Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich do 2015 roku

Transkrypt

1 Zróżnicowanie i perspektywy rozwoju obszarów wiejskich do 2015 roku Warszawa 8 grudnia 2009 Prof. dr hab. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN

2 Plan prezentacji UWAGI OGÓLNE POWIĄZANIA FUNKCJONALNE I RELACJE MIASTO-WIEŚ ZRÓWNOWAŻONE I KONKURENCYJNE ROLNICTWO OBSZARY KONCENTRACJI PROBLEMÓW DEMOGRAFICZNYCH WNIOSKI

3 POWIĄZANIA FUNKCJONALNE MIASTO wiedza, wysoki rozwój gospodarczy, wysoki poziom życia, rdzeń rozwoju, obszar wzrostu, koncentracja ludności, dominacja usług, przemysłu i handlu, itd. zależność WIEŚ peryferia, niski standard życia, monofunkcyjność, dominacja rolnictwa, odpływ ludności, bieda, itd.

4 Co to jest obszar wiejski? kontinuum złożoność intensywność koncentracja polifunkcyjność sztuczność dynamizm STREFA PODMIEJSKA prostota ekstensywność dekoncentracja monofunkcyjność naturalność stagnacja

5 Migracje 2003 Liczba wydanych pozwoleń na budowę domów mieszkalnych (Wesołowska, UMCS) Strefa podmiejska jest elementem kontinuum miejsko-wiejskiego, który charakteryzuje słabnąca różnorodność i intensywność zjawisk społecznych i gospodarczych w miarę oddalania się od miasta w kierunku obszarów wiejskich.

6 Funkcje gospodarcze

7 Struktura funkcjonalna gmin 1) gminy miejskie, 2) obszary urbanizowane, 3) wielofunkcyjne obszary przejściowe, 4) obszary wybitnie rolnicze, 5) obszary z przewagą funkcji rolniczej, 6) obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, 7) obszary o funkcjach leśnych, 8) obszary o funkcjach mieszanych

8 Powiązania funkcjonalne i dostępność Komornicki, Śleszyński 2009

9 Powiązania funkcjonalne i dostępność Komornicki, Śleszyński 2009 Samochód Kolej

10 Typologia według zasięgu oddziaływania M rdzenie ośrodków miejskich; A1 strefa najsilniejszego rzeczywistego oddziaływania (rzeczywista strefa podmiejska); A2 strefa najsilniejszego potencjalnego oddziaływania (potencjalna strefa podmiejska); B1 słabo dostępna strefa silnego oddziaływania; B2 strefa słabego potencjalnego oddziaływania (potencjalna strefa zewnętrzna); C strefa peryferyjna Strefa peryferyjna, która przy obecnym stopniu rozbudowy infrastruktury transportowej ma ograniczone szanse wiązania swojego rozwoju z dużymi ośrodkami, zajmuje ponad 50% powierzchni kraju i skupia ponad 30% jego ludności. Komornicki, Śleszyński 2009

11 Rozwój przestrzenny 1950 Aktualnie 1970

12 Obszary metropolitalne versus obszary wiejskie Obszary metropolitalne w kształtującej się strukturze przestrzennej można uznać za obszary wyzyskujące, które zasysają wszystko co dobre z otaczających je obszarów wyzyskiwanych Istniejące i potencjalne obszary metropolitalne Źródło: M. Smętkowski, Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce

13 Dylemat rozwoju Według twórców współczesnej wizji rozwoju kraju przyjmujących doktrynę policentrycznej koncentracji i dyfuzji, koniecznością polskiej rzeczywistości i szansą jej wyjścia z opóźnienia cywilizacyjnego jest wybór efektywności przed równością. Najkrótszą drogą do uzyskania najlepszych efektów rozwoju ekonomicznego jest koncentracja aktywności społeczno-gospodarczej w miejscach najkorzystniejszych dla kapitału, które w wyniku dyfuzji innowacji oddziaływają aktywizująco na całą strukturę przestrzenną kraju.

14 Ekspercki projekt KPZK Zasada długookresowej racjonalności ekonomicznej W rozwoju przestrzennym przeważać będzie kryterium długookresowej racjonalności ekonomicznej nad zasadą równości rozwoju regionalnego Model Sześciokąta i powiązań funkcjonalnych, P. Korcelli Stawiając na efektywność, decydujemy się przede wszystkim na promowanie regionów silnych i pogłębienie polaryzacji przestrzennej, wybierając zaś równość wspomagamy regiony słabsze, wyrównujemy różnice przestrzenne, ale osłabiamy efekty ekonomiczne w regionach silnych

15 ZRÓWNOWAŻONE I KONKURENCYJNE ROLNICTWO

16 Polska na tle UE Udział i miejsce Polski w produkcji niektórych artykułów rolnych, 2006 Udział PL Świat Miejsce Polski Unia Europejska Udział PL Miejsce Polski Pszenica 1,2 18 5,6 5 Żyto 19,8 3 40,1 2 Jęczmień 2,3 13 5,6 6 Ziemniaki 2,9 7 15,8 2 Buraki cukr. 4,5 7 9,7 3 Jabłka 3,6 4 20,2 1 Mięso 1,3 14 8,3 5 Mleko krowie 2,2 11 8,1 4 Liczba, struktura wielkościowa i średnia wielkość gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej Liczba ludności rolniczej i jej udział w ludności aktywnej ekonomicznie w krajach Unii Europejskiej, 2006

17 Konkurencyjność Geograficzna struktura eksportu i importu towarów rolno-spożywczych Źródło: Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, 2008 Towary o największym eksporcie i imporcie, 2007 Produkty Eksport Produkty Import Wartość (mln Euro) Udział w eksporcie ogółem Wartość (mln Euro) Udział w imporcie ogółem Mięso drobiowe 588,7 5,8 Mięso wieprzowe 439,2 5,4 Chleb, pieczywo cukiernicze 504,1 5,0 Makuchy sojowe 433,2 5,4 Cygara 458,5 4,5 Filety rybne 286,3 3,5 Soki owocowe 402,3 4,0 Owoce cytrusowe 258,5 3,2 Czekolada i przetwory z kakao 390,7 3,9 Tytoń 213,2 2,6 Mięso wołowe 373,0 3,7 Czekolada i przetwory z kakao 207,7 2,6 Sery twarogi 372,2 3,7 Ryby świeże 203,5 2,5 Owoce i orzechy 322,7 3,2 Pszenica 199,6 2,5 Mięso wieprzowe 321,6 3,2 Pasze 192,2 2,4

18 Obszary strategiczne

19 Wykorzystanie potencjału przyrodniczego Wartość produkcji towarowej rolnictwa ogółem w zł na 1 ha UR, 2002 Udział indywidualnych gospodarstw produkujących głównie na rynek, 2002 Udział użytków rolnych o wskaźniku jakości rolniczej gruntów powyżej 1

20

21

22 Efekty zmian klimatu wyzwania produkcyjne Największy wzrost możliwości produkcyjnych będzie miał miejsce w krajach najlepiej rozwiniętych gospodarczo, w których już dziś mamy problemy z nadprodukcją żywności Obszary pustynnienia W ubogich krajach, gdzie występują strefy głodu, może dojść do narastania problemów żywnościowych związanych z dużym przyrostem ludności i nie nadążaniem produkcji rolniczej Przyrost naturalny Wzrost temperatury w naszych szerokościach geogr. przesunie na północ zasięgi upraw niektórych roślin i wydłuży okres wegetacji co umożliwi wprowadzenie nowych upraw i lepsze efekty produkcyjne Kędziora, 1999 Wzrost zmienności klimatu (w tym zjawiska ekstremalne) w Polsce może niwelować korzyści wynikające z wydłużenia okresu wegetacji

23 PROBLEMY SPOŁECZNE I DEMOGRAFICZNE

24 Obszary niekorzystnej struktury płci Współczynnik feminizacji ogółem na obszarach wiejskich 2007 Obszary niekorzystnej struktury płci ludności wiejskiej w wieku matrymonialnym

25 Obszary zachwianej struktury wieku Obszary zachwianej struktury wieku ludności wiejskiej A udział osób w wieku 65+ ponad 16%, 2007 (średnia OW = 13,3%), B obszary o niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności w okresie (wzrost ludności 65+ o 2%, średnia OW = +0,23%), C obszary wiejskie o zachwianej strukturze wieku i niekorzystnej dynamice jej zmian

26 Obszary odpływu ludności A obszary wiejskie o stałym i silnym odpływie ludności (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ ponad 5% liczby ludności w okresie , B obszary wiejskie o stałym i umiarkowanym odpływie ludności (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ nie więcej niż 5% liczby ludności w okresie ), C obszary wiejskie o przewadze odpływu ludności (7 lub 8 lat z ujemnym saldem migracji w okresie )

27 Niska aktywność społeczna A obszary wiejskie o niskiej dynamice liczby stowarzyszeń i organizacji pozarządowych (przyrost liczby stowarzyszeń i organizacji pozarządowych w okresie o mniej niż 50%, śr. OW = +356,23%), B obszary wiejskie o niskiej frekwencji w wyborach parlamentarnych 2001, 2005 i 2007 (średnia frekwencja <40%, śr. OW = 41,54%), C obszary wiejskie o niskiej dynamice liczby stowarzyszeń i organizacji pozarządowych oraz niskiej frekwencji w wyborach parlamentarnych

28 Obszary problemów społecznych - synteza A obszary skrajnie problemowe (5 punktów), B obszary problemowe (4 punkty), C obszary przejściowe (3 punkty) Kryteria współczynnik feminizacji <98, udział osób w wieku powyżej 65. roku życia ponad 16%, 9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpływ ponad 5% liczby ludności w okresie , stopa bezrobocia >10%, średnia frekwencja w wyborach parlamentarnych 2001, 2005 i 2007 <40%

29 WNIOSEK 1 - Wyzwania GLOBALIZACJA Dostępność Konkurencyjność KONCENTRACJA Problemy demograficzne Polaryzacja EKOLOGIZACJA Ograniczenia technologiczne Bioenergetyka

30 WNIOSEK 2 - Peryferyzacja Wzrost i rozwój wymaga koncentracji (idei, środków, ludzi) a wieś podlega procesom dekoncentracji

31 WNIOSEK 2 - Peryferyzacja Strefa peryferyjna ma w chwili obecnej na ogół ograniczone szanse wiązania swojego rozwoju z dużymi ośrodkami miejskimi. W perspektywie roku 2015 planowane inwestycje transportowe zwiększą możliwości w zakresie oddziaływania dużych ośrodków na tereny wiejskie, tylko w niektórych regionach.

32 WNIOSEK 3 - Obszary różnych prędkości W nadchodzących latach dojdzie do wzmocnienia procesów polaryzacji przestrzennej obszarów wiejskich Teoria spolaryzowanego rozwoju (zasada długookresowej racjonalności ekonomicznej), w perspektywie średniookresowej może mieć odwrotny skutek, konserwując dotychczasowe zróżnicowanie regionalne lub nawet pogłębiając różnice w rozwoju przestrzennym

33 WNIOSEK 4 Perspektywa długookresowa Perspektywa 2015 to teraźniejszość. O wsi trzeba też myśleć w perspektywie 2050 bardziej zróżnicowana funkcjonalnie osłabnie znaczenie gospodarki rolnej dywersyfikacja gospodarstw rolnych wzrośnie rola działalności pozarolniczej ośrodki gminne jako mini-centra rozwoju penetracja obszarów wiejskich

34