SOCJOLOGIA. 1. Socjologia jako nauka

Transkrypt

1 SOCJOLOGIA 1. Socjologia jako nauka Dr n. hum. Jan Domaradzki Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Katedra Nauk Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego Poznań Collegium Wrzoska ul. Dąbrowskiego 79 5 piętro, pokój 507 tel. : (061) jandomar@ump.edu.pl Czym jest SOCJOLOGIA? SOCJOLOGIA jest nauką, która bada funkcjonowanie i zmiany społeczeństwa oraz wpływach środowiska społecznego i grup na działanie jednostek oraz na przemiany zachodzące w społeczeństwie i ich wpływach na działania jednostek. Przedmiot badań socjologicznych obejmuje poziom mikro (mikrosocjologia), tj. interakcji typu face-toface interaction w obrębie grup społecznych oraz poziom makro (makrosocjologia): społeczeństwa jako całości, a nawet społeczeństwa globalnego. 1

2 Celem zrozumienia zachowań społecznych socjologia posługuje się szczególnym typem kreatywnego myślenia zwanym wyobraźnią socjologiczna (Ch. W. Mills) Umiejętność rozumienia ukrytych związków i relacji, jakie istnieją między osobistym doświadczeniem jednostki, a szerszym kontekstem społecznym, w obrębie którego jednostki funkcjonują. Jej podstawową jest umiejętność postrzegania własnego społeczeństwa z punktu widzenia krytycznego, lecz dociekliwego obserwatora z zewnątrz, a więc bez osobistych uprzedzeń i wpływów kulturowych. Źródła socjologii 2

3 1. Rozróżnienie między światem natury a człowieka. Do czasów starożytnych utożsamiano świat ludzi ze światem natury. Społeczeństwo traktowano jako część świata przyrody. 2. Rozróżnienie między państwem a społeczeństwem. Starożytni Grecy nie znali pojęcia społeczeństwa, a jedynie państwa. Obywatel był członkiem państwa (zoon politikon). Przypuszcza się, że pojęcia społeczeństwo jako pierwszy użył J.J. Rousseau. 3. Przezwyciężenie fatalizmu, który zakłada, że wszystkie wydarzenia są już z góry zaplanowane i nie można ich zmienić. Światem rządzi los lub Bóg (bogowie) i nie można zmieni biegu wydarzeń. 4. Przezwyciężenie normatywizmu, który głosi jak powinno być, a nie jak jest. Socjologia stara się by nauką opisową, a nie wartościującą. 5. Rewolucja Francuska Pokazała, że zmiana polityczna, nie koniecznie wiąże się ze zmianą społeczną. Uświadomiła odrębny charakter społeczeństwa wobec państwa. 6. Rewolucja przemysłowa Nie dość, że nie rozwiązała istniejących problemów społecznoekonomicznych, to w miejsce starych stworzyła nowe: - nowe formy ubóstwa, - nierówności społeczne, - migracje, - nowe choroby, - industrializacja i urbanizacja. 7. Oświecenie Nurt intelektualny, który zakładał, że za pomocą nauki można wyjaśnić większość zjawisk świata oraz je zmieniać. Cechuje się wiarą w rozum, który miał zastąpić wierzenia religijne i mistyczne. 3

4 Twórcy socjologii August Comte ( ) Ojciec i twórca socjologii W roku 1837 ukuł termin socjologia: (z łac.: socius - zbiorowość, społeczeństwo i gr. logos mądrość, wiedza). Twórca pozytywizmu (scjentyzmu): kierunku filozofii, który podkreśla konieczność naukowego badania społeczeństwa i zachowań człowieka. Comte wierzył, że tak jak przyrodą, tak i społeczeństwem ludzkim rządzą niezmienne prawa, które można poznać za pomocą nauki i metod współczesnego przyrodoznawstwa (obserwację, eksperyment, porównanie i metodę historyczną). 4

5 SOCJOLOGIA POZYTYWISTYCZNA (SCJENTYZM)??? Antykrytycyzm Socjologia ma być nauką pozytywną: jej celem nie jest krytyka, lecz budowanie lepszego społeczeństwa. Naturalizm Socjologia powinna korzystać z metod sprawdzonych w naukach przyrodniczych, gdyż świat ludzi, jak przyroda rządzi się prawami. Faktualizm Zjawiska społeczne (prawo, religię, medycynę, modę, etc.) należy badać jako tzw. fakty społeczne tzn. jako zewnętrzne wobec jednostki i narzucające się jej w sposób przymusowy. Krytyka metafizyki Socjologia nie docieka przyczyny rzecz, nie zadaje pytań o naturę rzeczy, tzw. Pytań pierwszych, typu: Skąd wziął się człowiek? Jaki jest cel życia. Nie pyta dlaczego?, ale jak? Praktycyzm inżynieria społeczna. Socjologia ma być nauka praktyczną. Porzuca spekulacje filozoficzne na rzecz budowania lepszego społeczeństwa. Wiedzieć, aby przewidywać, przewidywać, aby działać. Prawo trzech stadiów Jak powstał świat? Skąd wziął się człowiek? Dlaczego mam nowotwór? Zarówno rozumu ludzki, jednostka, jak i społeczeństwa przechodzą przez 3 etapy (stadia) rozwoju: 3. Stadium pozytywne (naukowe). Źródłem wszelkich wyjaśnień staje się nauka. Człowiek nie musi już w nic wierzyć, gdyż wie, tylko to, co udowodni naukowo 2. Stadium metafizyczne (przejściowe). Religia zostaje zastąpiona przez spekulację filozoficzną, a interpretacje o charakterze teologicznym zastępuje wiara w los, fatum i gwaizdy. 1. Stadium teologiczne. Myślenie człowieka zdominowane jest przez religię i teologię, która jest źródłem wszystkich interpretacji. 5

6 System polityki pozytywnej Celem socjologii stworzenie systemu polityki pozytywnej. Celem było stworzenie nowego porządku, nowego społeczeństwa. Podstawą miała być nowa religia pozbawiona Boga, czcząca religion ludzkość: religia Ludzkości. Jej dogmatem był altruizm. Jej motto to: Miłość jako zasada, porządek jako podstawę i postęp jako cel. Émile Durkheim ( ) Twórca socjologii akademickiej i pierwszej katedry socjologii w Bordeaux. Twórca funkcjonalizmu. Zachowania ludzkiego nie sposób wyjaśnić w terminach jednostkowych (antyindywidualizm; antypsychologizm). Musi być postrzegane w kontekście społeczeństwa (socjologizm). Społeczeństwo nie jest prostą sumą jednostek. Produktem działań ludzkich są autonomiczne byty: społeczeństwo, religia, ekonomia, tradycja, moda, prawo. (społeczeństwo jest bytem sui generis). 6

7 Porządek społeczny Podstawą porządku społecznego jest solidaność społeczna. Społeczeństwa tradycyjne Społeczeństwa nowoczesne Solidarność mechaniczna Występuje w społeczeństwach prostych, bazuje na podobieństwie swoich członków: ich zachowań, zwyczajów, wierzeń. Prawo represyjne Dominuje prawo represyjne, którego zadaniem jest karanie za złamanie zasad społecznych. Solidarność organiczna Występuje w społeczeństwach złożonych. Bazuje nie na podobieństwie jednostek, ale współzależności świadczeń i podziale pracy. Prawo restytucyjne Dominuje prawo restytucyjne. Celem jest naprawienie szkody, a nie karanie jednostek. 7

8 ANOMIA Jest efektem społecznego podziału pracy w społeczeństwach przemysłowych (nowoczesnych). Oznacza utratę przez społeczeństwo możliwości kontroli zachowań jednostek na skutek deregulacji porządku moralnego, która z kolei jest spowodowana zmianą społeczną. Studium o Samobjstwach W 1899 analizował samobójstwa we Francji, Anglii i Danii. Stworzył typologię samobójstw. Odrzucał pogląd, że samobójstwo jest efektem mocy nadprzyrodzonych lub dziedzicznych skłonności. Podkreślał rolę spójności (braku) w systemie przekonań i trwałości więzi społecznych. Protestantci częściej niż katolicy, najrzadziej Żydzi Samotni częściej niż żonaci. Żołnierze częściej niż cywile, Więcej w czasie pokoju niż wojny i kryzysów. Poziom samobójstw odzwierciedla poziom integracji społeczeństwa. 8

9 Typy samobójstwa Durkheima Samobójstwo egoistyczne Wynika z braku więzi jednostki z grupą. 9

10 Samobójstwo altruistyczne wynika ze zbyt silnych więzi z grupą, gdy jednostka jest skłonna oddać swe życia dla dobra zbiorowość przekonana, że grupa jest ważniejsza niż jednostka. Samobójstwo fatalistyczne Wynika z wiary w los i w to, że po prostu nie ma już innego wyjścia. 10

11 Samobójstwo anomiczne jest efektem zmiany społecznej i rozpadu więzi społecznych, gdy jednostka czuje się zagubiona i nie potrafi się odnaleźć w nowej sytuacji. Funkcje religii 11

12 Socjalizacyjno-kontrolna (dyscyplinująca) Przez rytuały i praktyki religia wprowadza jednostkę do życia społecznego i uczy podstawowych zasad życia zbiorowego. Jest podstawową szkołą dyscypliny społecznej. Integracyjna Poprzez wspólne wierzenia i praktyki religia integruje, scala na co dzień odizolowane jednostki z grupą. 12

13 Podtrzymująca Przez wspólne zwyczaje i ceremonie religia kultywuje tradycje grupowe, stoi na straży tożsamości grupy, którą podtrzymuje i pielęgnuje. Integruje przeszłość z teraźniejszością ku przyszłości. Euforyczna Religia podtrzymuje jednostki w chwilach kryzysu i załamania poprzez ich zbiorowe przeżywanie. 13

14 Karol Marks ( ) Twórca perspektywy konfliktowej. Twórca naukowego komunizmu. Stworzył dwubiegunową wizję społeczeństwa podzielonego na dwie antagonistyczne klasy społeczne: nieposiadającą klasą pracującą (proletariat) i klasą właścicieli (burżuazja/kapitaliści). Zdaniem Marksa będąc instrumentem kontroli społecznej w rękach klasy rządzącej prawo służy tworzeniu, legitymizacji i utrzymywaniu nierówności społecznych. Nierówna dystrybucja zasobów społecznych nie jest czymś naturalnym, lecz wynika z wyzysku i wywłaszczenia jednej klasy społecznej (proletariat, klasa pracująca) przez drugą (burżuazja). Burżuazja posiada majątek i władzę, nie z racji przymiotów intelektualnych, czy moralnych, ale z racji koncentracji i kontroli nad środkami produkcji. Rewolucja jest siłą napędową historii. By zmienić swój los proletariat musi powstać przeciwko wyzyskowi i dokonać przewrotu. Twierdził, że komunizm jest ostatnim etapem rozwoju społeczeństw. 14

15 Max Weber ( ) Odrzucił pozytywistyczną wizję społeczeństwa. Twórca socjologii humanistycznej/rozumiejącej. Zjawisk życia społecznego nie dają się wyjaśnić jak tych ze świata przyrody. Wymagają specjalnego podejścia, które nazwał Verstehen, rozumieniem. By rozumieć (nie wyjaśnić w sensie przyczynowoskutkowym) ludzkie działania musimy poznać subiektywne znaczenia nadawane im przez jednostki. Socjologia humanistyczna Antynaturalizm (antyobiektywizm). Socjologia musi opierać się na innych metodach badawczych niż przyrodoznawstwo. Głównie na interpretacji i rozumieniu, a nie wyjaśnianiu w kategoriach przyczynowo skutkowych. Interakcjonizm. Socjologia powinna się skupić na interakcjach między ludźmi, które tworzą społeczeństwo. Interakcje społeczne mają charakter podmiotowy. To ludzie tworzą zjawiska społeczne i nadają im sens. Zjawisk życia społecznego nie można analizować w oderwaniu od znaczeń, jakie nadają im ludzie. Postulat rozumienia. Celem socjologii nie jest inżynieria społeczna i wyjaśnienie, ale rozumienie, wiedza. Wiedza społeczna to mądrość. 15

16 Religia jako czynnik zmiany społecznej. Religia a powstanie kapitalizmu. Badał związki między religią a gospodarką. Dlaczego kapitalizm rozwinął się akurat w kręgu kultury zachodniej (Europa i Ameryka Północna), a właszcza tam, gdzie dominuje religia protestancka (kalwinizm). Tzw. teza weberowska. Religia a powstanie kapitalizmu Dlaczego Dlaczego nowoczesny niektóre państwa kapitalizm europejskie powstał są bardziej w kręgu rozwinięte kultury gospdarczo zachodniej? innych? 16

17 Teza weberowska: Religia i powstanie kapitalizmu PROTESTANTYZM (KALWINIZM) Predestynacja Chęć rozpoznania własnego losu Imperatyw pracy połączonej z ascezą etos = duch kapitalizmu Kumulacja kapitału i wzrost gospodarczy Kapitalizm jako niezamierzona konsekwencja Typy panowania 17

18 Panowanie charyzmatyczne Oparte na charyzmie rozumianej jako zbiór bliżej nieokreślonych cech, które w oczach grupy czynią jednostkę wybitną, wielką i wartą posłuszeństwa. Panowanie tradycjonalne Bazuje na tradycji, która od zawsze, na zasadzie zwyczaju powierzała władzę pewnym konkretnym jednostkom. 18

19 Panowanie legalne (racjonalne) Opiera się na ustalonych racjonalnie przepisach (prawnych), które określają warunki na zasadzie których jednostka może sprawować władzę. Charyzmatyczne? Tradycjonalne? Legalne? 19

20 Perspektywy socjologiczne FUNKCJONALIZM TEORIE KONFLIKTU INTERAKCJONIZM Perspektywa funkcjonalna Przedstawiciele: Emile Durkheim, Talcott Parsons, Robert Merton. Akcentuje ład społeczny, harmonię i stabilizację ( pozytywna wizja świata). Porządek i równowaga to naturalny stan społeczeństwa Społeczeństwo jest strukturą (metafora organiczna - organicyzm). Współzależność funkcji. Konsens moralny utrzymuje stabilność społeczeństwa Społeczeństwo można racjonalnie uporządkować, jeśli tylko naukowo pozna się prawa nim rządzące. 20

21 Robert K. Merton Funkcje jawne Zamierzone, świadome i celowe funkcje, do których realizacji powołano instytucje. edukacja religia medycyna Funkcje ukryte Niezamierzone i nieświadome funkcje którym służą instytucje społeczne. edukacja religia medycyna 21

22 Dysfunkcje Negatywne, uboczne konsekwencje i funkcje planowanego działania instytucji. edukacja religia medycyna Funkcje przestępstwa i dewiacji wg Durkheima: - Wyjaśnia i określa normy społeczne, - Integruje społeczeństwo, - są czynnikiem zmiany społecznej Czyny uznawane za dewiacyjne lub przestępcze odegrały kluczową rolę w walce oprawa mniejszości etnicznych, religijnych i narodowych w USA. 22

23 Choroba w ujęciu funkcjonalnym Talcott Parsons. Byspołeczeństwo należycie funkcjonowało każda jednostka musi wypełniać swą rolę społeczną. Człowiek chory nie jest produktywny i nie przyczynia się do funkcjonowania społeczeństwa. Choroba jest dewiacją, która grozi dezintegracją systemu społecznego. Medycyna pełni rolę kontroli społecznej. Warunkiem uzyskania zwolnienia z ról społecznych jest akceptacja roli chorego. Perspektywa konfliktowa Karol Marks, Lewis Coser, Ralph Dahrendorf. Koncentruje się nie na stabilności ładu społecznego, ale na mechanizmach zmian i kryzysów społecznych. Społeczeństwo nie jest stabilnym bytem lecz źródłem nierówności i podziałów: nieustannym konfliktem między antagonistycznymi grupami interesów, które walczą o dostęp do społecznie cenionych dóbr (majątku, władzy czy prestiżu), których ilość jest ograniczona. Dominujące w społeczeństwie grupy dążą do narzucenia swego systemu wartości i przekonań grupom upośledzonym. Wynikiem jest dominacja i eksploatacja mas społecznych przez warstwy uprzywilejowane. Akcentuje konieczność rewolucji zamiast ewolucji. 23

24 Konflikty istnieje między: mężczyznami a kobietami; rodzicami a dziećmi; białymi a mniejszościami etnicznymi; mieszkańcami miast i przedmieść (slumsów); katolikami a mniejszościami religijnymi; personelem medycznym a pacjentami; lekarzami a pielęgniarkami; rządzącymi i rządzonymi, etc. Konflikt nie musi przybrać formy przemocy: strajk, negocjacje. O ile perspektywa funkcjonalna akcentuje konsensus i stabilność społeczeństwa perspektywa konfliktowa (krytyczna) podkreśla, że konflikt jest siłą napędową zmiany społecznej. Choroba w ujęciu konfliktowym Zdrowie i opieka medyczna są dobrami, produktami, o który rywalizują różne grupy społeczne. Łatwiejszy dostęp mają do nich grupy społecznie uprzywilejowanych (np. bogaci). Grupy te dążą do utrzymania swojej społecznej dominacji i monopolizacji dóbr medycznych. Stratyfikacja i nierówności społeczne warunkują na jakie dolegliwości ludzie chorują. Również na poziomie globalnym widoczny jest nierówny dostęp do opieki medycznej, na czym korzystają państwa dominujące, np. umieralność niemowląt, szczepionki. Gorsze zdrowie biednych wynika z ich upośledzonej pozycji społecznej. Medycyna, dzięki profesjonalizacji, jest instytucją monopolistyczną i biznesem. 24

25 Perspektywa interakcjonistyczna (symboliczny interakcjonizm) George Mead, Charles Cooley, Erving Goffman. Koncentruje się na poziomie mikro: interakcjach face-to-face. Podstawą życia społecznego są interakcje społeczne między jednostkami. Człowiek jest istotą komunikującą: porozumiewa się za pomocą symboli (symboliczny interakcjonizm): przedmiotów materialnych, kolorów, dźwięków, gestów, etc. Ludzie nie są biernymi podmiotami, lecz aktywnymi aktorami życia społecznego (George H. Mead). Uczestniczą w ciągłym procesie tworzenia, definiowania i negocjowania symbolicznego obrazu świata. Interakcjoniści dążą do zrozumienia znaczeń, jaki ludzie nadają otaczającemu ich światu, symbolom i działaniom oraz sposobu, w jaki to robią, a także jak te symbole kształtują ich działania i życie społeczne w ogóle. 25

26 William Thomas twórca pojęcia definicji sytauacji, które zakłada, że ludzie sami nadają sens sytuacjom, w których się znajdują (prawo Thomasa). Charles H. Cooley twórca pojęcia jaźni odzwierciedlonej. Twierdził, że obraz siebie i tożsamość jednostki (jaźń) ma pochodzenie społeczne jest odbiciem społecznego odbioru jednostki. Społeczeństwo jest jak lustro, w którym przegląda się jednostka. Erving Goffman twórca podejścia dramaturgicznego i pracy: Człowiek w teatrze życia codziennego. Porównał życie codzienne do teatru a jednostki do aktorów odgrywających przypisane im role społeczne. Twierdził, że w zależności od kontekstu sytuacyjnego przejawiają się różne tożsamości aktora społecznego. 26

27 Choroba w ujęciu interakcyjnym Zdrowie i choroba są nie mają wyłącznie wymiaru biologicznego, są konstruowane społecznie. Znaczenia przypisywane zjawiskom i rzeczywistości warunkują nasze rozumienie czym są. To kultura wpływa na nasze definicje zdrowia i choroby. Ludzi postrzega się jako normalnych lub zdrowych (fizycznie lub psychicznie) w zależności od panujących norm społecznych. Zdrowie i choroba są kwestią definicji, a te różnią się w zależności od grupy społecznej. Chorobą jest to, co zostanie za nią uznane społecznie. 27