DIAGNOZA SYTUACJI DZIECI Z RODZIN Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM

Transkrypt

1 DIAGNOZA SYTUACJI DZIECI Z RODZIN Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM WYKŁAD 6 dr Marta Herzberg Instytut Nauk Społecznych WSG Plan wykładu 1. Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna 2. Sytuacja psychologiczna dzieci z rodzin z problemem alkoholowym a. Zasady, które kierują życiem rodziny b. Role, jakie pełnią dzieci w rodzinie 3. Przyczyny trudności w diagnozowaniu dzieci 4. Rozpoznawanie dzieci z rodzin z problemem alkoholowym a. Rozpoznawanie dzieci w wieku przedszkolnym b. Rozpoznawanie dzieci starszych 5. Wskazówki do pracy z dziećmi 1

2 Wprowadzenie Analizując sytuację rodzin dotkniętych chorobą alkoholową, szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci i młodzież wychowujące się w tych rodzinach. Różne formy zachowań agresywnych i represyjnych rodziców, zaniedbywanie obowiązków opiekuńczych i potrzeb dziecka, wywierają destruktywny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne dzieci oraz na proces rozwoju (PARPA). Wprowadzenie Należy pamiętać, że przemoc domowa i poważne zaniedbania wychowawcze mogą występować w związku z alkoholem nawet wtedy, gdy nie występuje jeszcze kliniczne zdiagnozowanie uzależnienia od alkoholu, lecz jedynie okresowe lub agresywne upijanie się dorosłych członków rodzin. Przyjmując, że w Polsce żyje około tysięcy osób uzależnionych od alkoholu, liczbę niepełnoletnich dzieci alkoholików możemy określić na około 2 miliony, z których co najmniej połowa żyje w sytuacji drastycznie zagrażającej ich zdrowiu i rozwojowi (PARPA). 2

3 Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Większość autorów analizujących funkcjonowanie rodziny alkoholowej i sytuację dziecka rozwijającego się w takiej rodzinie, opiera swoje analizy na koncepcji tzw. systemów rodzinnych. Na system składa się: zestaw elementów, związki między nimi, związki między ich własnościami lub cechami (Prajsner, 2002a, s. 18). Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Rodzina, jeśli rozpatrywać ją w perspektywie systemowej, to grupa współzależnych od siebie osobników, których łączy poczucie historii, więzi emocjonalne oraz strategie działania w celu zaspokojenia potrzeb zarówno całej rodziny, jak i jej członków (tamże). 3

4 Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Funkcjonalna, zdrowa rodzina: zabezpiecza przetrwanie i rozwój, zaspokaja potrzeby emocjonalne swoich członków, zapewnia rozwój i wzrastanie każdego członka, w tym także rodziców, jest miejscem, gdzie rozwija się poczucie własnego ja, jest podstawową jednostką socjalizacji i ma decydujące znaczenie dla przetrwania społeczeństwa (tamże). Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Rys. 1. Przykładowy schemat klarownego systemu rodzinnego (z jasnym podsystemem centralnym, elementami współpracy i bliskości oraz kontaktem ze światem zewnętrznym) Źródło: Tuszyńska-Bogucka, 2009, s

5 Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Rodzina dysfunkcjonalna jest stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, takie małżeństwo zaś tworzą dysfunkcjonalne osoby, które odnajdują się wzajemnie i żenią ze sobą. Jednym z tragicznych faktów jest to, że osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa albo na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji (Bradshaw, 2010, s. 87). Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Rodziny dysfunkcjonalne: zaprzeczają swoim problemom, brak w nich intymności, są zakorzenione we wstydzie dzieci często wstydzą się swojej rodziny, mają utrwalone, zamrożone, sztywne role, ich członkowie mają zaplątane granice pomiędzy sobą czują się tak, jak czują się inne osoby w rodzinie, ich członkowie nie mogą zaspokoić swoich indywidualnych potrzeb, które są odkładane, aby umożliwić zaspokojenie potrzeb systemu, 5

6 Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna system komunikacji polega na otwartym konflikcie albo na zgodzie na to, aby nie było niezgody, zasady są sztywne i nie zmieniają się (np. kontrola, perfekcjonizm, oskarżanie), jawne tajemnice są częścią kłamstw, ich członkowie zaprzeczają konfliktom i frustracji, ich członkowie odrzucają granice własnej osoby (tamże). Rodzina z problemem alkoholowym spełnia wszystkie warunki określone w ramach przytoczonej listy. Rodzina zdrowa a rodzina dysfunkcyjna Rys. 2. Przykładowy schemat chaosu systemowego (z brakiem jasnego podsystemu centralnego, elementami splątania, braku współpracy, dewaloryzacji siebie przez dziecko oraz brakiem bliskości z ojcem) Źródło: Tuszyńska-Bogucka, 2009, s

7 Sytuacja psychologiczna dzieci Podstawowym źródłem zagrożeń dla dziecka wychowującego się w rodzinie z problemem alkoholowym jest stan chronicznego napięcia i stresu. Trwanie w ciągłej niepewności, nieprzewidywalność wydarzeń, wywołuje u dziecka poczucie braku stabilności, porządku życiowego, a co za tym idzie, brak kontroli nad swoim życiem (PARPA). Sytuacja psychologiczna dzieci Dzieci doświadczają różnorodnych zdarzeń traumatycznych, takich jak oszukiwanie, niesprawiedliwe traktowanie, porzucenie czy nadmierny krytycyzm rodziców. Najczęściej wymieniane są jednak doświadczenia związane z przemocą: dwoje na troje dzieci z rodzin z problemem alkoholowym było świadkami przemocy, ponad połowa doświadczała bezpośrednio przemocy zarówno fizycznej, jak i emocjonalnej czy intelektualnej, co szósta dziewczynka opisywała doświadczenia związane z nadużyciem seksualnym (Skrzypczyk, 2000). 7

8 Sytuacja psychologiczna dzieci Jeżeli chodzi o stany emocjonalne, dzieci najczęściej wymieniały: 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 40% 23% 41% 57% Najczęściej sprawcą zdarzeń traumatycznych jest rodzic uzależniony. Jednak w opisywanych badaniach w co 5 przypadku sprawcą był drugi rodzic (tamże). 80% wstyd za rodzica poczucie winy strach przed rodzicem osamotnienie złość lub nienawiść do rodzica Sytuacja psychologiczna dzieci U dzieci wychowywanych w rodzinach alkoholowych występuje stałe poczucie niższej wartości oraz obniżone poczucie szacunku do samego siebie. Wyraża się to w samokrytyce, deprecjonowaniu własnych osiągnięć oraz działaniach autodestrukcyjnych. Większość dzieci ma problemy związane z poczuciem tożsamości (PARPA). 8

9 Sytuacja psychologiczna dzieci Życie w chronicznym stresie, któremu towarzyszy poczucie bezsilności, upośledza funkcjonowanie systemu immunologicznego i powoduje choroby somatyczne. Dzieci alkoholików mają więcej problemów zdrowotnych z powodu obniżenia odporności biologicznej. Częściej cierpią z powodu bólu głowy, bezsenności, osłabienia, nudności, nerwobólów zębów czy problemów związanych z odżywianiem (bulimia lub anoreksja). W tej grupie często możemy zaobserwować nadużywanie alkoholu, narkotyków i innych środków zmieniających świadomość (tamże). Sytuacja psychologiczna dzieci ZASADY Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym uczy się trzech zasad: NIE MÓW NIE UFAJ NIE ODCZUWAJ Źródło: Hebenstreit-Maruszewska, broszura informacyjna; PARPA; Prajsner, 2002a, s. 19; Sztander, 2006, s

10 Sytuacja psychologiczna dzieci ZASADY nie mów o piciu swojego rodzica, o tym, co dzieje się w domu i o konsekwencjach wnikających z picia ukrywaj swoje przeżycia zarówno wewnątrz swojej rodziny, jak i poza nią NIE MÓW Wyobraźmy sobie mamę Asi, która ma pijącego męża i tłumaczy swojej małej córeczce: Tatuś ma problem. Kiedy powiesz koleżankom w szkole, co się z nim dzieje, to tak, jakbyś zdradziła tatusia. Cała rodzina będzie wtedy miała powody, by się wstydzić i będzie to twoja wina. Sytuacja psychologiczna dzieci ZASADY nie ufaj bo wielokrotnie składane obietnice były łamane i niedotrzymywane nie obdarzaj zaufaniem ani członków swojej rodziny, ani nikogo obcego NIE UFAJ Przypowieść o ojcu, który postanowił swego syna nauczyć, jak być twardym mężczyzną. Zaprowadził go więc na łąkę, posadził na konarze drzewa i powiedział: A teraz skocz, ja cię złapię. Dziecko skoczyło. Wówczas ojciec uchylił się, a ono upadło na ziemię. Ojcowska nauka brzmiała: Mam nadzieję, że teraz nauczyłeś się synu, że zaufanie zawsze boli nie ufaj więc nikomu, nawet jeśli jest to twój własny ojciec lub matka. 10

11 Sytuacja psychologiczna dzieci ZASADY nie odczuwaj bo to co czujesz za bardzo boli lub jest zbyt przerażające nie zastanawiaj się nad tym, co czujesz, jakie są tego przyczyny i skutki NIE ODCZUWAJ Mała Marysia czuła jedynie strach. Trudno jej było wyodrębnić i nazwać inne emocje. Dziwnie patrzyła na koleżanki, które cieszyły się na przykład z powodu piątki w szkole lub atrakcyjnego prezentu od rodziców. Dla niej słowo radość było niezrozumiałym kryptonimem, którym posługiwali się tylko wtajemniczeni. Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Każde dziecko alkoholika usiłuje przetrwać w swojej rodzinie, przyjmując określoną rolę lub kombinację ról. Role odgrywane przez dzieci są funkcjonalne w rodzinie, tzn. rodzina (jako całość) oczekuje od poszczególnych dzieci właśnie takich zachowań i wzmacnia je. Pozwalają one bowiem przetrwać i ponosić możliwie najmniejsze straty (PARPA; Prajsner, 2002b, s. 38). 11

12 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym odgrywają cztery podstawowe role: bohatera rodzinnego maskotki kozła ofiarnego dziecka niewidzialnego (Hebenstreit-Maruszewska, broszura informacyjna; PARPA; Prajsner, 2002b, s ; Robinson, Roden, 2008, s. 63; Sztander, 2006, s ). Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Role pełnią dwa przeciwstawne cele: 1. pozwalają przetrwać w rodzinie z problemem alkoholowym, 2. kamuflują chorobę alkoholową przed ludźmi, którzy mogliby udzielić rodzinie pomocy (Prajsner, 2002b, s. 39). 12

13 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Te cztery role to fałszywe osobowości, będące rezultatem nieświadomej reakcji dziecka, które próbuje poradzić sobie z faktem, że jego rodzice zawiedli w roli rodziców. Są one zaprzeczeniem prawdziwych utajonych uczuć, m.in. podatności na zranienie, potrzeby kontaktu, utraty szacunku do siebie (tamże). Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Bohater rodzinny DOM jest nim zazwyczaj najstarsze dziecko w rodzinie, przejmuje na siebie obowiązki dorosłych i robi wszystko co może, by naprawić istniejącą sytuację i utrzymać rodzinę w normie, jest odpowiedzialny, troszczy się o rodzeństwo, zajmuje się całym domem, przestrzega reguł, zawsze kończy zadaną pracę w wyznaczonym terminie, stara się być perfekcyjny we wszystkim co robi, daje swojej rodzinie poczucie wartości, ale jego samego cechuje brak wiary we własne siły i niska samoocena 13

14 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Bohater rodzinny SZKOŁA w szkole może wyróżniać się w nauce i w sporcie, może też być najpopularniejszym dzieckiem w szkole, często zajmuje czołowe funkcje w samorządzie szkolnym, nie wie, co to zabawa, relaks, jest małym dorosłym, cechuje go: nadmiernie rozwinięte poczucie odpowiedzialności, potrzeba wykazania się, perfekcjonizm, jego dzieciństwo zdominowane jest przez poważne problemy ciekaw jestem, czy dziś z mamą wszystko będzie w porządku przez ten czas, kiedy ja jestem w szkole sprawia wrażenie dziecka silnego i odpornego, dlatego często nie jest rozpoznawany i nie otrzymuje wsparcia specjalistów Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Bohater rodzinny DOROSŁOŚĆ nie potrafi oderwać się od pracy, staje się pracoholikiem, odnosi wielkie sukcesy w wybranym przez siebie zawodzie i szybko wspina się po szczeblach kariery, obsesyjnie zajęty kierowaniem i sterowaniem ludźmi i wydarzeniami wokół siebie, odsuwa na bok własne odczucia i potrzeby, miewa trudności z nawiązywaniem bliższych znajomości lub wyrażaniem własnych uczuć wobec innej osoby, z trudem zwierza się innym ludziom, ma zwykle niewielu przyjaciół żyje w stałym napięciu, wpada w panikę w spontanicznych, nie dających się przewidzieć sytuacjach 14

15 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Kozioł ofiarny DOM to najczęściej dziecko, które ma zarówno młodsze, jak i starsze rodzeństwo, odwraca uwagę od rzeczywistych problemów rodziny, stając się wcieleniem rodzinnych frustracji, wdaje się w bójki, wchodzi w konflikt z prawem, ucieka z domu, jako nastolatek sięga po narkotyki i alkohol, zdarza się, że w rodzinie zostaje ukuty mit o piciu któregoś z rodziców jako reakcji na kłopotliwe zachowania dziecka i to ono jest obciążane odpowiedzialnością za nasilenie się tego picia ojciec musiał wypić, mając z tobą tyle problemów Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Kozioł ofiarny SZKOŁA w grupie jest najbardziej przeszkadzającym dzieckiem, nauczyciele nigdy go nie zapomną, pamięta się go głównie z powodu wyrządzonego przez niego zła 15

16 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Kozioł ofiarny DOROSŁOŚĆ doświadcza nieustannych niepowodzeń z powodu swych autodestruktywnych skłonności (alkohol, narkotyki), wybiera drogę na skróty, narażając się szefowi, wdaje się w niszczące kłótnie z kolegami z pracy, trudno jest mu funkcjonować w układach społecznych, zachowując się w sposób nieakceptowany przez innych, ciągle spotyka się z dezaprobatą, staje się outsiderem wskutek braku umiejętności podtrzymywania więzi społecznych, w głębi duszy jest samotny, pełen lęku i złości Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Maskotka DOM jest to najczęściej najmłodsze dziecko, nazywane beniaminkiem rodziny, lekko traktuje poważne sytuacje i stara się niczego nie brać na serio, odwraca uwagę od rodzinnego problemu skupiając ją na sobie, zgrywając się, przymilając, błaznując, jego rola polega na tym, by ulżyć rodzinie w ciężkiej sytuacji, rozweselając ją swoim humorem i żartami, nie cofnie się przed niczym, byle tylko rozweselić innych, najczęściej przyjmuje rolę rozjemcy idź, porozmawiaj z tatusiem, może go udobruchasz i przestanie się na nas gniewać 16

17 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Maskotka SZKOŁA w szkole nie stwarza poważnych problemów, nauczyciel może przypisać temu dziecku etykietkę nieznośnego, jego błazeństwa mogą czasem przeszkadzać i nauczyciele bywają zmuszeni do przywoływania go do porządku ( uspokój się, spróbuj choć raz być poważny, nie ma w tym nic śmiesznego ), wydaje się, że jest dzieckiem, do którego najtrudniej dotrzeć, bo kryje się za murem śmiechu Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Maskotka DOROSŁOŚĆ w pracy ma opinię kawalarza rozweselającego wszystkich, każdy lubi jego towarzystwo, ale nikt nie bierze go na poważnie, pracodawca może odnosić się do niego nieufnie, w życiu społecznym jest duszą towarzystwa i skupia wokół siebie dużo ludzi, rola dworskiego trefnisia przeszkadza mu w nawiązaniu poważnych, głębszych związków, namiastką intymnego związku może być uzależnienie od substancji psychoaktywnych 17

18 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Dziecko niewidzialne DOM jest nim najczęściej średnie dziecko, pozostaje z boku rodziny, nigdy nie sprawiając najmniejszych kłopotów, w czasie rodzinnych kłótni często siedzi skulone w kącie albo leży na łóżku i patrzy w sufit, śniąc na jawie, odizolowane od rodziny, żyje we własnym świecie, w poczuciu samotności i krzywdy, często choruje na depresję, miewa problemy z bulimią lub anoreksją może obracać swój gniew przeciwko sobie samemu np. usiłując popełnić samobójstwo Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Dziecko niewidzialne SZKOŁA jest to dziecko niedostrzegane, o którym nikt nie pamięta, nauczyciele często mają kłopot z przypomnieniem sobie dziecka niewidzialnego jako ucznia, nie rozrabia, nie jest klasowym prymusem, funkcjonuje często na marginesie klasy, jest samotne, wyobcowane, uczestnictwo w pracy zespołowej może sprawiać mu trudność, na zewnątrz nieśmiałe i pełne rezerwy, jest niezdolne do stawiania czoła problemom 18

19 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Dziecko niewidzialne DOROSŁOŚĆ w pracy trzyma się na uboczu, niewiele mówi i woli pracować oddzielnie, zawsze wykonuje to, co mu się każe i nie robi wokół siebie szumu, współpracownicy prędzej czy później przestają zwracać na nie uwagę i często zapominają włączyć do grupowych przedsięwzięć, bywa, że pracodawcy pomijają je przy podwyżkach i awansach, ma zazwyczaj niewielu przyjaciół i nawiązuje niewiele długotrwałych związków Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Dziecko czasami może podejmować więcej niż jedną rolę i zachować się różnie w zależności od sytuacji, w jakiej się znalazło. Czasami zdarza się, że z chwilą odejścia z domu bohatera rodzinnego (co nie jest częste, bo bohater jest mocno związany z rodziną swoim poczuciem obowiązku opiekowania się innymi) kozioł ofiarny przejmuje jego zadania i sam wchodzi w rolę bohatera. Dotychczasowa czarna owca w rodzinie staje się jej podporą. Potwierdza to fakt, że role są nieświadomą próbą odpowiedzi na sytuację rodzinną, próbą przystosowania się do "chorego" układu rodzinnego i utrzymania go w równowadze (PARPA). 19

20 Sytuacja psychologiczna dzieci ROLE Role, przyjęte przez dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym, poza rodziną tracą swoją aktualność. Nie przynoszą już takich korzyści, a wręcz przeciwnie zaczynają działać na szkodę dzieci. Z każdym kolejnym rokiem, kiedy sytuacja w rodzinie nie zmienia się, a uzależnienie rozwija się, mechanizmy obronne dzieci utrwalają się, doprowadzając do coraz większych niepowodzeń w świecie zewnętrznym (PARPA; Prajsner, 2002b, s. 38). Przyczyny trudności w diagnozowaniu dzieci Po stronie nauczycieli, wychowawców: brak odpowiedniego przeszkolenia i wiedzy o alkoholizmie (brak możliwości wykrycia następstw), brak poczucia kompetencji, własne nastawienie profesjonalisty wobec problemów alkoholowych, brak umiejętności pytania o występowanie nałogu w rodzinie, uczucie skrępowania, które nie pozwala na ingerowanie w osobiste sprawy rodziców, paraliżujący lęk przed wyrządzeniem dziecku szkód psychicznych, rozzłoszczeniem rodzica i odwetem z jego strony, kłopotami, utratą pracy (Robinson, Rhoden, 2008, s. 163, ). 20

21 Przyczyny trudności w diagnozowaniu dzieci Po stronie dzieci: brak wspólnych, wyróżniających oznak u dzieci przed ukończeniem 6 r.ż., brak umiejętności wyrażenia słowami swoich uczuć, niemożność powiedzenia, co myślą na temat alkoholizmu, niemożność wypełnienia ankiety ze względu na brak umiejętności pisania, brak dostatecznie rozwiniętej ekspresji artystycznej, która pozwalałaby na postawienie rzetelnej diagnozy na podstawie wytworów (tamże, s. 163), system zaprzeczeń (starsze dzieci) (tamże, s. 185). Rozpoznawanie dzieci Bez wątpienia szkoła pod wieloma względami wydaje się być optymalnym miejscem do wykrywania dzieci z rodzin z problemem alkoholowym i poddawania ich terapii, ale próby w tym zakresie powinny być podejmowane znacznie wcześniej. Jak piszą specjaliści, zaniedbywanie dzieci z rodzin z problemem alkoholowym w wieku przedszkolnym daje o sobie znać znacznie bardziej niż w innych grupach wiekowych (Robinson, Rhoden, 2008, s. 161). 21

22 Rozpoznawanie dzieci Prowadzenie badań, identyfikację dzieci, czy ich terapię, odkłada się na późniejsze lata kiedy dziecko będzie miało przynajmniej 8-9 lat. Tymczasem mechanizm zaprzeczeń i role rodzinne u dziewięcioletnich dzieci są już głęboko utrwalone (tamże). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny OBSZARY DIAGNOZY rutynowe codzienne czynności zachowanie podczas zabawy przystosowanie emocjonalne stosunki między rodzicami i dzieckiem Kłopoty ze snem Nawyki związane z czynnościami fizjologicznymi Nawyki związane z jedzeniem Reagowanie na zmiany Opóźnienia rozwojowe Zabawa w teatr Kolejne fazy zabawy Utrzymywanie uwagi i nadmierna ruchliwość Nagłe zmiany w trakcie zabawy Zmienność usposobienia Wybuchy złości Zachowania regresywne Niepokój związany z rozstaniem Metody wychowawcze Wiedza o rozwoju dziecka i oczekiwania wobec niego Rodzicielska obojętność Przemoc i zaniedbania ze strony rodziców Źródło: Robinson, Rhoden, 2008, s ; Prajsner, 2002d, s

23 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny rutynowe codzienne czynności Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: po ukończeniu roku stałe znużenie, senność i chęć pospania sobie dłużej, nieuporządkowane nawyki senne, powtarzające się koszmary senne, przerywany lub chaotyczny rytm snu, Kłopoty ze snem odmowa lub lęk przed zaśnięciem w porze poobiedniej drzemki (Robinson, Rhoden, 2008, s. 165). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny rutynowe codzienne czynności Czynności fizjologiczne Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: wielokrotnie powtarzający się regres w kontrolowaniu czynności fizjologicznych po 27 m-cu brudzenie bielizny, po 33 m-cu moczenie nocne (tamże, s. 166). 23

24 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny rutynowe codzienne czynności Nawyki zw. z jedzeniem Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: kompulsywne objadanie się (jako rezultat przekarmiania niemowlęcia, pokarm jako substytut miłości), głodzenie się, trwały brak apetytu (objaw przygnębienia i depresji), wychudzenie, objawy niedożywienia (objaw zaniedbywania), rytuały związane z jedzeniem (wybrzydzanie), nadmierne zaabsorbowanie tym, co się je (tamże, s ). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny rutynowe codzienne czynności Reagowanie na zmiany Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: zmartwienie lub zdenerwowanie, gdy porządek dnia ulega zmianie, trudności z przechodzeniem od jednej czynności do drugiej (np. upieranie się przy poprzednich, zakończonych zajęciach, okazywanie niepokoju lub agresji podczas zmian), obciążeniem emocjonalnym może stać się jakiś nieprzewidziany incydent, który spowoduje zmianę w rozkładzie zajęć (tamże, s ). 24

25 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny rutynowe codzienne czynności Opóźnienia rozwojowe Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: poważne odchylenia od norm rozwojowych pod względem umiejętności językowych lub motorycznych, zaburzenia percepcyjno-motoryczne u dzieci z alkoholowym zespołem płodowym (tamże, s. 168). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny zachowanie podczas zabawy Zabawa w teatr Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: używanie butelek lub puszek po piwie jako rekwizytów podczas odgrywania scenek sytuacji podpatrzonych w codziennym życiu, odgrywanie scen konfliktów małżeńskich, stale powracające motywy przemocy, gniewu, poczucia winy i lęku (tamże, s ). 25

26 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny zachowanie podczas zabawy Kolejne fazy zabawy Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: trudności z przechodzeniem przez kolejne fazy zabawy (niezaangażowana obserwacyjna samotna równoległa towarzysząca kooperacyjna), spędzanie większości czasu przeznaczonego na zabawę na obserwowaniu lub na zabawie samotnej lub równoległej przez dzieci pięcioletnie (tamże, s. 171). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny zachowanie podczas zabawy Utrzymywanie uwagi i nadmierna ruchliwość Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: trudności w skupieniu na czymś uwagi, wysoki poziom aktywności motorycznej, słaba kontrola nad odruchami, zachowanie nastawione na zwracanie na siebie uwagi, brak umiejętności usiedzenia podczas odgrywania przez grupę krótkiej scenki lub przy zajęciach muzycznych, brak umiejętności zaplanowania i dokończenia zaczętej czynności, brak cierpliwości czy entuzjazmu, by popracować nas jakimś grupowym przedsięwzięciem, wymagającym poświęcenia mu uwagi przez kilka dni (tamże, s. 172). 26

27 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny zachowanie podczas zabawy Nagłe zmiany w trakcie zabawy Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: towarzyskie dotąd dziecko zamyka się w sobie, a nieśmiałe nagle zaczyna się popisywać, z dnia na dzień pojawiająca się obawa przez zapuszczaniem się w odległe kąty sali zabaw, nagłe pojawienie się epizodów z wyrywaniem włosów, nagłe atakowanie innych dzieci podczas zabawy lub dokuczanie zwierzętom, niezwykłe zasoby udramatyzowanej przemocy podczas odgrywania scenek, bawienie się całymi dniami tą samą zabawką w ten sam, rytualny sposób (tamże, s ). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny przystosowanie emocjonalne Zmienność usposobienia Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: łatwe wpadanie w złość, nerwowość i nieobliczalne zachowania jako objaw alkoholowego zespołu płodowego, częste zmiany nastrojów od zadowolenia do złości lub odwrotnie, pogrążanie się na długi czas w przygnębieniu lub depresji, brak okazywania uczuć, stan emocjonalny nie ulega żadnym zmianom (tamże, s ). 27

28 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny przystosowanie emocjonalne Wybuchy złości Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: częste wybuchy złości lub trudności z opanowaniem swoich uczuć u dzieci powyżej 4 r.ż., akty agresji w stosunku do innych dzieci (tamże, s. 175). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny przystosowanie emocjonalne Zachowania regresywne Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: przedłużający się i głęboki regres, moczenie nocne (po 33 m-cu życia), gaworzenie, ssanie kciuka (obsesyjne u małych dzieci lub po ukończeniu 5 r.ż.) (tamże, s ). 28

29 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny przystosowanie emocjonalne Niepokój zw. z rozstaniem Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: chodzenie za opiekunem i nieodstępowanie go przez długi czas pod nieobecność rodziców, okazywanie widocznego przygnębienia, gdy opiekun wychodzi z sali, stały lęk przed obcymi lub nowymi sytuacjami (tamże, s. 176). Małe dzieci, których jedno z rodziców jest czynnym alkoholikiem (osoba niekonsekwentna, niedostępna, z reguły nie spełniająca potrzeb dziecka w jego wczesnym dzieciństwie), nawiązują więzi podszyte lękiem i niepewnością. Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny stosunki między rodzicami i dzieckiem Metody wychowawcze Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: autorytarne wychowanie: przenoszenie własnego gniewu i frustracji na dzieci, narzucanie surowej dyscypliny bez wyjaśnień, uzasadnień, wyrazy niezadowolenia, krytyka, groźby, kary cielesne, obojętność i oschłość w kontaktach z dziećmi (tamże, s. 178). 29

30 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny stosunki między rodzicami i dzieckiem Wiedza i oczekiwania Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: nierealistyczne poglądy i oczekiwania względem swoich dzieci, brak wiedzy na temat prawidłowości rozwoju dziecka (np. postrzeganie niegrzecznego zachowania malca jako świadomej próby arogancji), próby przyspieszania etapów rozwojowych, oczekiwanie, że dziecko zaspokoi potrzebę bezpieczeństwa, pociechy i miłości rodziców (tamże, s. 179). Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny stosunki między rodzicami i dzieckiem Rodzicielska obojętność Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: brak zainteresowania rozwojem swojego dziecka, niemożność skontaktowania się z rodzicami, nie odbieranie dziecka z przedszkola, systematyczne zbyt późne odbieranie dziecka z przedszkola, wysoka absencja dzieci, zwłaszcza w poniedziałki i dni świąteczne (tamże, s ). 30

31 Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny stosunki między rodzicami i dzieckiem Przemoc i zaniedbania Wskaźniki potencjalnych problemów związanych z alkoholem w rodzinie: nietypowe rany, pręgi, siniaki, oparzenia, obrażenia wyglądające jak ślady rąk/przedmiotów na ciele dziecka, siniaki lub rany o różnym stopniu zaleczenia, siniaki pojawiające się dzień czy dwa po świętach lub długich weekendach, kulenie się, gdy opiekun podnosi rękę, by skupić na sobie uwagę dzieci, dziecko niedomyte, w brudnym i podartym ubraniu, ubrane nieadekwatnie do pory roku, wygłodniałe, z kluczem na szyi (tamże, s ). Przyczyną 90% przypadków przemocy jest alkohol. Rozpoznawanie dzieci wiek przedszkolny Żaden z wymienionych objawów, jeśli występuje pojedynczo, nie może stanowić podstawy do uznania przedszkolaka za dziecko z rodziny z problemem alkoholowym. Dopiero łącznie objawy te tworzą pewien wzór wskazujący na problemy, które wywodzą się z choroby alkoholowej w rodzinie dziecka. Wczesna identyfikacja takich dzieci może doprowadzić do bardzo wczesnej interwencji terapeutycznej, która przerwie cykl chorobowy, zanim zostanie on ugruntowany i dokona w dziecku spustoszeń zarówno pod względem fizycznym, jak i intelektualnym, emocjonalnym i społecznym (Robinson, Rhoden, 2008, s. 181). 31

32 Rozpoznawanie dzieci dzieci starsze SYMPTOMY BEHAWIORALNE 1. Trudności z koncentracją uwagi 2. Powtarzające się nieobecności 3. Słabe stopnie i/lub nieodrabianie zadań domowych 4. Niskie wyniki w standardowym teście na inteligencję i w testach sprawdzających postępy w nauce 5. Nagłe zmiany zachowania (dziecko raz jest ciche i zamyślone, raz się zgrywa, by zwrócić na siebie uwagę) 6. Oznaki zaniedbania, maltretowania lub wykorzystywania seksualnego 7. Zachowania kompulsywne (objadanie się, dążenie do zajmowania pierwszego miejsca w każdej dziedzinie, palenie, używanie substancji psychoaktywnych) 8. Nieśmiałość i unikanie kontaktu z innymi dziećmi 9. Kłótliwość, niechęć do współdziałania z nauczycielami i kolegami 10. Nieustanne kłopoty ze zdrowiem (bóle głowy, bóle brzucha) Rozpoznawanie dzieci dzieci starsze SYMPTOMY 1. Niska samoocena PSYCHOLOGICZNE 2. Niepokój 3. Peszenie się z byle powodu 4. Tłumiona złość 5. Postrzeganie problemów jako czegoś, na co samemu nie ma się wpływu 6. Nieumiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach 7. Skłonność do depresji 8. Lękliwość bez powodu 9. Smutek i przekonanie o własnym nieszczęściu 10. Kłopoty z przystosowaniem się do zmian w rutynowym programie zajęć 32

33 Rozpoznawanie dzieci dzieci starsze Rozpoznawanie za pomocą standardowych procedur (Robinson, Rhoden, 2008, s ): Test przesiewowy CAST (Children of Alcoholics Screening Test) (Jones, 1983) Kwestionariusz ankiety CAF (Children from Alcoholic Family) (DiCicco i współprac., 1984) Kwestionariusz wywiadu przesiewowego (Biek, 1981) Rozpoznawanie dzieci dzieci starsze Test przesiewowy CAST CAST jest jednym z najpopularniejszych testów przesiewowych służących rozpoznawaniu dzieci z grupy podwyższonego ryzyka, które pochodzą z rodzin z problemem alkoholowym. Może być stosowany m.in. przez pedagogów lub pracowników sądów, których działanie zmierza do podjęcia interwencji i udzielenia dziecku stosownej pomocy. CAST jest listą 30. pytań, służących do zbadania postaw dzieci, ich uczuć, spostrzeżeń i doświadczeń związanych z alkoholizmem rodziców. 33

34 Rozpoznawanie dzieci dzieci starsze Test przesiewowy CAST Test można stosować wobec dzieci od 9 r.ż. w badaniach indywidualnych lub grupowych. Zsumowane odpowiedzi tak dają wynik końcowy, który zawiera się w przedziale od 0 do 30 punktów. Interpretacja: wynik 0-1 oznacza dziecko rodziców niepijących, wynik 2-5 uzyskują dzieci osób, które piją problemowo; dzieci zetknęły się już z problemami wywołanymi przez pijaństwo przynajmniej jednego z rodziców, wynik od 6 wzwyż oznacza dzieci osób uzależnionych. Rozpoznawanie dzieci dzieci starsze Test przesiewowy CAST Badania wykazały, że CAST charakteryzuje się dużą trafnością i niezawodnością. Z jednego z doświadczeń wynika, że CAST w grupie dzieci wykrył 100% dzieci pochodzących z rodzin z problemem alkoholowym, co potwierdziły diagnozy kliniczne psychiatrów, psychoterapeutów i psychologów. 34