Teresa Lenkiewicz Odkrycia archeologiczne na placu Wita Stwosza w Krakowie. Ochrona Zabytków 11/3-4 (42-43),

Transkrypt

1 Teresa Lenkiewicz Odkrycia archeologiczne na placu Wita Stwosza w Krakowie Ochrona Zabytków 11/3-4 (42-43),

2 Ryc Kraków, plac W ita Stwosza. Fragm ent fundam entu i autentycznej ściany kościoła Marii Magdaleny. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE NA PLACU WITA STWOSZA W KRAKOWIE TERESA LENKIEWICZ Ratownicze prace archeologiczne prow adzone w 1957 r. przez archeologa miejskiego m gr K. R adw ańskiego na pl. W ita Stwosza w K rakow ie dostarczyły now ych danych do historii późnorom ańskiego K rakow a. B adania na pl. W ita Stw osza (dawn. pl. M arii M agdaleny) położonego w centralnej części wczesnośredniowiecznego Okołu, odsłoniły oprócz naw arstw ień kulturow ych z X XIX w. fundam enty i częściowo zachowane w łaściwe m ury południow ej partii kościoła p. w. M arii M agdaleny. Pow stanie tego obiektu rozebranego w początkach X IX w.1, w iązano dotąd z budow nictw em gotyckim (pierwsza w zm ianka historyczna pochodzi z 1325 r.2), jednak ostatnie badania dowiodły, że należy go zaliczyć do orientow anych, późnorom ańskich kościołów jednonaw ow ych z prostokątnym p rezb iteriu m 3. 1 M. Estreicherówna, Wykaz zniesionych kościołów w Krakowie, Kalendarz księgarni katolickiej, Kraków 1889, str Monumenta Poloniae Vaticana, t. I, Acta Cameralia , str W iadomość o tej dacie zawdzięczam dr H. Miinchowi. 3 T. Kozaczewski, Jednonawowe kościoły romańskie na Dolnym Śląsku, Zeszyty naukowe Politechniki Wrocławskiej, nr. 16. Architektura II, str. 33 i n., oraz S. Wiliński, Granitowe kościoły wiejskie XII w. w Wielkopolsce, Przegląd Zachodni VIII (1952), t. III, nr 9 12, str. 417 i n. 206

3 R ye K raków, plac W ita Stw osza. N a jsta rsz y poziom kościoła M arii M agdaleny. O dciski p ły tek w zapraw ie m u ra rsk ie j. Prace badawcze odsłoniły na głębokości ok 290 cm w stosunku do obecnej pow ierzchni dw ustronną odsadzkę fundam entow ą. F undam ent z łam anego k a m ienia wapiennego łączonego zapraw ą w apienną spoczywa na calcowym piasku. W ysokość fundam entu w ynosi ok. 80 cm, szerokość 126, 132 cm. W łaściwe m ury kościoła zachowane w niektórych partiach do wysokości ok. 140 cm w ykonane są techniką opus em plectum. Szerokość m uru właściwego cm. W ym iary niektórych ciosów: 15X25, 16X29, 20X26, 14X19, 12X24 cm. Długość całego kościoła w św ietle 14,910 m, długość naw y 8,990 m, długość prezbiterium 4,600 m, uskok prezbiteriu m 1,750 m, szerokość naw y 7,76 m, szerokość prezbiterium 4,392 m *. B adania prow adzone w ew nątrz kościoła stw ierdziły kilka poziomów u ż y t kow ych oraz trzon ceglanego ołtarza. N ajstarszy poziom odkryty na głębokości ok. 240 cm w ystąpił w postaci kilku centym etrow ej w arstew ki zw iązanej zap raw y w apiennej, z kw adratow ym i i prostokątnym i negatyw am i płytek. S ą dząc z nich płytki kw adratow e zdecydow anie przew ażały, natom iast prostok ątn e przypuszczalnie oddzielały poszczególne zestaw y o m am entacyjne lub w y pełniały powstałe luki. P łytki z najstarszej posadzki zostały podczas jednego z rem ontów przeniesione w y ż e j5. N atrafiono na nie na głębokości ok. 140 cm. 4 S zerokość n aw y i p re z b ite riu m odtw orzono n a p o d staw ie in w en tary zacji z 1801 r. P rz e ry s w g o ry g in ału W A P w K rak o w ie. 5 M. Estreicherówna, op. cit., str

4 Ryc Kraków, plac Wita Stwosza. Płytka ceramiczna posadzkowa, pochodząca z kościoła Marii Magdaleny, znaleziona podczas prac a r cheologicznych. Posadzka ta jest niestarannie w ykonana, nie w ykorzystano o rn am en tu przestrzennego, mniej więcej połowę płytek ornam entow anych ułożono odw rotnie, na skutek czego zdobienie nie było widoczne. Podczas badań uzyskano kilkaset płytek. 202 egzemplarze pochodzą z posadzki w tórnej, kilka płytek zachowało się w najstarszym poziomie, a kilkadziesiąt odkry to w w arstw ach przem ieszanych. O rnam ent i polewę posiadało kilkadziesiąt egzem plarzy; w posadzce w tórnej 60, w pierw otnej 1, kilkanaście w w arstw ach przem ieszanych. O m a w iane płytki o ściankach bocznych ukośnie ściętych, w ykonane są z gliny w y palonej na kolor ceglasty, siwy i ceglasto siwy. (W ym iary płytek: 12,5X12,5X3,5, 12,5X12,5X2, 13X13X3,5, 15X 15X 4, 16,3X7,8X3, 12,5X6X2,5 cm). P okryte polew ą zieloną, czarno-granatow ą, k ilku odm ianam i b ru n atn ej, posiadają w ypukły ornam ent w ytłaczany: geom etryczny (plecionka), roślinny, fig u raln y oraz ich połączenia. Na 25 w yróżnionych m otyw ów zdobniczych tylko 3 można z zastrzeżeniem uznać za stanow iące całość w obrębie jednej płytki, gdyż drobnym i m otyw am i roślinnym i rozmieszczonymi na brzegach łączą się z sąsiadującym i egzem plarzam i. Są to płytki ze stylizow anym m otyw em liści oraz z przedstaw ieniem figuralnym. Egzem plarze z liśćm i m ają to sam o założenie: cztery liście umieszczone sym etrycznie po przekątniach k w ad ratu stykają się w środku podstawam i. Rysunek figuralny przedstaw ia dwie postępujące za sobą postacie zwrócone do widza praw ym profilem. Pierw sza z nich w długiej sukni ściągniętej w pasie, lekko nachylona m anipuluje m ałym w ydłużonym przedm iotem (kluczem?) ze zw isającą tabliczką, w niew ielkim prostokątnym przedmiocie (skrzynce?) znajdującym się na wysokości jej k latki piersiow ej. D ruga postać (diabeł) nieco większa, z ogonem i szponami zam iast stóp, lekko pochylona, dotyka w okolicy pasa znajdującą się przed nią postać. W niezapeł- 208

5 Rye C eram iczna p ły tk a posadzkow a z k o ścioła M arii M agdaleny, znaleziona podczas p ra c archeologicznych n a p la cu W ita S tw osza w K ra kow ie. nionych postaciam i rogach płytki umieszczono m otyw y roślinne. C h arak tery styczne jest, że wokół postaci diabła zastosowano polewę czarną, gdy reszta płytki jest jasno b runatna. W pozostałych płytkach w ystępuje o rnam ent przestrzenny obejm ujący n a j m niej cztery płytki. Najczęściej stosowane są plecionkowe kom binacje kół, w d ru giej kolejności w ystępują połączenia kół z liniam i prostym i, które form ują się w k w a d ra ty i krzyże. Dość licznie są reprezentow ane koła rozetow e z ornam entem roślinnym. Jeden motyw składa się z sam ych przecinających się linii prostych, łam anych pod kątem prostym, również dających w efekcie kw adraty i krzyże. Posadzkow e płytki ceram iczne znane są w K rakow ie z kościoła oo. dom inikanów, cystersów w M ogile7, z 1Г katedry na W aw elu 6 oraz z grodziska w Piekarach 9. Zachow ane fragm enty posadzki w aw elsk iej10 są ciekawym przykładem rozw iązania ornam entu przestrzennego złożonego z kół rozetowych: grupy płytek (po 36) składające się z egzem plarzy o tym sam ym zasadniczym w ątku zdobniczym (koło rozetowe) ale różniące się m iędzy sobą uzu pełn iającymi m otywam i roślinnym i, podzielone są pasam i płytek nieornam entow anych. P ły tk i z kościoła dom inikanów i z grodziska w P iekarach posiadają m. in. przed- 6 J. Remer, K ro n ik a k o n se rw a to rsk a, R ocznik K ra k o w sk i, t. X X X, K ra -' ków 1938, str. 257, fig. 9, oraz A. 2 а к i, W stępne b ad ania archeologiczne n a teren ie K rak o w a w la ta c h S p raw o zd an ia A rcheologiczne, t. III, W arszaw a W rocław K raków 1957, str. 157, ryc K atalog zab y tk ó w sztu k i w Polsce, t. I, w oj. k rakow sk ie, z. 6, pow. k rak o w sk i, W arszaw a 1951, str. 17, fig A. Szyszko-Bohusz, S tu d ia n ad k a te d rą w aw elsk ą, P race K H S, t. V III. z. II, K rak ó w 1939, rys. 16, G. Leńczyk, G rodzisko w P iek arach, P race P reh isto ry czn e P A U, N r. 2, K rak ó w 1939, str. 39, 40, 55, 56, ta b l. X III, A. Szyszko-Bohusz, op. cit., fig

6 R yc C eram iczna p ły tk a posadzkow a, pochodząca z kościoła M a rii M agdaleny w K ra kow ie. staw ienia figuralne: gryf, scena polowania (myśliwy, jeleń, zając, pies), panna na rybie. Niektóre płytki z kościoła dom inikanów w ykonane są inną techniką niż dotąd om aw iane, gdyż ornam ent jest z nich w ydobyty przez in k ru sto w anie u. Poza K rakow em X III-w ieczne płytki ceram iczne znane są z kościoła w Inowłodzu 12, a pojedyńczy egzem plarz stw ierdzono podczas prac wykopaliskow ych w G dańsku 18. P łytki z tego czasu stw ierdzono praw dopodobnie w K ruszw icy u jednak wiadom ości o nich w literatu rze są bardzo skąpe. Jedy nie K. Górski publikuje z K ruszw icy jeden ułam ek płytki z w ypukłą o rn am en tacją plecionkową 15. Z najw cześniejszą fazą budow y kościoła zw iązany jest głów ny ołtarz odk ry ty w prezbiterium. Z zachow anej południow ej części (północna została zniszczona podczas budow y X IX-w iecznego budynku), stw ierdzono trzon oraz sto pień. O łtarz ten należy do typu pełnych. Trzon w ykonany jest z cegieł (wym iary: 9X 12X 27 cm), a jego podm urów ka z łam anych kam ieni wapiennych. W stopniu ołtarza w ykonanego rów nież z cegieł stw ierdzono fragm ent kam iennej służki. 11 J. Remer, op. cit., str K a t. zab. szt., t. II, w oj łódzkie, pow. raw sk o -m azo w ieck i, W -w a 1954, str. 266, fig K. Jażdżewski, W. Chmielewski, G d ań sk w czesnośredniow ieczny w św ietle w y k o p alisk z la t 1948/9. S tu d ia W czesnośredniow ieczne, t. I, str. 62, tab l K. Górski, T opografia w czesnośredniow iecznej K ruszw icy, S tu d ia W czesnośredniow ieczne, t. II, tab l. 5a. 15 K. Górski, op. cit., tabl. 5a. 210

7 Rye C eram iczna p ły tk a posadzkow a, pochodząca z kościoła M a rii M agdaleny w K ra kow ie. W ym iary szerokość trzonu ok. 100 cm,, stopnia 70 cm Zachow ana w ysokość trzonu 85 cm,, stopnia 30 cm O łtarz umieszczony jest bezpośrednio przy ścianie szczytowej, na skutek czego b rak w kościele obejścia. U zyskane m ateriały zabytkow e (głównie ceram iczne) d atu ją pow stanie kościoła na pierw szą połowę X III w. Pod kościołem stw ierdzono kam ienny bruk i w czesnośredniow ieczne n aw arstw ienia osadnicze z X X II w. Prace badaw cze prowadzone na zew nątrz kościoła odsłoniły szereg w arstw kulturow ych z X X IX w. N a uw agę zasługuje kilka w arstw zapraw y m u ra r skiej będących pozostałością budow y i odnowień kościoła oraz cztery kam ienne bruki w tym dw a z okresu wczesnego średniowiecza. Pod najniższym brukiem w ystępuje w arstw a osadnicza z X X II w. z śladam i zabudow ań m ieszkalnych w raz z paleniskam i, jam am i itp. N ajw ażniejsze zabytki z tego okresu to form a odlew nicza do w yrobu ozdobnych guzów i duże ilości żużla świadczące o istnieniu odlew nictw a, przęśliki tkackie pozostające w zw iązku z upraw ianiem tkactw a oraz przedm ioty związane z w ym ianą handlow ą (monety, odważniki ołowiane). B adania wykazały, że w centralnym punkcie Okołu w X II w. pow staje na m iejscu części osady w czesnośredniow iecznej plac, być może o charakterze ta r gowym, na którym następnie w pierw szej połowie X III w. wzniesiono kościół M arii M agdaleny. Teren ten, ja k w skazują odkryte tam późniejsze b ruki średniowieczne i nowożytne, długo zachow ał ten sam charakter niezabudowanego placu. Kończąc należy podkreślić, że prace archeologiczne prow adzone w 1957 r. na placu W ita Stw osza oprócz odkrycia w ątków i detali późnorom ańskich kościoła M arii M agdaleny, pozwoliły na ustalenie ch arakteru i chronologii Okołu, tej najbliżej W aw elu położonej osady w czesnośredniow iecznej. 211