Zastosowanie pessarów w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej

Transkrypt

1 P R A C E P O G L Å D O W E Zastosowanie pessarów w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej The use of pessaries in the treatment of incompetent cervix Patro-Ma ysza Jolanta, Leszczyƒska-Gorzelak Bo ena, Marciniak Beata, Bartosiewicz Jacek, Oleszczuk Jan Katedra i Klinika Po o nictwa i Perinatologii, Uniwersytet Medyczny, Lublin Streszczenie Pessary szyjkowe opisywane sà jako metoda post powania w niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej od 1959 roku. Standardowe post powanie obejmuje za o enie szwu okr nego szyjki macicy oraz ograniczenie aktywnoêci fizycznej. Jednak e za o enie szwu okr nego wià e si z ryzykiem powik aƒ. Dost pnoêç ultrasonografii umo liwia szybszà i dok adniejszà diagnostyk ryzyka porodu przedwczesnego poprzez pomiary d ugoêci szyjki macicy. Wiele badaƒ opisuje spadek odsetka porodów przedwczesnych w przypadku zastosowania pessarów szyjkowych do leczenia niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej. Stosowanie pessarów poleca si szczególnie w przypadku kobiet, które nie mogà mieç za o onego szwu okr nego na szyjk macicy. Artyku opisuje badania dotyczàce zastosowania pessarów w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej. S owa kluczowe: niewydolnoêç cieêniowo-szyjkowa / pessar / poród przedwczesny / Abstract Vaginal pessaries have been reported to be useful in women who are at risk of preterm delivery since Bedrest and cervical cerclage have become standard therapy for women with cervical insufficiency. However, cerclage is not without risk. Furthermore, advances in ultrasound have allowed us to identify women who are potentially at risk of preterm delivery by detecting cervical shortening before dilatation. A variety of studies suggest that pessaries can increase the percentage of full-term deliveries when used in women with an incompetent cervix. Pessary use should be considered as adjuncts to cerclage or as a solution for women who are not good candidates for cerclage. This article reviews the published literature concerning the use of pessaries in women with an incompetent cervix or at risk of early delivery. Key words: incompetent cervix / pessaries / preterm labor / Adres do korespondencji: Jolanta Patro-Ma ysza, Klinika Po o nictwa i Perinatologii ul. Jaczewskiego 8, Lublin jolapatro@wp.pl tel Otrzymano: Zaakceptowano do druku: Nr 1 /2009

2 Patro-Ma ysza J, et al. NiewydolnoÊç cieêniowo-szyjkowa NiewydolnoÊcià cieêniowo-szyjkowà nazywamy bezbolesne skracanie i rozwieranie si szyjki macicy w II trymetrze cià y, spowodowane zaburzeniami jej budowy lub funkcji, któremu nie towarzyszy krwawienie z dróg rodnych czy p kni cie p cherza p odowego [1]. Zdiagnozowanie niewydolnoêci szyjki macicy nie jest proste ze wzgl du na brak jednolitych kryteriów rozpoznania. Wskaênikiem zagra ajàcego porodu przedwczesnego jest skrócona szyjka macicy, dotyczy to zarówno cià pojedynczych [2, 3, 4], jak i mnogich [5]. Stan szyjki macicy mo na okreêliç w badaniu ginekologicznym, jak i w badaniu ultrasonograficznym; drugi sposób uznany jest za korzystniejszy, poniewa pozwala zaobserwowaç nie tylko d ugoêç szyjki macicy, ale tak e stan ujêcia wewn trznego [6]. Konsekwencjà niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej mogà byç: poród przedwczesny, przedwczesne p kni cie p cherza p odowego i rozwój wst pujàcego zaka enia wewnàtrzmacicznego. NiewydolnoÊç szyjki macicy wik a ok. 1% wszystkich cià. Jest jednà z najcz stszych przyczyn niepowodzeƒ po o niczych. Problem ten jest przyczynà ok. 15% poronieƒ nawykowych i porodów przedwczesnych mi dzy 16 a 28 tygodniem cià y [7]. NiewydolnoÊç cieêniowo-szyjkowà mo emy podzieliç na: wrodzonà: spowodowanà przewagà w ókien mi Êniowych nad kolagenowymi w strukturze szyjki macicy, nabytà: po urazie oko oporodowym po porodzie drogami natury i po ci ciu cesarskim (wykonywanym w II okresie porodu po próbie d ugiego i nieefektywnego parcia), po nieprawid owo wykonanych i/lub cz stych zabiegach rozszerzania szyjki macicy, po konizacji chirurgicznej szyjki macicy. Metody wykorzystywane do leczenia niewydolnoêci cie- Êniowo-szyjkowej dzielimy na chirurgiczne, mechaniczne oraz farmakologiczne. Celem tych dzia aƒ jest przed u enie czasu trwania cià y. Leczenie operacyjne obejmuje zak adanie ró nych typów szwów szyjkowych u ci arnych, co jest post powaniem z wyboru wed ug wi kszoêci podr czników [1]. Oprócz zamierzonych korzyêci, metoda ta niesie ze sobà ryzyko wystàpienia powik aƒ, takich jak: oko oporodowe uszkodzenie szyjki macicy, utrudnione rozwieranie si szyjki w czasie porodu, przedwczesne p kni cie p cherza p odowego, poród przedwczesny oraz zaka enie wewnàtrzmaciczne [1]. Nie bez znaczenia jest fakt, e do przeprowadzenia zabiegu konieczne jest zastosowanie znieczulenia. Alternatyw dla inwazyjnego leczenia chirurgicznego niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej stanowià Êrodki mechaniczne. Opisano stosowanie rozmaitych krà ków, pessarów wykonanych z ró nych materia ów (szk o, metal, guma, bakelit) zak adanych na szyjk macicy. Wskazania do za o enia pessara mogà byç takie same jak wskazania do za o enia szwu okr nego na szyjk macicy. Mo emy je podzieliç na: planowe (profilaktyczne): niewydolnoêç cieêniowo-szyjkowa w poprzedniej cià y, cià a mnoga, szczególnie wi cej ni dwup odowa, mechaniczne uszkodzenie szyjki macicy, pilne: w badaniu USG obserwuje si skracanie szyjki macicy lub lejkowatoêç w obr bie ujêcia wewn trznego, nag e ratujàce cià : przy znacznym skracaniu si szyjki macicy i/lub jej rozwieraniu, bez wspó istniejàcej czynnoêci skurczowej [7, 8]. Pessary szyjkowe to niewàtpliwie prosty, ma o inwazyjny oraz tani sposób leczenia niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej. Metody farmakologiczne polegajà na stosowaniu Êrodków tokolitycznych, hormonalnych, dopochwowych Êrodków przeciwzapalnych oraz ograniczeniu aktywnoêci fizycznej. W przypadku zaawansowanej niewydolnoêci szyjki macicy w drugim trymestrze cià y, pomimo post powania zachowawczego, polegajàcego na unieruchomieniu w ó ku, farmakologicznej tokolizie i antybiotykoterapii, dochodzi nieuchronnie do przedwczesnego porodu i prze ycia 7-20% noworodków [9]. Pessary w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej Pessary typowo stosowane sà w leczeniu zaburzeƒ statyki narzàdu rodnego. Wiele z tych krà ków jest wykonanych z elastycznych, silikonowych materia ów, które mogà byç wykorzystane w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej. Dost pne sà równie pessary zaprojektowane specjalnie w tym celu. Pessary w leczeniu niewydolnoêci szyjki macicy po raz pierwszy opisa Cross w 1959 roku [10]. Opisa on 13 pacjentek (4 z niewydolnoêcià cieêniowo-szyjkowà, 8 z mechanicznym uszkodzeniem szyjki macicy w wywiadzie, 1 z podejrzeniem podwójnej macicy). Przed terapià u pacjentek tych odnotowano 40 cià, z czego w 8 przypadkach (20%) odby y si porody ywych noworodków, w 9 przypadkach (22%) dosz o do poronienia przed 14 tygodniem cià y. W wyniku zastosowania leczenia pessarem 8 cià zakoƒczy o si porodem w terminie (62%). W 1961 roku Vitsky okreêli zasady na jakich pessar pomaga kobietom z niewydolnoêcià cieêniowo-szyjkowà [11]. Stwierdzi on, e niewydolna szyjka macicy jest ustawiona centralnie i nie ma adnego podparcia oprócz pochwy. Pessar mo e zmieniaç nachylenie kana u szyjki macicy, kierujàc go bardziej ku ty owi, dzi ki czemu si y wywierane przez jajo p odowe skierowane sà nie bezpoêrednio na okolic rozwierajàcego si ujêcia wewn trznego a nieco bardziej ku przodowi, na przednià cz Êç dolnego segmentu mi Ênia macicy. Vitsky opisa zastosowanie pessara u trzech kobiet z niewydolnoêcià cie- Êniowo-szyjkowà. Przed leczeniem adna z tych kobiet nie donosi a cià y. Po leczeniu odsetek porodów w terminie wyniós 80% (4 cià e na 5) [11]. Nast pnie ten sam autor opisa 21 kobiet, u których zdiagnozowano niewydolnoêç cieêniowo-szyjkowà. Przed leczeniem na 83 cià e, 19 (23%) zakoƒczy o si sukcesem, po leczeniu 67% (14 cià na 21) [12]. W 1966 roku Oster i Javert opisali 29 kobiet, u których zdiagnozowano niewydolnà szyjk macicy [13]. WczeÊniejsze 94 cià e zakoƒczy y si porodem ywego dziecka w 21 przypadkach (22%). Nast pnych 35 cià u tych pacjentek by o leczonych pessarami Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 55

3 Zastosowanie pessarów w leczeniu niewydolnoêci ciênieniowo-szyjkowej. W 29 przypadkach (83%) urodzi y si ywe dzieci. Oprócz tego autorzy zauwa yli, e w niektórych przypadkach wraz z czasem trwania cià y zachodzi a potrzeba zmiany pessara na wi kszy. Nie zauwa ono potrzeby ograniczenia codziennej aktywnoêci kobiet, zalecono jedynie powstrzymanie si od stosunków p ciowych. Dahl i Barz opisali 115 pacjentek z niewydolnà szyjkà macicy, które przed leczeniem mia y 27 przedwczesnych porodów [14]. Po leczeniu przy pomocy Mayer-Ring pessara na 72 cià e (w tym 5 bliêniaczych), urodzi o si 62 dzieci z masà cia a >2500 gramów, co stanowi 80% urodzonych dzieci. Quaas zastosowa Arabin pessar u 107 pacjentek [15]. Pessary zosta y u yte jako alternatywa dla szwu okr nego szyjki macicy w 58 przypadkach profilaktycznie, w 44 terapeutycznie iw5 ze wskazaƒ nag ych. W 92% przypadków pessar zosta usuni ty po 36 tygodniu cià y. Nie zaobserwowano zwi kszonego odsetka infekcji. W 1991 roku David i Jorde opisali 119 pacjentek po konizacji szyjki macicy (z czego 28 kobiet mia o konizacj podczas II trymestru cià y) [16]. 55 pacjentek leczonych by o przy pomocy szwu okr nego szyjki macicy, w 8 przypadkach zastosowano pessar, u 24 kobiet pessar i szew okr ny, natomiast pozosta e 20 pacjentek poddano leczeniu zachowawczemu (opieka ambulatoryjna, ograniczenie aktywnoêci fizycznej). Badanie by o prospektywne, nierandomizowane. Âredni okres wyd u enia cià y wynosi : 15 tygodni po szwie, 8 tygodni po pessarze, 18 tygodni po leczeniu àczonym oraz 12 tygodni po leczeniu zachowawczym. Poród przedwczesny wystàpi u 13 pacjentek leczonych szwem (24%), 3 pacjentek leczonych pessarem (37,5%), 4 pacjentek leczonych szwem i pessarem (17%) oraz u 6 pacjentek leczonych zachowawczo (20%). Najlepsze wyniki zaobserwowano w grupie, gdzie zastosowano terapi àczonà (szew okr ny oraz pessar). W 1986 roku opublikowano badanie prospektywne randomizowane (jak do tej pory jedyne badanie randomizowane dotyczàce pessarów szyjkowych), gdzie porównywano 112 pacjentek leczonych szwem okr nym (leczenie w szpitalu) ze 130 pacjentkami leczonymi pessarem (leczenie ambulatoryjne) [17]. Leczenie przeprowadzano zarówno ze wskazaƒ profilaktycznych, jak i terapeutycznych. Obie grupy nie ró ni y si pod wzgl dem wieku cià owego (Êrednio 27 tydzieƒ cià y) oraz wyniku badania ginekologicznego (Êredni wynik skali Bishopa 2-3) w momencie przeprowadzania zabiegu. Nie wykazano ró nic w skutecznoêci obu metod, podobne by y zarówno d ugoêç trwania cià y (37-38 tygodni), masa urodzeniowa noworodków (3000g), wynik skali Apgar oraz prze ywalnoêç dzieci. W innym badaniu porównano 114 pacjentek leczonych szwem okr nym z 405 leczonymi pessarem (Mayer-Ring pessar) [18]. Z pierwszej grupy 97 pacjentek urodzi o dzieci o masie cia a powy ej 2500g, co stanowi 84,6%, natomiast w grupie leczonej pessarem 366, co odpowiada 90,3%. Równie Seyffarth wykaza spadek przedwczesnych porodów w przypadku zastosowania pessara (3,6% porodów przedwczesnych w grupie leczonej pessarami w porównaniu z 6,6% w grupie kontrolnej) [19]. W 1982 roku przedstawiono prospektywne badanie, w którym porównywano wp yw pessara, szwu okr nego oraz obu tych sposobów zastosowanych jednoczeênie na odsetek dzieci urodzonych z niskà masà urodzeniowà (<2500g) [20]. Najlepsze rezultaty uzyskano w grupie, w której zastosowano leczenie wy àcznie pessarem, jednak ze wzgl du na fakt, e badanie nie by o randomizowane mo na na podstawie charakterystyk grup wywnioskowaç, e pacjentki leczone wy àcznie pessarem mia y cià e o najni szym stopniu zagro enia porodem przedwczesnym. W 2002 roku ukaza a si praca porównujàca leczenie niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej za pomocà pessara (n=7) oraz ograniczenia aktywnoêci fizycznej (n=8). W grupie leczonej pessarem okres wyd u enia cià y by istotnie d u szy ni w grupie drugiej (9,2 tygodnie vs 5,1) [21]. Badanie prospektywne opublikowane przez Arabin i wsp. w 2003 roku wykaza o zdecydowanà skutecznoêç leczenia niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej przy pomocy pessara szyjkowego zarówno w cià y pojedynczej (0% porodów <36 tygodnia cià y w grupie leczonej pessarem; 50% w grupie kontrolnej), jak i w mnogiej (0% porodów <32 tygodnia; 30% w grupie kontrolnej) [22]. W 2006 roku opublikowano wyniki prospektywnych badaƒ kohortowych przeprowadzonych w Norwegii. Do badania kwalifikowano kobiety, u których wyst powa y czynniki ryzyka porodu przedwczesnego oraz w badaniu USG szyjka macicy d ugoêci 25mm. Pessary by y usuwane w tygodniu cià y. W badaniu wzi y udzia 32 kobiety (z czego w 9 przypadkach cià e by y bliêniacze, w 2 trojacze). Za o enie pessara spowodowa o wyd u enie cià y Êrednio o 10,4 tygodnia (2-19), natomiast Êrednia wieku cià owego w momencie porodu wynios a 34 tygodnie (22-42). Badanie to potwierdzi- o przydatnoêç pessara szyjkowego w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej [23]. O skutecznoêci stosowania pessarów w niewydolnoêci cie- Êniowo-szyjkowej mo emy przeczytaç równie w piêmiennictwie polskim. W 2003 roku porównano skutecznoêç leczenia szwem szyjkowym oraz pessarem i wywnioskowano, e skutecznoêç obu tych metod jest porównywalna, natomiast wybór metody leczniczej nie wp ywa na sposób ukoƒczenia cià y oraz stan kliniczny noworodków [24]. Dwa inne badania równie potwierdzi y skutecznoêç pessarów [25,26]. Pessary sà tak e stosowane àcznie z tokolitykami w leczeniu zagra ajàcego porodu przedwczesnego w przypadku cià wielop odowych [14, 23, 27]. Opisano równie pozytywny wp yw pessarów na leczenie wrodzonej niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej u pacjentki z zespo em Ehlersa-Danlosa [28]. Newcomer na podstawie badaƒ zebranych w pracy poglàdowej stwierdzi, e pessar mo e byç bardzo dobrà alternatywà dla pacjentek, które nie mogà mieç za o onego szwu okr nego (np. ze wzgl du na zaawansowany wiek cià owy). Dodatkowo pessary mogà byç brane pod uwag jako sposób leczenia w ka dym przypadku zagra ajàcego porodu przedwczesnego (np. cià a wielop odowa, krótka szyjka macicy w badaniu palpacyjnym bàdê ultrasonograficznym) [29]. Powik ania Mimo, i pessary stosowane w ginekologii wià à si w doêç du ym odsetku z pewnymi komplikacjami, problem ten nie jest obserwowany w przypadku pessarów po o niczych. Najprawdopodobniej jest to wynik relatywnie krótkiego okresu stosowania oraz cz stych wizyt kontrolnych ci arnych pacjentek majàcych za o ony krà ek szyjkowy. 56 Nr 1 /2009

4 Patro-Ma ysza J, et al. Prace opisujàce zmiany flory bakteryjnej w pochwie w wyniku zastosowania pessara dowiod y, e pod jego wp ywem flora bakteryjna pochwy nie zmienia si lub zmiany nie sà istotne statystycznie [30, 31]. Nie zaobserwowano równie wzrostu cz stoêci wyst powania goràczki po ogowej w grupie leczonej pessarem [31]. Zastosowanie pessara nie mia o wp ywu na cz stoêç przedwczesnego p kni cia b on p odowych [16]. Jedyne uboczne efekty stosowania pessara dotyczy y niewielkiego dyskomfortu w pochwie i wzrostu sekrecji wydzieliny pochwowej. Innych powik aƒ nie obserwowano [15, 23]. DoÊwiadczenia w asne W Klinice Po o nictwa i Perinatologii UM w Lublinie od 7 lat, z du ym powodzeniem, stosowane sà pessary w leczeniu niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej. Problem leczenia porodu przedwczesnego, w tym równie niewydolnoêci cieêniowoszyjkowej, jest od wielu lat przedmiotem naszego zainteresowania [32, 33, 34]. WKlinice Po o nictwa i Perinatologii stosowane sà pessary szyjkowe jednorazowego u ytku wykonane z polichlorku winylu o Êrednicach: 68, 71 oraz 74mm. (Fot. 1). Fot. 1. Pessar szyjkowy stosowany w Klinice Po o nictwa i Perinatologii UM w Lublinie w leczeniu niewydolnoêci cieêniowoszyjkowej. Po za o eniu krà ka szyjkowego, pacjentka obserwowana jest jeszcze przez krótki okres czasu (1 doba) i je eli nie dojdzie do wystàpienia czynnoêci skurczowej mi Ênia macicy, krwawienia z dróg rodnych, czy jakichkolwiek innych niepokojàcych objawów, pacjentka zostaje wypisana do domu z zaleceniem oszcz dzajàcego trybu ycia, kontroli ginekologicznej za 2 tygodnie oraz przyjmowania leków rozkurczowych oraz dopochwowych leków przeciwzapalnych. Pacjentki z za o onym krà kiem szyjkowym rutynowo obj te sà dopochwowym leczeniem profilaktycznym, chroniàcym przed rozwojem ewentualnych infekcji. Leczenie najcz - Êciej obejmuje aplikacj dzia ajàcych ogólnie globulek dopochwowych oraz stosowanie preparatów zawierajàcych pa eczki Lactobacillus. Krà ek szyjkowy usuwany jest po zakoƒczeniu 37 tygodnia cià y lub wczeêniej w momencie rozpocz cia porodu. Zakoƒczenie Na podstawie dost pnych badaƒ oraz naszych w asnych doêwiadczeƒ mo emy stwierdziç, e pessar szyjkowy jest bardzo dobrym Êrodkiem terapeutycznym w przypadku niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej i zagro enia porodem przedwczesnym. Niezaprzeczalnà zaletà tej metody jest praktyczny brak skutków ubocznych, ma a inwazyjnoêç oraz niski koszt. Zabieg za o enia oraz usuni cia pessara jest atwy do przeprowadzenia, nie wymaga obecnoêci zespo u anestezjologicznego oraz dost pnoêci sali operacyjnej. Stosowanie pessara poleca si szczególnie w przypadku kobiet, które nie mogà mieç za o onego szwu okr nego (np. ze wzgl du na zbyt zaawansowany wiek cià owy). W wielu przypadkach pessar szyjkowy jest korzystnà alternatywà dla szwu okr nego szyjki macicy, mo e byç równie za o ony po wykonaniu szwu okr nego dla podparcia szyjki macicy celem podniesienia aparatu wi zad owego. Aktualnie oczekujemy na wyniki prospektywnych randomizowanych badaƒ, prowadzonych pod kierownictwem profesora K. Nicolaides a, porównujàcych leczenie pessarem szyjkowym oraz post powanie zachowawcze w cià ach pojedynczych i bliêniaczych zagro onych porodem przedwczesnym. Kwalifikacje do leczenia dokonywane sà w oparciu o wywiady, badanie przedmiotowe ginekologiczne zestawione oraz we wziernikach (d ugoêç, konsystencja, rozwarcie szyjki macicy) oraz wyniki badaƒ dodatkowych (ultrasonograficzna ocena d ugoêci szyjki macicy oraz szerokoêci ujêcia wewn trznego sondà przezpochwowà). Zabiegu za o enia krà ka szyjkowego dokonuje si po wykluczeniu zaka enia wewnàtrzmacicznego, ustàpieniu ewentualnej czynnoêci skurczowej oraz wykluczeniu stanów zapalnych w pochwie (ka da pacjentka przyjmowana do Kliniki Po o nictwa i Perinatologii UM w Lublinie ma rutynowo wykonywany wymaz bakteriologiczny z pochwy!). W czasie badania ginekologicznego dobierany jest odpowiedni rozmiar pessara. Krà ek szyjkowy zak adany jest do pochwy i ufiksowywany dooko a szyjki macicy. Praca zosta a zg oszona na III Sympozjum nt. Post py w diagnostyce i terapii w po o nictwie i ginekologii w odzi Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 57

5 Zastosowanie pessarów w leczeniu niewydolnoêci ciênieniowo-szyjkowej. PiÊmiennictwo 1. Oleszczuk J, Leszczyƒska-Gorzelak B, Poniedzia ek-czajkowska E. NiewydolnoÊç cieêniowo-szyjkowa. W: Rekomendacje post powania w najcz stszych powik aniach cià y i porodu. Oleszczuk J, Leszczyƒska-Gorzelak B, Poniedzia ek-czajkowska E. Lublin: BiFolium, 2006, Andersen H, Nugent C, Wanty S, [et al.]. Prediction of risk for preterm delivery by ultrasonographic measurement of cervical length. Am J Obstet Gynecol. 1990, 163, Iams J, Goldenberg R, Meis P, [et al.]. The length of the cervix and the risk of spontaneous premature delivery. National Institute of Clinical Health and Human Development Maternal Fetal Medicine Unit Network. N Engl J Med. 1996, 334, Andrews W, Copper R, Hauth J, [et al.]. Second-trimester cervical ultrasound: associations with increased risk for recurrent early spontaneous delivery. Obstet Gynecol. 2000, 95, Yang J, Kuhlman K, Daly S, [et al.]. Prediction of preterm birth by second trimester cervical sonography in twin pregnancies. Ultrasound Obstet Gynecol. 2000, 15, Gomez R, Galasso M, Romero R, [et al.]. Ultrasonographic examination of the uterine cervix is better than cervical digital examination as a predictor of the likelihood of premature delivery in patients with preterm labor and intact membranes. Am J Obstet Gynecol. 1994, 171, Shortle B, Jewelewicz R. Cervical incompetence. Fertil Steril. 1989, 52, Guzman E, Mellon C, Vintzileos A, [et al.]. Longitudinal assessment of endocervical canal length between 15 and 24 weeks gestation in women at risk for pregnancy loss or preterm birth. Obstet Gynecol. 1998, 92, Novy M, Haymond J, Nichols M. Shirodkar cerclage in multifactorial approach to the patient with advanced cervical changes. Am J Obstet Gynecol. 1990, 162, Cross R. Treatment of habitual abortion due to cervical incompetence. Lancet. 1959, 2, Vitsky M. Simple treatment of the incompetent cervical os. Am J Obstet Gynecol. 1961, 81, Vitsky M. The incompetent cervical os and the pessary. Am J Obstet Gynecol. 1963, 87, Oster S, Javert C. Treatment of the incompetent cervix with the Hodge pessary. Obstet Gynecol. 1966, 28, Dahl J, Barz M. Prevention of premature labor by means of supporting pessaries (1st experiences). Z Arzt Fortbild (Jena). 1979, 73, Quaas L, Hillemanns H, du Bois A, [et al.]. The Arabin cerclage pessary - an alternative to surgical cerclage. Geburtshilfe Frauenheilkd. 1990, 50, David M, Jorde A. Conisation and pregnancy an analysis of vatious treatment measures for the prevention of premature labor. Zentralbl Gynakol. 1991, 113, Forster F, During R, Schwarzlos G. Therapy of cervix insufficiency cerclage or support pessary? Zentralbl Gynakol. 1986, 108, Jiratko K, Baran P, Zabransky F. Our experiences with Mayer-Ringpessary in the prevention of premature labor. Zentralbl Gynaekol. 1977, 99, Seyffarth K. Non-invasive cerclage using supportive pessaries for prevention and therapy of premature birth. Zentralbl Gynakol. 1978, 100, Jorde A, Hamann B, Belling K. Modification of the rate of low birth weight infant by usunig a prematurity and dysmaturity program. Z Arztl Fortbild. 1982, 76, Ludmir J, Mantione J, Debbs R, [et al]. Is pessary a valid treatment for cervical change during the late midtrimester. J Soc Gynecol Investig. 2002, 9, Supp, Arabin B, Halbesma J, Vork F, [et al]. Is treatment with vaginal pessaries an option in patients with a sonographically detected short cervix? J Perinat Med. 2003, 31, Acharya G, Eschler B, Gronberg M, [et al.]. Noninvasive cerclage for the management of cervical incompetence: a prospective study. Arch Gynecol Obstet. 2006, 273, Antczak-Judycka A, Sawicki W, Âpiewankiewicz B, [et al.]. Porównanie skutecznoêci leczenia szwem szyjkowym oraz pessarium ko nierzowym szyjki macicy u ci arnych z niewydolnoêcià cieêniowo-szyjkowà i zagra ajàcym porodem przedwczesnym. Ginekol Pol. 2003, 74, Grzonka D, Kaêmierczak W, Cholewa D, [et al.]. Pessar szyjkowy Herbicha sposobem terapii niewydolnoêci cieêniowo-szyjkowej i profilaktyki wczeêniactwa. Wiad Lek. 2004, 57, Supp 1, Jalinik K, Hamela-Olkowska A, Teliga-Czajkowska J, [et al.]. Ocena porównawcza skutecznoêci szwu szyjkowego i pessarium w leczeniu niewydolnoêci cieêniowoszyjkowej w cià y. Med. Wieku Rozwoj. 2003, 7, supp 1, Keys S, Elliott J. Vaginal lever pessary in patients with multiple gestation, preterm labor and low fetal station. A report of three cases. J Reprod Med. 1997, 42, Leduc L, Wasserstrum N. Successful treatment with the Smith-Hodge pessary of cervical incompetence due to defective connective tissue in Ehlers-Danlos syndrome. Am J Perinatol. 1992, 9, Newcomer J. Pessaries for the treatment of incompetent cervix and premature delivery. Obstet Gynecol Surv. 2000, 55, Havlik I, Stasek K, Franek B, [et al]. Vaginal flora during supportive therapy using a pessary in pregnancy. Cesk Gynekol. 1986, 51, Jorde V, Kastle K, Hamann B, [et al]. Detection of changes of the flora due to supporting pessary treatment during pregnancy. Zentralbl Gynakol. 1983, 105, Oleszczuk J, Leszczyƒska-Gorzelak B, Szymula D, [et al.]. Amniopunkcja i wype nienie p cherza moczowego ci arnej w operacyjnym leczeniu zaawansowanej niewydolnoêci szyjki macicy. Ginekol Pol. 2001, 72, Leszczyƒska-Gorzelak B, Laskowska M, Marciniak B, [et al.]. Wykorzystanie nitrogliceryny jako dawcy tlenku azotu w leczeniu zagra ajàcego porodu przedwczesnego. Ginekol Pol. 2002, 73, Leszczyƒska-Gorzelak B, Marciniak B, Laskowska M, [et al.].wp yw nitrogliceryny podawanej przezskórnie na krà enie p odowe w cià y zagro onej porodem przedwczesnym. Ginekol Pol. 2002, 73, Nr 1 /2009