych m ożna przypuszczać, że większość domów pochodziła z pocz. XIX w.

W domu Piotra P aw elca2 był napis łaciński: Die 16 Mai Anno 1775 m aister Ja n Gura.

4 Ryc Turobin stary dom m iejski. Na podstaw ie cech zew nętrznych m ożna przypuszczać, że większość domów pochodziła z pocz. XIX w., przyczym typ z podcieniem pięciosłupowym być może z końca XVIII w. Potw ierdzają to napisy na belkach stropowych podane przez Łopacińskiego 1. W domu Piotra P aw elca2 był napis łaciński: Die 16 Mai Anno 1775 m aister Ja n Gura. Benedic Domine domum istam et omnes habitantes in ea ; w innym domu napis polski: Błogosław, Panie Boże, ten dom i wszystkich mieszkańców w niem. Fundatorow ie M ichał M arjanna Rybiccy. M ajster Szym on Malec. Roku P a ń skiego 1825 d. 13 sierpnia. W chwili obecnej żaden z domów tych nie istnieje. Jed y n ie w zachodniej pierzei rynku, w pobliżu uliczki do kościoła, istnieje jeden dom z podcieniem narożnym, pochodzący jednak z pocz. XX w. Kilka interesujących domów drew nianych, bez podcieni, znajduje się w uliczce prow a dzącej z rynku do kościoła. Są one ustawione szczytem do ulicy z dacham i naczółkow ym i lub szczytowym i. Józefów, po w. biłgorajski Zabudowa rynku była prawdopodobnie podobna do zabudowy Goraja 3, z tym, że większość budynków posiadała sienie przejazdowe. Szczególnie interesujące były dw a budynki: 1. B udynek drew niany, wieńcowy, w ielotraktow y, usytuow any w n a rożniku rynku, z pięciosłupow ym podcieniem od szczytu i sienią przejaz- 1 Łopaciński H., о. c., s Prawdopodobnie chodzi tu o dom reprodukow any u Łopacińskiego z pięciosłupow ym podcieniem szczytu. J W ieś i m iasteczko s. 95, ryc. 259 i 260. Moszyński К, о. c., s. 12, ryc. 4. W zbiorach Zakładu A rchitektury Polskiej istnieje kw estionariusz Min. K. i Szt. z 1919 r. w spraw ie budow nictw a w iejsk iego w ypełniony dla Józefow a, ale niestety opisy nie pozw alają odtw orzyć w yglądu budynku, a w szystkie załączone rysunki zaginęły.

Ryc. 112. Krzeszów w idok pierzei rynkowej (reprodukcja z pocztów ki z 1914 r.). dową. Na poddaszu posiadał on pomieszczenie, wychodzące na w ysunięty poza lico szczytu balkon. 2.

Cała zabudowa rynku uległa zniszczeniu (ryc. 113). Jedyny stary dom jest całkow icie przebudow any, posiada now y podcień i nadbudow ane piętro.

5 Ryc Krzeszów w idok pierzei rynkowej (reprodukcja z pocztów ki z 1914 r.). dową. Na poddaszu posiadał on pomieszczenie, wychodzące na w ysunięty poza lico szczytu balkon. 2. Budynek drew niany, piętrowy, z pięciosłupowym podcieniem od szczytu. P iętro cofnięte poza lico bu d y n k u otoczone było galerią obiegającą dookoła. Dach gontowy, czterospadow y. Cała zabudowa rynku uległa zniszczeniu (ryc. 113). Jedyny stary dom jest całkow icie przebudow any, posiada now y podcień i nadbudow ane piętro. Być może na podstawie szczegółowego pom iaru inw entaryzacyjnego udałoby się odtworzyć jego plan pierw otny. Natom iast poza rynkiem, w ulicy w ylotow ejj znajduje się jedyny na tym teren ie dom o typie znanym z dawniejszych publikacji. Jest to budynek wolnostojący, ustaw iony szczytem do drogi, w ielotraktow y, z sienią przejazdow ą (ryc. 110). Posiada on podcień pięciosłupow y od szczytu i n a k ry ty jest w ielkim naczółkowym dachem gontowym. Pochodzi prawdopodobnie z i-iszej poł. XIX w. Obiekt ten wym aga bezwzględnie konserwacji, zwłaszcza że stan jego jest bardzo zły, a zachow anie jego jest ze wszech m iar pożądane. Krasnobród, po w. zamojski Z nany fragm ent pierzei ry n k u (ryc. 109) zabudow any był dom am i podobnym i do poprzednich. W szystkie były drew niane, wieńcowe, ustawione szczytem do rynku, z cztero lub pięciosłupowym podcieniem. Dachy były naczółkowe k ry te gontem. Obecnie rynek jest całkowicie zniszczony i z dawnej jego zabudowy nie pozostało śladu.

Ryc. 113. Józefów nieistniejąca zabudowa podcieniowa rynku. Fot. z r. 1914. Tomaszów Lubelski, po w. tomaszowski Istniał tu ta j jeszcze ok. 1911 r.

N iektóre z nich łam ane, tzw. polskie. D zisiejsza zabudow a ry n k u nie posiada cech zabytkow ych. Krzeszów, po w. biłgorajski Dawna zabudowa rynku, istniejąca jeszcze w 1914 r. (ryc.

Niestety na skutek zniszczenia m ostu na Sanie objazd ominął Krzeszów i stan jego obecny nie jest znany. Nowa Osada, po w. zamojski O zabudowie podcieniowej rynku wspom ina K.

6 Ryc Józefów nieistniejąca zabudowa podcieniowa rynku. Fot. z r Tomaszów Lubelski, po w. tomaszowski Istniał tu ta j jeszcze ok r. 1 w ry n k u zespół budynków podcieniowych, drew nianych bądź m urow anych. Były to domy w ielotraktow e z pięciosłupowym podcieniem od szczytu, nakryte wielkimi gontowymi dacham i półszczytow ym i. N iektóre z nich łam ane, tzw. polskie. D zisiejsza zabudow a ry n k u nie posiada cech zabytkow ych. Krzeszów, po w. biłgorajski Dawna zabudowa rynku, istniejąca jeszcze w 1914 r. (ryc. 112), była podcieniowa z domami o typach podobnych do spotykanych w Goraju. Podcienia w większości czterosłupow e, dachy gontowe, naczółkowe, dym nikow e bądź czterospadow e. Niestety na skutek zniszczenia m ostu na Sanie objazd ominął Krzeszów i stan jego obecny nie jest znany. Nowa Osada, po w. zamojski O zabudowie podcieniowej rynku wspom ina K. M oszyński2, lecz typ domów nie jest znany. Obecnie w rynku istnieje jeden dom podcieniowy, ustaw iony kalenicą rów nolegle do ry n k u z podcieniem na słupach d rew nianych. Jest on prawdopodobnie dość późny i nie przedstaw ia się zbyt interesująco. W arto tu jednak wspomnieć o zachowanym w południowo-wschodniej pierzei rynku zajeździe. Jest on m urow any, ustaw iony szczytem do rynku 1K. Moszyński, о. c., s. 13 ryc K. Moszyński, о. c., s. 13.

7 i wzdłuż ulicy wylotowej w kierunku Tomaszowa Lubelskiego. Posiada sień przejazdow ą na osi budynku z w jazdem od szczytu oraz stan umieszczony z tyłu budynku wychodzący na ulicę gospodarczą. N akryty jest dachem naczółkowym. W pierzei południowo-zachodniej znajduje się interesu jący dom m urow any, ustaw iony kalenicą rów nolegle do rynku, p a rte row y z facjatą, pochodzący prawdopodobnie z okresu założenia osady w I poł. XIX w. i podobny do domu reprodukowanego u K. Moszyńskiego1. Tyszowce, po w. tomaszowski W zm iankowana jest tu zabudowa podcieniowa, lecz ze względu na b rak przekazów ikonograficznych nie jest bliżej znana. Trasa objazdu omija ła Tyszowce, stąd nie m ożna stw ierdzić jak w ygląda obecny stan zabudowy. Prócz w ym ienionych zespołów podcieniow ych w arto wspom nieć o in te resującym budynku w Turobinie (ryc. 111) napotkanym w czasie objazdu. Jest to dom m urow any, położony w ulicy w pobliżu rynku. Posiada on pomieszczenie na poddaszu wychodzące na balkon w szczycie budynku, k tó ry m iał znaczenie kultow e dla ludności żydow skiej. Podsum owując wyniki, należy stwierdzić, że dawne zespoły domów podcieniow ych m iasteczek południow ej Lubelszczyzny zostały całkowicie zniszczone. Tym bardziej należy podkreślić konieczność konserw acji jedynego już zachowanego domu podcieniowego w Józefowie, którego typ naw iązuje do zaginionych domów podcieniow ych tu tejszy ch rynków. 1 Κ. M o s z y ń s к i, о. c., s. 16 ryc. 8.

Podobne dokumenty

Krzysztof Wolski Domy podcieniowe w Pruchniku. Ochrona Zabytków 6/4 (23),

Krzysztof Wolski Domy podcieniowe w Pruchniku Ochrona Zabytków 6/4 (23), 206-210 1953 Ryc. 255. Pruchnik widok wschodniej pierzei rynkowej. Stan obecny. DOMY PODCIENIOWE W PRUCHNIKU KRZYSZTOF WOLSKI Miasteczko