Produktywnoœæ strukturalna w zarz¹dzaniu rozwojem firmy

Transkrypt

1 ORGANIZACJA PRACY I ZARZ DZANIE ADAM TABRY A Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 1. Wstêp Podejœce zastosowae w ejszym artykule zawera astêpuj¹ce czêœc sk³adowe: 1) za³o ea kocepcj produktywoœc strukturalej, 2) systematykê kosztów zbêdych, 3) procedurê oblczeow¹ w rachuku produktywoœc, 4) strategê poprawy produktywoœc, 5) metodê produktywoœc progowej. Trzy perwsze czêœc maj¹ charakter dagostyczy, atomast dwe ostate staow¹ ramowe ujêce projektowaa strateg poprawy produktywoœc. W artykule jest przedstawoa propozycja oblczaa tzw. produktywoœc strukturalej. Jest to szczególa postaæ produktywoœc, któr¹ wyra a zdoloœæ do geerowaa efektów przez poszczególe typy dza³aloœc przedsêborstwa. C e - ch¹ charakterystycz¹ propoowaego podejœca jest sposób oblczaa produktywoœc, maowce jako stosuku rozdzeloego efektu koñcowego (przypadaj¹cego a da¹ dza³aloœæ) do kosztów -tego typu dza³aloœc. Kocepcja ta wyraÿe ró sê od formu³y oblczaa produktywoœc stadardowej, ujêtej w postac relacj ca³kowtych przychodów ze sprzeda y do kosztu (wartoœc) wykorzystaego czyka wytwórczego (zasobu). Produktywoœæ stadardowa e pozwala a ustalee zdoloœc do geerowaa efektów przez da¹ dza³aloœæ, a s³u y jedye do porówaa w czase wska- Ÿka wartoœc sprzeda y, jaka przypada a jedostkê peê ¹ zaaga owaego czyka wytwórczego. WskaŸk te w adym przypadku e mo e byæ terpretoway jako merk zdoloœc do geerowaa efektów, gdy pojedyczy czyk e mo e tworzyæ z³o oego efektu wytwórczego (ca³kowtego lub cz¹stkowego), a tylko syergcze ukszta³toway system welu komplemetarych czyków. W artykule podao procedurê oblczaa produktywoœc strukturalej, zwracaj¹c szczegól¹ uwagê a budowê kluczy rozlczeowych, s³u ¹cych do rozdza³u efektu koñcowego a poszczególe typy dza³aloœc. Dobór kluczy pow-

2 8 Adam tabry³a e byæ oparty a zasadze adekwatoœc kosztów daej dzedzy do jej udza³u w efekce koñcowym, jak zosta³ wypracoway przez ca³e przedsêborstwo. P o - stuluje sê, aby podstawowym kluczem rozlczeowym by³ wskaÿk kosztów produktywych, poewa tylko o wskazuje precyzyje a ekoomcze wydatkowae zasobów. 2. Za³o ea kocepcj produktywoœc strukturalej Propoowaa kocepcja produktywoœc strukturalej opera sê a za³o eu odesea kosztów okreœloej dza³aloœc do przypadaj¹cego añ udza³u w efekce koñcowym fukcjoowaa ca³ego przedsêborstwa. Kocepcja ta respektuje zasadê adekwatoœc kosztów -tej dza³aloœc jej udza³u w wypracowaym przez przedsêborstwo efekce koñcowym. Celem rachuku produktywoœc jest ocea zagospodarowaa czyków wytwórczych, zespoloych w okreœloego rodzaju dza³aloœc. Rachuek produktywoœc spe³a przede wszystkm fukcjê dagostycz¹, jego stot¹ jest bowem aalza ekoomczoœc dza³aa, w zw¹zku z poszukwaem odpowedz a pytae czy w przedsêborstwe wystêpuje efekt syergczy (o charakterze gospodarczym), czy te wystêpuj¹ przypadk egospodaroœc, rodz¹ce skutk egatywe, sk³adaj¹ce sê a efekt dyssyerg. Tradycyje ujmowaa produktywoœæ (tu azywaa produktywoœc¹ stadardow¹, w odró eu od produktywoœc strukturalej) charakteryzuje aktywoœæ czyków wytwórczych, w zw¹zku z ch wykorzystaem w procesach gospodarczych. Produktywoœæ stadardowa oblczaa w postac wskaÿków wskazuje a wartoœæ sprzeda y, jaka przypada a jedostkê peê ¹ (z³otówkê), zaaga owa¹ w œrodkach przedsêborstwa [H. Pekarz 1991, s. 114]. Produktywoœæ stadardow¹ wyra aj¹ astêpuj¹ce formu³y: PL m 1 l (1) Pl l (2) gdze: PL produktywoœæ stadardowa geerala, Pl produktywoœæ stadardowa cz¹stkowa dla -tego czyka wytwórczego, przychody ze sprzeda y, koszt (wartoœæ) wykorzystaego -tego czyka wytwórczego (zasobu). l

3 Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 9 Powy sze wskaÿk maj¹ jedak stosukowo ograczoe zaczee dagostycze, poewa formuj¹ oe jedye o tym, jaka welkoœæ sprzeda y przypada a day czyk wytwórczy, e pozwalaj¹ atomast a oceê udza³u daej dza³aloœc w tworzeu efektu koñcowego. Produktywoœæ stadardowa jest obc¹ oa b³êdem eadekwatoœc, poewa ca³e przychody ze sprzeda y (ewetuale przychody z dza³aloœc gospodarczej) s¹ wed³ug wzoru (2) geerowae tylko przez jede (obojête jak) czyk. Jest to kosekwecj¹ przyjêca w lczku podaego wzoru e rozdzeloej a poszczególe dza³aloœc ca³kowtej wartoœc sprzeda y, co prowadz do b³êdego wosku, tylko jede czyk tworzy efekt koñcowy. Wskazay wy ej edostatek ma elmowaæ formu³a produktywoœc strukturalej, wyra aj¹ca zdoloœæ do geerowaa efektów przez wyró - ae dza³aloœc. Warukem koeczym oblczea produktywoœc strukturalej, w³aœcwej dla wystêpuj¹cych w daej frme rodzajów dza³aloœc, jest zalezee ch udza³u w efekce koñcowym frmy (w wartoœc sprzeda y) 1. W propoowaej kocepcj przyjêto jako klucz rozlczeowy efektu koñcowego tzw. koszty produktywe, rozdzelaj¹c je od kosztów zbêdych (typowych wyodrêboych) 2. Koszty zbêde e geeruj¹ adego przychodu, jakkolwek z rachukowego (ksêgowego) puktu wdzea s¹ oe wlczae do kosztów ca³kowtych. Produktywoœæ strukturala jest wyra oa przez astêpuj¹ce wzory: P m 1 (3) P (4) gdze: P produktywoœæ strukturala geerala, P produktywoœæ strukturala cz¹stkowa -tego typu dza³aloœc, koszty -tego typu dza³aloœc okreœloe w rachuku meed erskm, przychody ze sprzeda y rozlczoe a -ty typ dza³aloœc. zczegól¹ postac¹ produktywoœc jest produktywoœæ stadardowa cz¹stkowa szego stopa, wskazuj¹ca a wartoœæ sprzeda y w obszarze daej dza³aloœc, jaka przypada a day czyk. Wyra a j¹ wzór: 1 Wskazay tutaj udza³ uzasada przyjêt¹ azwê produktywoœc strukturalej. 2 Istej¹ te e sposoby rozlczaa efektów (zob. pukt 4).

4 10 Adam tabry³a Pl k l k (5) gdze: Pl k produktywoœæ stadardowa cz¹stkowa szego stopa, przychody ze sprzeda y rozlczoe a -ty typ dza³aloœc, l k koszt (wartoœæ) k-tego czyka wytwórczego, wykorzystaego w -tej dza³aloœc. 3. ystematyka kosztów zbêdych Wykres 1 Ramowy klasyfkator kosztów a potrzeby meed erskego rachuku produktywoœc K KB KE KT K KE KT KB koszty -tego typu dza³aloœc (okreœloe w rachuku meed erskm), koszty -tego typu dza³aloœc g³ówe, koszty produktywe, koszty zbêde typowe, koszty zbêde wyodrêboe. W ostateczym rozbcu wyró oo koszty produktywe oraz koszty zbêde typowe wyodrêboe. Koszty zbêde ³¹cze (w tym pomejszea przychodów) KZ s¹ przedstawoe wzorem: KZ KT KB (6) K o s z t y p r o d u k t y w e to te, które wyra aj¹ ormale (wykaj¹ce z orgazacj oraz techk wytwarzaa) ekoomcze (przyosz¹ce przychody) zu- yce czyków wytwórczych. Natomast w zakrese kosztów zbêdych wyró - a sê: a) k o s z t y z b ê d e t y p o w e które obejmuj¹ stratê a brakach, wartoœæ e wykorzystaego potecja³u wytwórczego, koszty zbêdych fukcj oraz e pozycje kosztów dza³aloœc, traktowae jako euzasadoe (ob aj¹ce produktywoœæ),

5 Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 11 b) koszty zbêde wyodrêboe a które sk³adaj¹ sê pewe koszty aktywowae (p. zbêde zapasy), a tak e czêœæ pozosta³ych kosztów operacyjych pozosta³ych kosztów fasowych. Koszty zbêde obejmuj¹ rówe pozycjê opustów bofkat, które w systeme ewdecyjym ob aj¹ przychody ze sprzeda y (klasyfkuje sê je w rachuku produktywoœc jako koszty zrówae ze zbêdym). Przyjmuje sê, koszty zbêde e geeruj¹ efektów, choæ w obow¹zuj¹cym systeme ewdecj ksêgowej s¹ oe zalczae do kosztów dza³aloœc, jako tegrale sk³adk kosztu w³asego. Nale y przy tym jedak zazaczyæ, koszty zbêde mog¹ przyjmowaæ postaæ kosztów zapad³ych (utracoych, utopoych), a wêc tych, które powsta³y w zw¹zku z decyzjam podjêtym w przesz³oœc, a e mog¹ byæ zmeoe a przez decyzje aktuale podjête, a przez przysz³e decyzje (s¹ to p. koszty zbêdych zapasów, wartoœæ etto maszy urz¹dzeñ). Zatem ektóre koszty zbêde traktuje sê jako eukoe s¹ wêc oe usprawedlwoe e zaœ jako zawoe, euzasadoe. Reasumuj¹c, jeœl koszt daej dza³aloœc jest ekoomcze uzasadoy dla os¹gêca za³o oego celu, to daa dza³aloœæ wspó³przyczya sê do powodzea ca³oœc (przedsêborstwa), a wêc jej koszt jest adekwaty do udza³u w wypracowaym efekce koñcowym. A zatem, gdy daa dza³aloœæ w sposób bezpoœred lub poœred (p. przez zarz¹d, sferê obs³ug) geeruje efekty (przychody), to wówczas jest oa potrzeba, a zw¹zae z ¹ koszty s¹ uzasadoe. Po ej przedstawamy wykaz podstawowych pozycj kosztów zbêdych: I. Koszty zbêde typowe 1. Koszt wytworzea 1.1. trata a brakach Koszty e wykorzystaego potecja³u wytwórczego: koszty pracy, koszty przestojów bezczyoœc maszy (urz¹dzeñ) Koszty zbêdych fukcj. 2. Koszty ogólego zarz¹du sprzeda y 2.1. Koszty ewykorzystaego potecja³u wytwórczego: koszty pracy, koszty przestojów bezczyoœc maszy (urz¹dzeñ) Koszty zbêdych fukcj. 3. Ie pozycje kosztów dza³aloœc (opusty bofkaty, zbêde rycza³ty, eproduktywe koszty podró y s³u bowych, reprezetacj, reklamy.).

6 12 Adam tabry³a II. Koszty zbêde wyodrêboe 1. Koszty zbêdych zapasów koszty e sprzedaych wyrobów, koszty zbêdych towarów matera³ów. 2. Wartoœæ etto sprzedaych lub zlkwdowaych sk³adków maj¹tku trwa³ego (œrodków trwa³ych, wartoœc emateralych prawych oraz westycj), koszty ch sprzeda y, lkwdacj lub eplaowae odpsy amortyzacyje (umorzeowe) od œrodków trwa³ych oraz wartoœc emateralych prawych 3. Koszty zaechaej lub e podjêtej dza³aloœc wartoœæ zaechaych westycj koszty ch lkwdacj, koszty odpsaych westycj, które e da³y zamerzoego efektu gospodarczego, koszty zaechaej lub e podjêtej produkcj oraz remotów. 4. Odpsae ale oœc przedawoe, umorzoe eœc¹gale 5. Odpsy aktualzuj¹ce wartoœæ zapasów rzeczowych sk³adków maj¹tku obrotowego (welkoœæ ob ea lub przeszacowaa rzeczowych sk³adków maj¹tku obrotowego) 6. Zap³acoe kary, odszkodowaa grzywy 7. Odsetk z tytu³u etermowego uregulowaa zobow¹zañ (za zw³okê) 8. Ie pozycje kosztów zbêdych wyodrêboych (p. koszty lub straty fasowe, zw¹zae z pooszoym ryzykem a operacjach fasowych bêd¹cych w toku). 4. Procedura oblczeowa w rachuku produktywoœc Oblczee produktywoœc przebega w po szy sposób: 1. Zebrae daych wyjœcowych Dae te s¹ ujête w astêpuj¹cych zestaweach: 1) w zestaweu przychodów kosztów, 2) w zestaweu kosztów produktywych zbêdych, 3) w pos³kowym zestaweu wskaÿków charakteryzuj¹cych zdoloœæ kerowaa frm¹ Ustalee klucza rozlczeowego przychodów ze sprzeda y Takm kluczam mog¹ byæ: 3 Tu przedstawamy procedurê oblczea tzw. produktywoœc rzeczywstej. Mo a jeszcze oblczyæ produktywoœæ e obc¹ o¹ progow¹.

7 Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 13 1) wskaÿk kosztów produktywych q : q KE 100 (7) KE KE m 1 KE (8) 2) wykowy pozom kosztów : Z z z lub Z z Z (9) Z przy czym Z Zz Zd (10) gdze: Z z zysk zatrzymay przypadaj¹cy a poszczególe typy dza³aloœc (rozlczoy odpowedo do kosztów -tego typu dza³aloœc, ustaloych w systematyczym rachuku kosztów), Z zysk etto, Z z zysk zatrzymay, dywdeda. Z d 3) wskaÿk kosztów pracy W p : W p K p 100 (11) K p gdze: K p koszty pracy, w³aœcwe dla -tego typu dza³aloœc, ca³kowte koszty pracy. K p Preferuje sê stosowae klucza q, poewa wskaÿk kosztów produktywych ma zaczee uwersale, odpowede dla ka dej jedostk gospodarczej, przede wszystkm zaœ wskazuje œcœle a ekoomczoœæ pooszoych ak³adów. 3. Oblczee przychodów przypadaj¹cych za poszczególe dza³aloœc Na tym etape wykorzystuje sê astêpuj¹cy wzór: q (12)

8 14 Adam tabry³a 4. Oblczee produktywoœc P P (zastosowae wzorów 3 4) 5. Oblczee wskaÿków kosztów zbêdych IC IIC KZ 100 (13) KT 100 (14) IIIC IC KB 100 (15) KZ 100 (16) WskaŸk produktywoœc P P ale y terpretowaæ astêpuj¹co: 1) formuj¹ oe o tym, le daa dza³aloœæ geeruje przychodu a jedostkê kosztu, 2) je el zaweraj¹ sê w przedzale (0,1), wówczas powstaje strata, 3) je el wskaÿk te wyosz¹ 0, to dza³aloœæ jest krañcowo eekoomcza (eproduktywa), 4) je el wyosz¹ oe 1, to dza³aloœæ jest oceaa jako obojêta z puktu wdzea produktywoœc (ekoomczoœc), 5) je el s¹ oe wêksze od 1, to dza³aloœæ geeruje zysk. 5. tratega poprawy produktywoœc Poprawa produktywoœc jest podstawow¹ powoœc¹ kerowctwa frmy, w zw¹zku z pooszo¹ przez e odpowedzaloœc¹ za wyk gospodarcze. Ze wzglêdu a to, rachuek produktywoœc w zasadczej merze pe³ rolê arzêdza dagostyczego, to jego aturalym dope³eem jest s t r a t e g a p o- prawy produktywoœc (PP). Jej stot¹ jest zalezee sposobów elmacj kosztów zbêdych wyodrêboych, czemu odpowada dea jedej ze strateg podstawowych (szczebla korporacj), maowce strateg restrukturyzacj, a w szczególe krytyczej sytuacj strateg defesywej. tratega poprawy produktywoœc opera sê a badaach ewdecyjo-dagostyczych, a jej opracowae mo a uj¹æ w trzy fazy: 1) sformu³owae celów zarz¹dzaa produktywoœc¹ w frme, 2) ustalee za³o eñ realzacj PP, 3) wytyczee etapów PP.

9 Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 15 Wyró oe fazy tworz¹ pew¹ sekwecjê podejœca badawczego, które jest charakterystycze dla rozwêtej wersj opracowaa strateg zarz¹dzaa. Prace aaltycze dagostycze s¹ objête rachukem produktywoœc, którego strukturê tworz¹: typologa kosztów produktywych kosztów zbêdych, techka zarz¹dzaa przez produktywoœæ. Rachuek produktywoœc jest wyrazem strumetalego aspektu zarz¹dzaa frm¹ 4. Pozostaje o w œcs³ym zw¹zku z systemem ewdecj ksêgowej (zak³adowym plaem kot), rachukem kosztów oraz rachukem zysków strat. Poadto a potrzeby rachuku produktywoœc jest wykorzystyway system formacj meed erskej, przede wszystkm pod k¹tem ewdecyjo-kotrolym: ustalaa stopa wykorzystaa czasu pracy maszy, ustalaa stopa wykorzystaa czasu pracy ludz, ujmowaa zbêdych fukcj, wskazywaa ych objawów egospodaroœc (p. w odeseu do poszczególych pozycj maj¹tku obrotowego). Nale y dodaæ, system formacj meed erskej powe byæ wspomagay przez system komputerowy w szerokm zakrese fukcj detyfkacyjych, aaltyczych, a tak e decyzyjych. Jak wczeœej powedzao, rachuek produktywoœc jest pow¹zay ze strateg¹ poprawy produktywoœc. tratega ta geerale jest ukerukowaa a racjoale wykorzystae czyków wytwórczych, zarówo poprzez zmay orgazacyje (p. przez dywersyfkacjê lub redukcjê dza³aloœc), jak persoale oraz techczo-produkcyje. Rachuek produktywoœc pe³ rolê fudametal¹ dla opracowaa PP, poewa dostarcza o ezbêdych formacj aaltyczych kerowctwu frmy, przekazuje wyk badañ dagostyczych, jak rówe projekty uspraweñ. Jest stotym elemetem strategczego operacyjego cotrollgu meed erskego, a tak e warukuje wdro ee kocepcj oœrodków odpowedzaloœc. 6. Metoda produktywoœc progowej Metoda ta s³u y do racjoalzacj systemu zarz¹dzaa zadaam, a jej g³ów¹ fukcj¹ jest aalza decyzyja dotycz¹ca wyboru rozw¹zaa orgazacyjego w zakrese: 1) utrzymaa lub zwêca (ca³kowce lub w jakmœ stopu) fukcj ogw ³añcucha wartoœc w obszarze dza³aloœc frmy, 2) utworzea owych jedostek orgazacyjych (ogw), w zw¹zku z realzacj¹ zadañ koeczych do os¹gêca ogólego celu frmy. Powy sze zagadea dotycz¹ zatem odpowedz a pytae: czy prowadzæ 4 Rachuek te jest tegral¹ czêœc¹ systemu zarz¹dzaa produktywoœc¹.

10 16 Adam tabry³a okreœloego typu dza³aloœæ (fukcjê), czy te kupæ produkty (matera³y, gotowe wyroby fale, us³ug) potrzebe do w³asej produkcj? Dotyczy to p. dza³aloœc pomocczej, logstyczej, socjalej, a ekedy rówe pewych fukcj dza³aloœc podstawowej. ¹ to wêc problemy wyboru mêdzy kotyuacj¹ a zaechaem dza³aloœc w okreœloych sektorach zast¹pee ch zakupem wyrobów lub us³ug. W tej klase problemów decyzyjych meszcz¹ sê rówe poszukwaa rozstrzygêæ w sprawe zakresu fukcj, które mog¹ byæ wyelmowae lub uproszczoe, w zw¹zku z ch sk¹ produktywoœc¹. tosowae metody produktywoœc progowej opera sê a po szych formu³ach: P P * * m 1 KP KP (17) (18) przy czym: m 1 (19) gdze: przychody ze sprzeda y, przychody ze sprzeda y rozlczoe a -te ogwo ³añcucha wartoœc, KP koszty progowe dotycz¹ce -tego ogwa ³añcucha wartoœc. Jako koszty progowe ale y przyj¹æ ceê rykow¹ lub egocjowa¹ wzglêde cey trasferowe oparte a kalkulacj kosztów. Produktywoœæ progowa jest wêc graczym wskaÿkem ekoomczoœc dza³aa w przypadku gdy jest oa wy sza od produktywoœc rzeczywstej lub eobc¹ oej, wówczas decyzj¹ w³aœcw¹ jest rezygacja z okreœloych ogw ³añcucha wartoœc ewetuale zast¹pee ch wspomagaem zewêtrzym 5. Odpowada to kocepcj lea maagemet oraz de outsourcgu. 5 W szczególej sytuacj, gdy zarówo produktywoœæ rzeczywsta, jak progowa s¹ mejsze od jedoœc, to stej¹ce propoowae rozw¹zae odrzuca sê. ¹ oe bowem eekoomcze geeruj¹ stratê (przychody rozlczoe s¹ sze od kosztów). Dlatego e wystarczy porówaæ bezwzglêde welkoœc koszów (rzeczywstych progowych), ale potrzeba jest aalza wskaÿków produktywoœc.

11 Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 17 Bblografa Bedarsk L., Aalza fasowa w przedsêborstwe, PWE, Warszawa Boroweck R., Efektywoœæ gospodarowaa œrodkam trwa³ym w przedsêborstwe, PWN, Warszawa Kraków Boroweck R., Czaja J., Jak A., tratega gospodarowaa kapta³em w przedsêborstwe. Zagadea wybrae, TNOK, Warszawa Kraków Drury C., Rachuek kosztów. Wprowadzee, Wydawctwo Naukowe PWN, Warszawa Gerusz J., Poradk ewdecj rozlczaa kosztów, ODDK, Gdañsk Koc., Karczykowsk A., Borkowska M., Zak³adowy pla kot dla spó³ek prawa hadlowego cywlego w œwetle ustawy o rachukowoœc (typowe rozw¹zaa), Fas-ervs, Warszawa Pekarz H., Efekt orgazacyjy jako kryterum ocey systemu wytwórczego, AE, Kraków erpñska M., Jacha T., Ocea przedsêborstwa wed³ug stadardów œwatowych, Wydawctwo Naukowe PWN, Warszawa Wêckowsk J., Aalza ekoomcza w przedsêborstwe przemys³owym, PWE, Warszawa 1988.