Słowa kluczowe: prolaktyna, izomer, hiperprolaktynemia, modyfikacja posttranslacyjna

Transkrypt

1 Streszczenie. Prolaktyna jest najbardziej wszechstronnym hormonem przysadki mózgowej. Ulega licznym modyfikacjom: posttranslacyjnym (proteoliza, glikozylacja, fosforylacja, sulfatacja, deamidacja) i wynikającym z występowania różnych wariantów genu. Może tworzyć formy wielkocząsteczkowe: dimery, polimery, agregaty. Pobudza rozwój gruczołu sutkowego, inicjuje i podtrzymuje laktację u ssaków, stymuluje instynkt macierzyński, hamuje wydzielanie hormonów gonadotropowych i ich działanie na gonady. Odpowiada za osmoregulację u ryb, zagnieżdżenia u ptaków, pobudza wzrost tkanek wola u niektórych ptaków i wytwarzanie w nim wydzieliny służącej do odżywiania piskląt, wzrost i metamorfozę u płazów. Uczestniczy w metabolizmie węglowodanów i lipidów. Słowa kluczowe: prolaktyna, izomer, hiperprolaktynemia, modyfikacja posttranslacyjna Abstract: Prolactin is the most versatile pituitary gland hormone. It undergoes many posttranslational modifications (like proteolysis, glycosylation, phosphorylation, sulfation, deamidation) and also variant of gene related modifications. Prolactin may compose macromolecular forms like dimers, polymers, aggregates. It stimulates mammary gland development, initiates and sustains lactation in mammals, stimulates maternal instinct, inhibits gonadotrophic hormones release and their activity on gonads. Moreover it is responsible for osmoregulation in fishes, birds nesting, stimulates goitre tissues growth in some birds and its secrete production for nestlings feeding, it also is responsible for the growth and metamorphosis in amphibians. It participates in carbohydrates and lipids metabolism. Keywords: prolactin, isomer, hyperprolactinaemia, posttranslational modifications Prolaktyna (PRL, mammotropina, laktotropina) jest hormonem białkowym przedniego płata przysadki mózgowej. Wydzielana głównie przez komórki kwasochłonne oraz w mniejszym stopniu pozaprzysadkowo przez neurony, błonę doczesną, komórki śródbłonka naczyń, skóry, gruczołu krokowego, a także przez komórki układu immunologicznego, głównie limfocyty T. Liczne badania dowiodły, że prolaktyna dzięki swej niezwykłej aktywności jest najbardziej wszechstronnym hormonem przysadki mózgowej [1,2,3,4]. Prolaktyna występuje u wszystkich gatunków kręgowców: ryb, gadów, płazów, ptaków i ssaków, w tym również u naczelnych. Mimo różnic gatunkowych nie jest ona swoista gatunkowo. U różnych gatunków odznacza się wysokim stopniem homologii sekwencji reszt aminokwasowych w pojedynczym łańcuchu peptydowym i podobną masą cząsteczkową (22 23 kda). Różnice w budowie między prolaktyną z przysadek ludzkich i zwierzęcych sięgają 22% dla sekwencji prolaktyny świńskiej, a do 30% dla prolaktyny wołowej [1,2,3,5,6]. Komórki kwasochłonne przysadki mózgowej wytwarzają dwa hormony somatotropinę i prolaktynę. Homologia budowy hormonów pokazuje, że pochodzą one od wspólnego prekursora, lecz w wyniku ewolucji i mutacji nastą-

2 piło zróżnicowanie ich czynności. Somatotropina ludzka wykazuje aktywność wzrostową ok. 2 j.m. 1 /mg i laktogenową ok. 12 j.m./mg. Natomiast prolaktyna ludzka wykazuje 1/30 aktywności wzrostowej somatotropiny ludzkiej, a jej aktywność laktogenowa jest wyższa i wynosi 30 j.m./mg. Aktywność hormonalna i immunologiczna obu hormonów jest trwała w szerokim zakresie wartości ph i w podwyższonej temperaturze (lecz działającej krótko). Badania fizyko-chemiczne wykazały, że u obu hormonów pod wpływem kwaśnego roztworu zawierającego mocznik następuje zmiana właściwości optycznych i hydrodynamicznych. Wywodzenie się hormonu laktogenowego i wzrostowego od ewolucyjnie wspólnego genu, wywołuje ich zbieżną aktywność biologiczną. Owcza prolaktyna po podaniu u człowieka ma działanie typowe dla somatotropiny np. hyperkalcemia. Natomiast u gołębia podwyższa poziom cukru we krwi, zwiększa zasoby glikogenu i tłuszczu w wątrobie, u jaszczurek powoduje przyrost masy ciała. Wykazano również, że wołowa somatotropina może pełnić funkcje prolaktyny w zespole hormonów wywołujących wzrost gruczołu mlecznego i laktogenezę u myszy i w hodowli tkankowej. Somatotropina wykazuje również działanie hypo- i hyperglikemiczne. Fragment peptydu o sekwencji ma właściwości hyperglikemiczne, a peptyd sekwencji działanie diabetogenne. Podobny peptyd został wyizolowany z przysadek bydlęcych i jest bliski prolaktynie [3]. W 1971 roku wyizolowano z przysadek wołowych inny izomer prolaktyny laktosomatotropinę (m.cz. 20 kda) posiadającą podobnie jak ludzka somatotropina aktywność wzrostową (tibia test) i laktogenową (test stymulacji wola gołębia). Wykazano jej duże podobieństwo do prolaktyny wołowej [8,9]. Wydajność tego hormonu wynosi 800 j.m./ kg, przy aktywności wzrostowej 0,9 j.m./mg i laktogenowej 8 j.m./mg. Od prolaktyny laktosomatotropina różni się aktywnością (PRL j.m./mg) i sekwencją reszt aminokwasowych w pozycjach 40,73,77-79,107,164,187,189 i 193 na ogólną ilość 197 [3]. Prolaktyna pełni w ustroju wiele funkcji. Pobudza rozwój gruczołu sutkowego, inicjuje i podtrzymuje laktację u ssaków, stymuluje instynkt macierzyński, hamuje wydzielanie hormonów gonadotropowych i ich działanie na gonady (prawdopodobnie w ten sposób hamuje owulację), ponadto odpowiada za osmoregulację u ryb, zagnieżdżenia u ptaków, pobudza wzrost tkanek wola u niektórych ptaków (np. gołębi, pingwinów cesarskich) i wytwarzanie w nim wydzieliny służącej do odżywiania piskląt, odpowiada za wzrost metamorfozy u płazów, uczestniczy w metabolizmie węglowodanów i lipidów [1,5,7]. Znany jest związek pomiędzy układami: nerwowym, dokrewnym i odpornościowym. Dowiedziono, że jednym z hormonów mogącym modyfikować odpowiedź immunologiczną może być prolaktyna poprzez znajdujące się swoiste receptory błonowe (PRL-R) zlokalizowane w różnych miejscach układu immunologicznego (komórki pnia, komórki T i B, monocyty, makrofagi, komórki NK 2, neutrofile, komórki 1 j.m. jednostka międzynarodowa 2 komórki NK główna grupa komórek układu odporno- nabłonkowe grasicy). Prolaktyna pobudza wydzielanie przez komórki immunoglobulin i cytokin np. IL-1β, IL-6, czynnika martwicy nowotworów (TNF) i interferonu-γ [4,8,9]. Badania wykazały, że cytokiny prozapalne (IL-1, IL-2, IL-6) po podaniu dożylnym zwiększają stężenie PRL w surowicy krwi. Może to świadczyć o związku między układami immunologicznym i neurohormonalnym. Prawdopodobny jest udział PRL w patogenezie różnych chorób autoimmunologicznych np. w układowych chorobach tkanki łącznej, w tym tocznia rumieniowatego układowego (TRU), reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS), zespołu Sjögrena, seronegatywnych zapaleń stawów [4,9]. U chorych z aktywnym TRU zaobserwowano prolaktynę o masie cząsteczkowej 11 kda i 60 kda. Natomiast stężenie PRL o masie 130 kda było 10-krotnie wyższe u pacjentów z TRU nieaktywnym niż u pacjentów z aktywną postacią choroby. Prawdopodobnie prolaktyna bierze udział w patogenezie objawów ze strony obwodowego układu nerwowego (OUN) u chorych na TRU. Podwyższone stężenie prolaktyny zwiększa również ryzyko rozwoju reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS). Zachorowania na RZS wzrasta w okresie poporodowym i podczas karmienia piersią, czyli w okresie hiperprolaktynemi (HPRL). Aktywność RZS zmniejsza się w okresie ciąży i terapii antagonistami dopaminy hamującymi wydzielanie PRL [4,9,10]. Prolaktyna bierze udział w regulacji ilości snu REM 3 poprzez jego stymulację. Zależność tą zaobserwowano u kotów, królików i szczurów. U szczurów prolaktyna zamienia sen REM tylko w fazie świetlnej. Szczury z hiperprolaktynemią po przeszczepie komórek przysadki wykazują wzrost ilości snu REM i niewielki wzrost ilości snu NREM 4 w ciągu dnia. Podczas długotrwałego podawania prolaktyny zaobserwowano wzrost ilości snu NREM, efekt podobny do tego jaki wywołuje hormon wzrostu. Ilość snu REM i NREM wzrasta u samic szczurów z hiperprolaktynemią, będących w ciąży urojonej. Wewnątrz-mózgowa prolaktyna stymuluje sen REM w warunkach fizjologicznych, natomiast przysadkowa prolaktyna dodatkowo stymuluje sen podczas stresu. Ważnym mediatorem snu REM, oprócz PRL, jest również wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP). Podanie przeciwciał anty-prl blokuje sen REM powodowany przez PRL, natomiast podanie w postaci iniekcji VIP wywołuje fazę REM i wydzielanie PRL mrna w podwzgórzu [11]. Tak szerokie spektrum działania prolaktyny możliwe jest dzięki temu, iż występuje ona w kilku odmianach molekularnych. Powstają z posttranslacyjnych modyfikacji oraz dzięki czynnikom genetycznym (różne warianty genu wynikają z występowania więcej niż jednej kopii lub alternatywnego składnika genu) [2,5,12]. Analiza chromatograficzna surowicy krwi i wyciągów przysadkowych ujawniła trzy formy PRL: - mała prolaktyna (little PRL) m.cz kda - duża prolaktyna (big PRL) m.cz kda - bardzo duża, zagregowana prolaktyna (big big PRL) m.cz. > 50 kda ściowego odpowiedzialna za zjawisko naturalnej cytotoksyczności 3 REM faza snu, w której występują marzenia senne 4 NREM faza snu głębokiego

3 Występowanie różnych form PRL możliwe jest dzięki modyfikacjom posttranslacyjnym i obecności różnych wariantów genu prolaktyny wynikającej z występowania więcej niż jednej kopii lub alternatywnego składnika genu. Różne warianty genu Wyróżnić można dwie domeny odpowiadające za ekspresję genu w przysadce. Jest to promotor bliski w pozycji ( ) od miejsca startu transkrypcji i promotor dalszy w pozycji (-1800 a 1300) od miejsca startu transkrypcji. W prolaktynie ludzkiej model ten ulega modyfikacji [2]. W przysadkach mózgowych szczurów, myszy i ludzi wykryto alternatywne połączenia m-rna białek generujące różne formy prolaktyny. Jedną z nich jest prolaktyna o masie 16 kda (prolaktyna immunoreaktywna), wykryta u myszy i ludzi, lecz jej działanie nie jest dobrze poznane [2,5]. Modyfikacje posttranslacyjne Prowadzone w ostatnich latach prace nad izomerami prolaktyny pokazują, że najczęściej powstają one w wyniku modyfikacji posttranslacyjnych. Poprzez rozszczepienie prolaktyny przez enzymy proteolityczne powstają znane formy o masie 16 kda oraz 17 kda. Obie formy stanowią 0,6 1,0% całkowitej puli cząsteczki prolaktyny. Wykazują immunopotencjał, o aktywności zbliżonej do natywnej formy prolaktyny. Dodatkowo pobudzają syntezę DNA komórek gonadotropowych i tyrotropowych przysadki. Metoda immunoblotingu potwierdziła występowanie fragmentu 16 kda w surowicy ludzkiej i mysiej. Fragment 16 kda (pierwszych 148 aminokwasów) ma mniejsze działanie mitogenne oraz laktogenne niż macierzysta cząsteczka prolaktyny, hamuje wzrost komórek kapilarnych śródbłonka, co wykazano w badaniach in vitro i in vivo. Stwierdzono, że zahamowanie angiogenezy przez fragment 16 kda polega na zmniejszeniu aktywności kinazy MAP 5 i stymulacji czynnika hamującego aktywator plazminogenu PAI-1. Prolaktyna 23 kda traktowana ekstraktami z normalnych i zmienionych nowotworowo tkanek gruczołu piersiowego ulega rozszczepieniu na fragmenty o różnej długości np. ludzka prolaktyna: 18 kda i 5 kda, a szczurza: 16 kda i 8 kda. Może to dowodzić, że prolaktyna bierze udział w procesie angiogenezy w gruczole piersiowym, a więc może także brać udział w powstawaniu i rozwoju nowotworu piersi. [1,2,5,6,7]. Niezmieniona forma prolaktyny prawdopodobnie wpływa na wzrost szybkości angiogenezy. Badacze przypuszczają, że posttranslacyjne modyfikacje prolaktyny wydzielanej przez przysadkę różnią się od tej wydzielanej przez np. gruczoł piersiowy. Znany jest również fragment prolaktyny generowany przez karboksypeptydazy B do postaci bioaktywnych fragmentów o masie 22 kda. Forma ta jest najprawdopodobniej zależna od płci i jest hamowana przez dopaminę [7]. Jej aktywność nie jest poznana, ale przypuszcza się, że jest mniejsza od niezmienionej formy cząsteczki prolaktyny [5,6]. Kolejną posttranslacyjną formą prolaktyny jest glikozylowana prolaktyna (G-PRL, 25 kda) otrzymana dzięki ana- 5 kinaza MAP kinaza białkowa aktywowana miogenem MAP (ang. Miogen activated protein kinase) lizie Western - blot. Zawartość glikozylowanej prolaktyny w stosunku do całej puli hormonu jest różna dla poszczególnych gatunków, może stanowić nawet 60%. Nie jest magazynowana w organellach komórkowych i po zsyntezowaniu jest uwalniana na zewnątrz. Występuje u kilku gatunków kręgowców, u człowieka, ptaków i gadów. Aktywność biologiczna G-PRL najczęściej jest obniżona [1,2,3,5,12,13]. Wykazuje strukturalną heterogeniczność widoczną przez różnice w powinowactwie do laktozy. Znana jest ludzka glikozylowana prolaktyna łącząca się z Con-A 6 (G 1 - PRL) i inna mniej znana nie wykazująca takiej zdolności G 2 - PRL. Siła wiązania się G 1 - PRL jest ok. 1,5 większa niż G 2 - PRL [8]. Obie formy różnią się aktywnością biologiczną, zdolnością wiązania z receptorem i immunoreaktywnością. Również świńska G-PRL została podzielona pod względem powinowactwa z Con-A. Obie formy ludzkiej i świńskiej G-PRL wykazują różnorodność w aktywności biologicznej i immunoreaktywności. Czynności biologiczne tj: stymulacja wola gołębia, synteza kazeiny mlekowej pobudzane przez G-PRL są podobne lub niższe niż pobudzane przez NG-PRL. Glikozylacja może wybiórczo obniżać aktywność prolaktyny w pojedynczych komórkach. Prawdopodobnie ułatwia proteolityczne rozszczepienie cząsteczki na fragmenty 17 kda, regulując przetwarzanie prolaktyny [1,5,13,14,15,16,17]. Fosforylowana izoforma zastała wyizolowana z przysadek mysich, ptasich i bydlęcych. W przypadku przysadek bydlęcych zajmuje 20-80% całej ilości prolaktyny [5,15]. Fosforylacja grup hydroksylowych seryny lub treoniny PRL zachodzi przy udziale ATP w pęcherzykach wydzielniczych komórek laktotropowych. Modyfikacji tej może również ulegać oligosacharydowy łańcuch G-PRL. Fosforylowana prolaktyna wykazuje niższą aktywność, podobnie jak glikozylowana. Forma ta może hamować wzrost komórek linii GH 37, ale także może wywoływać nowe właściwości cząsteczki PRL np. mysia monofosforylowana PRL pobudza powstawanie niefosforylowanej PRL z komórek GH 3, które mogą być regulatorem wydzielania tego hormonu w przysadkach szczurzych. Dowiedziono, że wydzielanie in vitro fosforylowanej prolaktyny przez komórki przysadki jest zmienne i zależy od stanu fizjologicznego organizmu. Potwierdziły to badania przysadek szczurzyc w różnym etapie rui. Izoforma 3 difosforylowana PRL nie była wydzielana wieczorem cyklu przedrujowego, natomiast izoforma 1 niefosforylowana PRL była wydzielana podczas rui. Proporcja prolaktyny niefosforylowanej do fosforylowanej wzrasta w czasie ciąży [2,5,16,18,19]. Dezamidowana forma prolaktyny znana jest u prawie wszystkich badanych gatunków kręgowców. Dezamidacja prolaktyny polega na usunięciu grupy amidowej z reszt asparaginy i glutaminy. U gryzoni powoduje obniżenie aktywności hormonu. Wykazano brak zmian w aktywności dezamidowanej prolaktyny u owcy i ludzi. Rola i funkcje dezamidowanej formy w organizmie nie jest jeszcze poznana. Przypuszcza się, że może ona regulować funkcje prolaktyny w tkankach zawierających jej receptory [5,12,15,18]. 6 Con A białko konkawalina A osocza 7 GH 3 szczurza linia laktosamotropowa gruczolaka przysadki, nowotworowa linia komórek

4 Prolaktyny może ulegać sulfonowaniu. Reakcji ulega tyrozyna łańcucha polipeptydowego oraz część oligosacharydowa prolaktyny (najczęściej glukoza, galaktoza i N acetyloglukozoamina) [5,6,15,18]. Zaobserwowano sulfonowaną formę PRL u owiec i bawołu, lecz fizjologiczne działanie nie jest znane. Nie jest również znany poziom syntezy i wydzielania tej formy w warunkach normalnych. Modyfikacja ta może mieć wpływ na wiązanie cząsteczki prolaktyny z receptorem oraz może odgrywać rolę w uwalnianiu PRL z osocza krwi [5,6,16,18,19]. Znane są wysokocząsteczkowe formy PRL (dimery, polimery, agregaty), powstające w wyniku wiązań kowalencyjnych i niekowalencyjnych. Ich znaczenie w ustroju nie jest poznane [5,9,10,20]. Prawdopodobnie bierze udział w przechowywaniu, transformacji i procesie uwalniania hormonów [2,5]. Formy dimeryczne (b-prl) duża cząsteczka prolaktyny o masie kda oraz wielkocząsteczkowe (bb-prl i makroprolaktyna) o masie kda. Polimeryzacja może obniżać aktywność hormonu. Forma dimeryczna ma niższą lub porównywalną aktywność, natomiast formy wielkocząsteczkowe mają aktywność mniejszą lub nawet zerową w porównaniu do monomerycznej PRL [3]. Wzrost form polimerycznych obserwuje się w patologicznej hiperprolaktynemi u ludzi [20]. Choroba ta jest głównym zaburzeniem związanym z wydzielaniem PRL. Może być wywoływana przez gruczolaki przysadki mózgowej, choroby podwzgórza, niedoczynność tarczycy lub kory nadnerczy. Powodem może być również stres lub przebyte choroby, uboczny skutek zażywanych leków [1,7]. Objawia się wzrostem stężenia PRL > 20 ng/ml (>400 mu/l) u kobiet i > 15 ng/ml (300 mu/l) u mężczyzn. Fizjologicznie naturalny wzrost stężenia PRL w surowicy krwi obserwuje się podczas snu, ciąży, laktacji, w okresie noworodkowym, w sytuacjach stresowych (np. hipoglikemia, wysiłek fizyczny), podczas stymulacji brodawek sutkowych, orgazmu. Podwyższone stężenie prolaktyny może być wywołane powstaniem guzów przysadki mózgowej (mikroprolaktynoma, makroprolaktynoma). Wszystkie objawy hiperploaktynemi są związane z wtórnym hipogonadyzmem, chociaż powiązanie tego mechanizmu nie jest jeszcze poznane. Hipogonadyzm przejawia się głównie zaburzeniami miesiączkowania (kobiety) i niepłodnością (kobiety, mężczyźni). Jest również przyczyną mlekotoku, zmniejszonego libido, szybkiej utraty masy kostnej. Obserwuje się zaburzenia psychologiczne i zachowania, podobne do tych jakie występują podczas menopauzy. Rzadkimi symptomami są hipotrofia, czy hipertrofia jąder [7,8,18,20]. W leczeniu zwiększonego wydzielania prolaktyny stosowana jest terapia z użyciem preparatu Parlodel w dawce 5 7 mg na dobę. Inne dostępne preparaty pobudzające receptory dopaminowe (hamujące wydzielanie prolaktyny) to Norprolac, Dostinex, Permax. W przypadku niedoboru prolaktyny, którego objawami są zaburzenia laktacji oraz krwawienia z macicy, stosuje się preparaty z substancją czynną prolaktyną (400 j.m) w postaci czopków oraz preparaty iniekcyjne o dawce PRL 100 j.m. i 200 j.m. [19,21,22,23]. Wykonano szereg badań potwierdzających różnokierunkowe zastosowanie prolaktyny w medycynie. Szczególnie interesujący jest wpływ prolaktyny dodanej do płynów prezerwacyjnych, co pozwala na dłuższy czas przechowywania narządów do przeszczepu. Zwiększa także przepływ krwi i w znaczący sposób zapobiega niedotlenieniu przechowywanego narządu [24,25,26,27,28,29]. Natomiast podanie prolaktyny do krwi konserwowanej płynem ACD hamuje obniżenie stężenia 2,3 difosfoglicerynianu, co ułatwia łączenie tlenu z hemoglobiny i przedłuża przechowywanie krwi [30]. Wykazano także udział prolaktyny w obniżaniu ciśnienia krwi, a tym samym zmniejszenie ryzyka wystąpienia zawału serca [31,32]. Prolaktyna może sprzęgać się z innymi białkami w wyniku posttranslacyjnych modyfikacji. Białka związane z prolaktyną zaobserwowano w ludzkim i króliczym mleku oraz w surowicy szczurów [5,6]. Tak szerokie funkcje prolaktyny mogą budzić jednak pewne wątpliwości. Jeżeli prolaktyna reguluje najważniejsze dla organizmu procesy, to zwierzęta, nokauty genetyczne pod względem PRL i PRL -R powinny ginąć lub mieć poważne upośledzenia. Inni autorzy nie wykazali takich zaburzeń [19]. Nie są też znane choroby wynikające ze zbyt niskiego stężenia prolaktyny w organizmie. Jednak możliwa jest kompensacja braku PRL przez inne hormony. Prawdopodobnie kompensacja taka nie jest możliwa u dorosłych osobników. Pozbawienie szczurów PRL i jednoczesne podawanie przeciwciał anty PRL powoduje ich śmierć [6,7,19]. Poprzez tak różnorodne formy i różnorodne aktywności, prolaktyna jest jednym z najbardziej wszechstronnie działających hormonów przysadki. Dokładne badania jej strukturalnych modyfikacji pozwoli na lepsze poznanie mechanizmu działania izomerów tego hormonu. Literatura: 1. Endocrinology Basic and Clinical Principles. Red. Melmed S., Conn P. M., Humana Pres, New Jersey 2005, Michalik J., lofunkcyjny, przysadkowy hormon peptydowy. Postepy Biochem 2002; 48 (4): Ryszka F.: B branych hormonów przysadki mózgowej. Endokrynologia Polska; 1980;31; Parata Tur bach tkanki łącznej. Postepy Hig Med Dosw 2006; 60: Sinha Y.N., S and Physiological Significance. Endocr Rev 1995;16: Freeman M. tion, and regulation of secretion. Physiol Rev 2000; 4; 80; Fiedorowicz nie i rola prolaktyny w mózgu. Kosmos, Problemy Nauk Biologicznych 2004; 53; 3-4: Vonderhaar B cer. Endocrine-Related Cancer 1999; 6: Hrycek A., : ściowych. Wiad Lek; 1998; LI: Vera-Lastra O., Jara L. J.: Prolactin and autoimmunity. Autoimmunity Rev 2002; 1:

5 11. Jurkowski M. K., Bobek Bielewicz B.: Zaburzenia snu a schorzenia nowotworowe. Praca Poglądowa 2003; 3: Borg K. E., Zhang M. i wsp.: Prolactin regulation of pim-1 expression positive and negative promoter elements. Endocrinology 1999;140;12: Hashim J. A. i wsp. :The proportion of glycosylated prolactin in serum in decreased in hyperprolactynaemic states. J Clin Endocrinol Metab 1990; 71: Ryszka F., Dolińska B., :Isolation and properties of glycosylated pig prolactin (G-PRL). Boll Chim Farmac 2004; Bollenger F., Mahler A.: Glycosylated rat prolactin: Isolation and structural characterization. Arch Physiol Biochem 2001; 2: Haro L. S., Lee D. W.: Glycosylated human prolactin: alternations in glycosylation pattern modify affinity for lactogen receptor and valnes prolactin radioimmunoassay. J Clin Endocrinol Metab 1990; 71: Dorato A. i wsp. :Characterization of the structure and glycosylation properties of intracellular and cell rat hepatic prolactin receptors. Endocrinology 1992; 131; 4: Bole-Feysot C. i wsp. :Prolactin (PRL) and Its Receptor: Actions, Signal Transduction Pathways and Phenotypes Observed in PRL Receptor Knockout Mice. Endocr Rev 1998; 19(3): Goffin V., Kelly P. A.: The prolactin / growth hormone receptor family: structure / function relationship. J Mammary Gland Biol Neoplasia 1997; 1; 2: Kałużny M., Bolanowski M. :Hiperprolaktynemia: przyczyny, objawy kliniczne i możliwości terapeutyczne. Postepy Hig Med Dosw 2005; 59: Janiec W., Kru Warszawa; Podstawowe środki lecznicze. ACT 1999; Moskwa; Skałba P.: Endokrynologia ginekologiczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 1998, Ryszka F. i wsp.: Uptake of prolactin and tyroliberin by the hart. Int J Tissue React 2000; XXII(4); Szulc-Musioł B. i wsp.: The influence of prolactin on the chosen biochemical parameters of the rabbit liver In ischemia. Acta Pol Pharm; 2004; 61;6; Drożdż M., Ryszka F., Pardela M.: Prolactin (PRL) a review of current knowledge and New perspectives on clinical use. Med Sci Monit; 1998; 4(1); Ryszka F., Dolińska B.: Initial studies on the administration route of prolactin. Boll Chim Farmac; 2001; 140; 3; Ryszka F. i wsp.: Effect of prolactin on release of selected enzymes from the isolated rabbit liver. Transplant Proc; 2004; 36; Ryszka F., Dolińska B., Suszka-Świtek A.: Distribution of prolactin In selected rat organs and tissues. Int J Tissue React;2002; XXIV(1); Ryszka F. i wsp.: Wpływ prolaktyny na wybrane wskaźniki gazometryczne i biochemiczne krwi konserwowanej płynem ACD. Ann Aced Med. Siles; 1995; 29; Maciejewska J., Wieczorek M., Ryszka F.: Effect of prolactin upon changes In the functioning and structure of the hart after adrenaline. Ann Acad Med Siles; 1995; 29; Ryszka F., Dolińska B., Suszka-Świtek A.: The effect of multiple doses of Biolactin (prolactin) on the systolic blond pressure In rats with spontaneous arterial hypertension. Pharmazie; 1998; 53; 886