Obrazy starości myślą malowane. Walentyna Wnuk

Transkrypt

1 Obrazy starości myślą malowane Walentyna Wnuk Wrocław 2016

2 Tytuł: Obrazy starości myślą malowane Redakcja: Agata Zięba, korekty.com Zdjęcie autorki na okładce: Tadeusz Wilk ISBN Fabryka Kreacji Pavos, Wrocław 2016 Projekt okładki, skład i łamanie tekstu, druk: Fabryka Kreacji Pavos Aleksandra Żuk, ul. Wita Stwosza 3, Wrocław

3 Spis treści Wprowadzenie 6 Część I. O seniorach Kim jesteś seniorze? 11 Czego potrzebują osoby starsze? 15 Co robić z czasem wolnym? 19 Jaką przyjąć postawę wobec życia? 24 Czy warto dokonywać bilansu życia? 28 Jakie potencjały nosimy w sobie? 30 Czy trzeba być aktywnym? 34 Czym jest twórczość w późnej dorosłości? 38 Czy humor jest nam potrzebny? 41 Jakich sytuacji trudnych doświadczają osoby starsze? 44 Czy samotność jest nieuchronna? 48 Kiedy boli nas życie? 53 Czy starość ma twarz kobiety? 57 Czy warto być wolontariuszem? 63 Czy jestem niepełnosprawny? 66 Czym jest rozwój w późnej dorosłości? 69 Czym jest mądrość życiowa? 74 Jak być babcią (dziadkiem) na medal? 77 Czy seniorzy potrzebują miłości? 80 Dlaczego warto mieć znajomych, przyjaciół? 82

4 Czy potrzebne są nam podróże? 85 Jestem twórcą czy konsumentem kultury? 89 Czy warto zostać liderem? 91 Recepta na długowieczność jak dożyć 123 lat? 94 Część II. Dla seniorów Jakiej edukacji potrzebują seniorzy? 97 Czym powinna być profilaktyka starzenia się? 102 Jakiej opieki potrzebują osoby starsze? 105 Jak zmienia się życie osób starszych na Uniwersytetach Trzeciego Wieku? 108 Dlaczego warto zapisać się do klubu seniora? 111 Czy możliwy jest dialog międzypokoleniowy? 114 Czym jest solidarność międzygeneracyjna? 118 Jakie poradnictwo jest nam potrzebne? 121 Czy potrzebny jest animator w środowisku osób starszych? 126 Dlaczego konieczne jest holistyczne traktowanie osoby starszej? 130 Co buduje jakość życia osób starszych? 134 Jan Paweł II jako wzór pomyślnego starzenia się 137 Podziękowania 143 Zakończenie 145 Bibliografia 149

5 Życie to najbardziej zdumiewająca bajka. Hans Christian Andersen Wprowadzenie Często mówię, że teraz spełniam swoje marzenia, i to prawda. Czas emerytury, kojarzony społecznie ze starością późną dorosłością kiedy już nic nie muszę, ale chcę, może być czasem urzeczywistniania niespełnionych dotychczas marzeń. Marzyłam zawsze o wydaniu publikacji, w której mogłabym podzielić się swoimi refleksjami na temat ostatniego etapu życia. Poświęciłam temu, a właściwie realizowałam i wciąż realizuję, swoje zainteresowania zawodowe i osobiste. Starość stała się moją pasją. A z pasją jest tak, że nie można z nią skończyć. Zasadnicze pytania, jakie postawiłam sobie, przygotowując tę publikację, brzmiały: czy starość jest człowiekowi potrzebna?; czy można kształtować swoją starość?. A poszukiwanie odpowiedzi zrodziło wiele pytań szczegółowych, które ułożyłam w strukturę tej książki. Nie jest ona jednak pełną listą. W ciągłym poszukiwaniu zrozumienia starości, wciąż stawiam sobie nowe pytania. Pytają mnie również sami seniorzy, z którymi się spotykam, i wspólnie poszukujemy odpowiedzi. Może zaprowadzi mnie to do kolejnej publikacji? W tym roku obchodziłam 50-lecie pracy zawodowej. Wciąż jestem poszukiwaczem ścieżek, które umożliwią mi jeszcze lepiej zrozumieć starość. Zdziwią się Państwo pewnie, jak powiem, że wciąż odkrywam jej nowe wymiary, żeby nie powiedzieć tajemnice. Może to wynik mojego wyboru zawodowego, a może mojej natury. Nieważne. Ważne, że w książce, którą trzymają Państwo w rękach mam możliwość podzielenia się swoim myśleniem o starości z trzech perspektyw. 5

6 Pierwsza perspektywa to wiedza naukowa na temat późnej dorosłości zdobyta, przyswojona i wciąż rozwijana. Do tego zobowiązywała mnie praca w charakterze nauczyciela akademickiego. Druga perspektywa wynika z faktu pełnienia przeze mnie, chciałoby się powiedzieć od zawsze, funkcji edukatora osób starszych. Jeśli Państwo wolą termin andragoga, czyli nauczyciela osób dorosłych, nim właśnie się czuję. Wynika to również z pełnionej przeze mnie po przejściu na emeryturę funkcji doradcy ds. seniorów w Urzędzie Miejskim Wrocławia (zawsze będę wdzięczna władzom mojego ukochanego miasta, że mi na to pozwoliły). Czasem nie było łatwo, ale nikt mi nie obiecywał, że będzie. Ważne, że wciąż czuję się potrzebna środowisku senioralnemu, dla którego pracuję to jeden z sensów mojego życia. Trzecia perspektywa to moja biografia, moje obecne życie. Jestem, jak często mówię, kobietą, która odchodzi z młodości i ta perspektywa wydaje się niezwykle ważna w próbie oglądu starości, która jest przedmiotem tej publikacji. Myślę, że wiek oraz doświadczenia życiowe czy emocje towarzyszące przeżywaniu tego etapu życia, powinny zostać wzięte pod uwagę podczas próby odpowiedzi na szereg pytań, jakie tu sobie postawiłam. Dzisiaj biografia człowieka, nawet w nauce, uznawana jest za kolejne źródło jego wiedzy, jakże ważnej, bo osobiście przeżytej i doświadczonej. To przecież właśnie teraz, jako seniorzy, przechodzimy refleksyjny etap rozwoju człowieka, w którym tak istotny udział ma również ta perspektywa. Powiem krótko, musiałam sama się zestarzeć, żeby lepiej zrozumieć starość. Jestem społecznie mianowanym profesorem, tak tytułuje mnie wielu seniorów. Przyznam, że przestałam już czynić sprostowania, że jestem tylko doktorem nauk humanistycznych. Ten tytuł odbieram jako uznanie dla moich kompetencji. Nie będę więc zaprzeczać, bowiem zawsze szanowałam kompetencje człowieka, to one tak naprawdę powinny budować jego status zawodowy. Dzisiaj jest z tym pewien kłopot, bo coraz więcej jest ludzi, którzy mają odwagę znać się na starości. Cieszymy się tym zainteresowaniem, nawet jeśli jest ono pozorne, obliczone tylko na jeden projekt. 6

7 Obiektywnie patrząc, świat zmierza w tym kierunku, będziemy potrzebować coraz więcej ludzi przygotowanych w sposób rzeczywisty do pracy z osobami starszymi, opieki nad nimi, ich wsparcia, edukacji i animacji. Nie mamy jeszcze pełnego rynku pracy dla tych nowych zawodów (jednak już ponazywanych w zawodowej nomenklaturze). Trudno jest uczelniom wyższym uruchomić pożądane kierunki przy braku dostatecznego zainteresowania nimi. I niech tak będzie, życie dokona korekty. Żeby zrozumieć starość i pracować ze starszym człowiekiem, trzeba merytorycznego przygotowania, ale przede wszystkim rzeczywistego doświadczenia, obcowania z tym środowiskiem. Zawsze uważałam, że to praktyczna działalność na rzecz starszych ludzi uwiarygodniała moją pracę zawodową w charakterze nauczyciela akademickiego i nie tylko. Wykładowca Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Uniwersytecie Wrocławskim, Maria Straś-Romanowska, od której uczyłam się psychologii starości, często mówi: starość otwarcie przyjęta jest mniej stara 1. Nikt z nas nie jest przygotowany na starość. Starość na ogół człowieka zaskakuje i różnie sobie z nią radzimy. Jest najbardziej zindywidualizowanym etapem życia. Każdy z nas przeżywa ją inaczej i sam określa, kiedy odczuwa jej początek. Można postawić tezę, że starość jest dla człowieka wyzwaniem. Wyzwanie może być rozumiane jako podjęcie walki ze starością, swoisty bunt przeciwko temu etapowi życia. Brak zgody na starość, brak akceptacji siebie w tym wieku określane są mianem stresu starości. Niesie to ze sobą wiele niebezpieczeństw, jest dla człowieka sytuacją trudną, będącą pewnym zagrożeniem dla dotychczasowego status quo. A jak powiedział nasz noblista Czesław Miłosz, który dożył 93 lat: Starości nie trzeba się bać, trzeba z nią płynąć 2. To naturalny etap w życiu człowieka, który traktowany przez nas rozwojowo daje szansę na dostrzeżenie w nim wartości. W znaczeniu andragogicznym starość jako wyzwanie jest rozumiana jako zadanie rozwojowe do wykonania i należy je podjąć. Jan Paweł II 1 J.P. Bois, Historia starości, Wydawnictwo Marabut, Cz. Miłosz, Zniewolony umysł, Wydawnictwo Literackie,

8 pokazywał starość jako zadanie, na które trzeba umieć odpowiedzieć. Jesień życia może być okresem, w którym obiera się nowe cele, odnajduje nowe zainteresowania lub rozwija już posiadane. Nie można ograniczać własnej przestrzeni życia, izolować się od otoczenia. Ten etap życia można świadomie kształtować, wymaga to czasem znalezienia nowych wartości i celów. Starość jako wyzwanie to również budowanie własnej mądrości życiowej, jako finał rozwoju intelektualnego. Mądrość jest niekwestionowanym atrybutem późnej dorosłości, stanowi istotną cechę w obrazie starego człowieka. Nabywanie mądrości życiowej to ciągłe zgłębianie wiedzy życia i korzystanie z niej, również jako interpretacji własnego doświadczenia. Wyzwanie to może być potraktowane jako życie z pasją. Możemy przyjąć, że Bóg w swej dobroci wymyślił późną dorosłość po to, aby seniorzy mogli zająć się swoimi pasjami. Na pewno łatwiej odnajdą się w tym artyści, ludzie z powołaniem. Jednak dzisiaj życie z pasją nie jest zarezerwowane tylko dla ludzi szczególnie predestynowanych do tego przez naturę. Dzisiaj każdy z nas może być pasjonatem amatorem, wybierając obszar swojej aktywności, od pasji artystycznych, przez pielęgnację relacji rodzinnych, po uczestnictwo w kulturze czy grupach senioralnych. Wymienione wyzwania nie są listą zamkniętą i nie są rozłączne. Zachęcam do podróży w głąb w siebie w poszukiwaniu własnego wyzwania. Musimy radzić sobie z tym, co przynosi życie dojrzałe. Rozwiązywać na bieżąco problemy dnia codziennego. Nasza aktywność powinna zmierzać do odzyskiwania zachwianej równowagi i poprawiać nasz stan emocjonalny. Wyzwania, które stają przed nami w okresie późnej dorosłości niejednokrotnie implikowane są postępowaniem poprzedzającym omawiany etap życia. Stąd powiedzenie: Każdy jest kowalem swojego losu. Pamiętajmy, musimy mieć świadomość odpowiedzialności za jakość własnej starości. Nie unikajmy aktywności rozwojowej, akceptujmy zmieniające się warunki życia, bądźmy optymistami, otwórzmy się na kontakty z innymi ludźmi, pokonujmy urazy, które nosimy w sobie, cieszmy się życiem. Wszystko jeszcze może się wydarzyć, w każdej fazie życia można być aktywnym z pożytkiem, zarówno dla siebie, jak i swojego otoczenia. 8

9 Dziękuję Robertowi Pawliszce, Dyrektorowi Wrocławskiego Centrum Seniora, za wsparcie w wydaniu publikacji. Świadczy ona o wielu rozmowach, debatach, jakie odbyliśmy ze sobą zanim powstała ta książka. Dziękuję wszystkim, którzy mieli sposobność pracować ze mną na rzecz środowiska senioralnego. Mam nadzieję, że to nie tylko mnie wzbogaciło, ale w rezultacie spowodowało, że zapragnęłam swoje doświadczenia przelać na papier. Dziękuję córce, która powtarza moją ścieżkę zawodową, za to, że wzajemnie się inspirujemy. To wielkie szczęście móc współpracować z bliską mojemu sercu osobą. Dedykuję tę książkę seniorom, których spotkałam na swojej drodze życiowej i mojej córce. Na koniec chciałabym przytoczyć jedną z moich ulubionych charakterystyk procesu starzenia się, ujętą w piękną metaforę: (...) tajemniczy proces starzenia się nie jest równoznaczny ze schodzeniem w ciemną dolinę; o wiele bardziej przypomina wspinanie się na ostatni szczyt, przed którym trzeba odłożyć każdy zbędny bagaż. Oczywiście wspinaczka na szczyt jest męcząca. Jednak szczyt wiele również obiecuje: szeroki widok, który uzyskuje się tylko tam; inną perspektywę; spojrzenie na przebytą drogę; dystans do tego, co się za sobą pozostawiło; oddech, nowe widzenie; wolność od tego, co przygniata; być może nowe nastawienie do codzienności 3. 3 T. Hauser, Zeit inneren Wachstums. Die späteren Jahre, Wydawnictwo Kösel,

10 Część I. O seniorach Jesień życia może być piękna, jeśli tylko nie zaczniemy przy niej majstrować, robiąc z niej lato, a nawet wiosnę. Esther Vilar Kim jesteś seniorze? Czym dla człowieka naszych czasów jest ostatni okres życia? Jakie wartości ludzie starsi wnoszą w życie społeczne? Te i inne pytania stawiamy sobie tym częściej, im bardziej wydłuża się nasze życie. W dodatku obecnie mamy do czynienia ze zmianą pokoleniową. Co to znaczy? Coraz częściej mówi się o podwójnym starzeniu się, bowiem coraz więcej ludzi dożywa sędziwej starości. W historii ludzkości starość, nazywana przez współczesnych psychologów późną dorosłością, zawsze miała dwa oblicza w wymiarze jednostkowym, tzn. była pomyślna i niepomyślna; aktywna i pasywna; akceptowana i nieakceptowana; rozwojowa i nierozwojowa. Trudno jednak jednoznacznie zdefiniować starość i chyba nie trzeba tego robić. Niech zostanie wymiarem otwartym, wciąż na nowo odkrywanym w swej różnorodności to właśnie jest w niej piękne. Niech każdy z nas indywidualnie zdecyduje, czy czuje się już stary czy jeszcze nie. Seniorzy byli i są coraz bardziej zróżnicowaną grupą, a społeczeństwo traktuje nas jako monolit, myśląc, że wszyscy jesteśmy do siebie podobni. 10

11 Wciąż jesteśmy postrzegani stereotypowo. Najgroźniejszy stereotyp to postrzeganie starości jako choroby (tzw. medykalizacja starości). To zdanie opinii publicznej, w tym również pracowników samorządów terytorialnych, utwierdzane przez media. Jedno się jednak nie zmienia, życie ludzkie jest wciąż najwyższą wartością. Wymagany jest szacunek do tego życia: od początku do naturalnego końca. Człowiek żyje w świecie wartości, które sam tworzy, a ich pokoleniowy przekaz jest podstawą rozwoju społecznego. Chyba dlatego mówi się, że o kulturze danego społeczeństwa świadczy jego stosunek do osób starszych. I tak późna dorosłość, jako ostatni etap życia, postrzegana jest w sposób zróżnicowany. Z jednej strony wielu ludzi kojarzy starość wyłącznie z niekorzystnymi zmianami w organizmie, upowszechniając przekonanie o niższej wartości tego etapu życia. Z drugiej strony, niejako w opozycji, pozostają ci, do których i ja należę, którzy dostrzegają wagę finalnej fazy życia człowieka, starając się nadać starości nowy, lepszy wymiar. Chociaż prawdą jest, że starość charakteryzuje utrata wielu przywilejów, faza ta wnosi jednocześnie nowe wartości, wzbogaca o nowe doświadczenia, rozważny osąd, większy dystans do wszelkich zmian, obiektywizm w postrzeganiu rzeczywistości, refleksyjność. To wszystko pozwala nam lepiej smakować życie. Warto zauważyć także, że przy obecnym rozwoju cywilizacyjnym coraz trudniej być seniorem. I to też jest wyzwanie odzyskanie przez starość statusu równowartościowego etapu życia, mimo niesprzyjających warunków społeczno-kulturowych obecnych czasów. Powiem wprost waloryzacja starości staje się wyzwaniem dla współczesności. Wymusza to również rachunek demograficzny. Zgadzam się ze sztandarowym sformułowaniem gerontologów, głoszących hasło: Dodać życia do lat, a nie lat do życia. Odczytuję to jako podjęcie walki o lepszą jakość życia osób starszych a ta w dużej mierze zależy od nas samych. Całe życie pracujemy na starość, choć nie można lekceważyć wpływu czynników zewnętrznych, niezależnych od nas. Będę wciąż przypominała o tym, że każdy z nas sam określa swoją starość ten etap życia, w porównaniu do innych jego etapów, jest najbardziej zróżnicowany. Każdy z nas starzeje się własnym rytmem. 11

12 Starzejemy się w trzech wymiarach: biologicznym, psychicznym i społecznym. O tym trzeba pamiętać. Wiemy, że te procesy można spowalniać, optymalizując swój styl życia. Wymiar biologiczny obejmuje nasze ciało i zdrowie, psychiczny nasze sprawności intelektualne, społeczny nasze relacje z innymi ludźmi, pełnione role itp. Pytanie, o to kim jesteś seniorze, to pytanie również o tożsamość, którą rozumiem, jako wiedzę o sobie samym. Wiedza ta wiąże się z potrzebą poczucia własnej odrębności. Jako ludzie jesteśmy do siebie z pewnych względów podobni, ale są cechy, które nas wyróżniają, czynią nas odrębnymi. Budowanie własnej tożsamości jest zadaniem rozwojowym i trwa przez całe życie. Praca nad własną tożsamością zawiera się w trzech pytaniach: kim jestem? które określa stan aktualnego życia; kim chcę być? to moje oczekiwania, aspiracje, założenia na przyszłość; i wreszcie ostatnie: jaki powinienem być? co jest pewną wykładnią, projektowaniem siebie. Dla mnie odpowiedzi na te pytania to podstawa zdrowia psychicznego, przez psychologów określana mianem dobrostanu psychicznego, którego wszyscy pragniemy. Jednak w okresie późnej dorosłości dochodzi do rozchwiania owej tożsamości, przeżywamy kryzys rozwojowy, który upraszczając wyraża się m.in. postawą odrzucenia, brakiem akceptacji siebie w starości. Myślę, że jeśli człowiek starszy bilansuje swoje dotychczasowe życie pozytywnie, jego tożsamość będzie zintegrowana, tzn. nie będzie odczuwał trudności z odpowiedzią na pytanie, kim jestem. W przypadku braku zadowolenia z życia (minionego i obecnego) oraz satysfakcji życiowej, będzie tracił sens życia i miał problem ze sobą. Świat szybko się zmienia, wciąż doświadczamy braku stabilnych struktur w wielu obszarach. Zmieniają się nasze role, kiedyś należne z racji wieku. Dopóki żyję, będę postulowała, aby odbudować rolę mędrca, wskazując wartości, jakie wnosimy, a na pewno, jakie możemy wnieść w życie społeczno-kulturowe. To my, seniorzy, jesteśmy ostoją wartości często nieobecnych już w pędzącym świecie miłości, czułości, troskliwości, 12

13 delikatności, uprzejmości, uważności itp. Model człowieka starszego będzie się zmieniał. Seniorzy aktywni zawodowo i społecznie będą oczekiwali ofert umożliwiających kontynuację życia na emeryturze. Tak jak młodzi, chcąc jak najwięcej czerpać z życia. Zmiana sposobu przeżywania starości podyktowana jest również zmianą modelu rodziny, a w konsekwencji miejsca człowieka starszego w tej rodzinie. Można by rozwijać ten wątek w wielu obszarach. Na model życia człowieka starszego znaczący wpływ będzie miał stosunek młodych do starszych. Ważne, by pokolenie młodych zaczęło wreszcie dostrzegać w nas potencjał, żeby nie powiedzieć kapitał społeczny, tak jak dzieje się to w innych krajach. Nasze pokolenie ma swój udział w budowaniu dobrostanu społecznego, w szerokim tego słowa znaczeniu. Nie można tego nie dostrzegać. Okres późnej dorosłości jest szalenie zróżnicowany. To całe szczęście. Niektórzy z nas zmieniają wówczas swoje życie i podejście do wielu spraw. To wymaga odwagi, determinacji i świadomości, że chce się żyć jeszcze wiele lat i że można to zrobić w poczuciu sensu tego co robi się dla siebie i innych. Budujmy własne pozytywne scenariusze starości, nie pozwólmy odebrać sobie prawa do samostanowienia. Chciałoby się powiedzieć dopóki życie trwa. Szukajmy natchnienia. Wiele mądrości płynie z aforyzmów, które często niosą przesłanie, że dojrzałość ma w sobie piękno i spokój, a upływający czas boli, gdy koncentrujemy się w sposób egoistyczny i egocentryczny na sobie lub co gorsze jedynie na zmianie wyglądu zewnętrznego. 13

14 Wiek mierzy się tym, ile człowiek ma potrzeb. Im ma ich więcej, tym jest młodszy. Alosza Awdiejew Czego potrzebują osoby starsze? Potoczne myślenie o potrzebach seniorów jest krzywdzące, wynika bowiem z negatywnego stereotypu starości, jaki funkcjonuje w naszym społeczeństwie. Jakże często my sami uważamy, że z racji wieku nie wypada nam wyrażać wprost swoich oczekiwań, potwierdzając tym samym to potoczne myślenie. Trzeba to koniecznie zmienić. Dlatego właśnie, omawiając potrzeby osób starszych, będę mówić również o oczekiwaniach, które też są potrzebami, tyle że ukrywanymi. Wynika to z postawy wobec własnego życia, jaką przyjmują osoby starsze. Najczęściej przez potrzebę rozumie się brak czegoś, wywołuje to napięcie, frustrację, wynikające z dysfunkcji warunków życia czy własnego organizmu. Treścią owych potrzeb mogą być rzeczy, które pragniemy nabyć, osoby, z którymi chcemy się zaprzyjaźnić, relacje międzyludzkie, towarzyskie, których pragniemy lub wzory zachowań, których oczekujemy. Inaczej mówiąc, potrzeby wynikają z wyznawanych przez nas wartości. Potrzeby seniorów trzeba rozpatrywać z dwóch punktów widzenia: tych samych potrzeb co u innych grup wiekowych i dodatkowych związanych ze stanem zdrowia, sytuacją społeczną, kondycją psychofizyczną. W przypadku osób starszych, poza potrzebami materialnymi zapewniającymi byt, na szczególne wyróżnienie zasługują potrzeby, czy raczej oczekiwania, 14

15 o charakterze psychospołecznym. Są wśród nich: potrzeba wykonywania społecznie użytecznych działań, potrzeba uznania za część społeczeństwa (społeczności) czy grupy i odgrywania w nich określonej roli, potrzeba zagospodarowania wolnego czasu w satysfakcjonujący sposób, potrzeba utrzymywania normalnych stosunków towarzyskich, potrzeba uznania za jednostkę ludzką, potrzeba stwarzania sposobności do autoekspresji oraz poczucia dokonań, potrzeba odpowiedniej stymulacji psychicznej i umysłowej, potrzeba ochrony zdrowia i dostępu do opieki zdrowotnej, potrzeba odpowiednio ustalonego trybu życia i utrzymywania stosunków z rodziną, potrzeba duchowej satysfakcji. Potrzeby przedstawicieli najstarszego pokolenia będą zróżnicowane, tak jak różni są sami ludzie ich biografie, osobowości i tempo starzenia się. Z bogatej listy przedstawionych tu potrzeb na szczególne wyróżnienie zasługują: potrzeba społecznej użyteczności, akceptacji i więzi emocjonalnej, które w starszym wieku utożsamiane są z sensem życia. Człowiek starszy chce być potrzebny, doceniany, traktowany partnersko. Chce, by jego życie miało sens. Zaspokojenie tych potrzeb daje mu szansę na lepsze, godniejsze i bardziej wartościowe życie. Są one zaspokajane, gdy następuje równowaga pomiędzy środowiskiem życia człowieka a jego psychiką, określana mianem dobrostanu. Warunkiem uzyskania takiego samopoczucia jest przede wszystkim akceptacja etapu życia, jakim jest późna dorosłość, ale również aktywność zewnętrzna i wewnętrzna, satysfakcjonujące kontakty z ludźmi, pragnienie pozostawienia po sobie dobrego wspomnienia nazywanego śladem życia. Ze swej strony chciałabym podkreślić rolę aktywności dostosowanej do możliwości psychofizycznych, którą traktuję jako warunek realizacji większości potrzeb. Ludzie starsi pozbawieni aktywności stają się ubodzy emocjonalnie i społecznie. Dlatego ważne jest utrzymywanie kontaktów z rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami, koleżankami. Wprawdzie potrzebujemy czasem ciszy i spokoju, ale chcemy także czuć wokół 15

16 siebie tętniące życie, chcemy być przez nie wciągani, pragniemy poczuć zainteresowanie innych ludzi. Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych, powoduje poczucie własnej nieprzydatności, prowadzi do odczuwania krzywdy, izolacji, osamotnienia, braku bezpieczeństwa. Szczególną uwagę zwracam też na potrzeby komunikacyjne. Komunikacja jest niezbędna dla zachowania interakcji ze środowiskiem pomaga w przezwyciężaniu trudności, wyrażaniu siebie, współdziałaniu, daje poczucie sprawstwa. Skutkiem braku zaspokajania i wyrażania potrzeb jest często poczucie bezsensowności i bezcelowości życia, niepokoje, bezsenność, zmienność uczuć, wyuczona zależność, wreszcie agresja. Rośnie w ten sposób skłonność do popadania w stany depresyjne, łącznie z chorobami psychicznymi, oraz do ucieczki w świat ułudy. Zmiany te powodują utratę szacunku do siebie stajemy się bardziej krytyczni, wymagający wobec otoczenia, często charakteryzuje nas wojownicze nastawienie, co skutkuje wyobcowaniem. Na koniec chciałabym odpowiedzieć na pytanie, jakie potrzeby zaspokajają spotkania w placówkach senioralnych. Po pierwsze, poszerzają naszą wiedzę i kompetencje. Poznajemy grono nowych osób, pożytecznie spędzamy wolny czas, uciekamy przed samotnością, spełniamy własne ambicje, rozwijamy zainteresowania, wzmacniamy poczucie bezpieczeństwa. Po drugie, zaspokajamy potrzebę bycia użytecznym służymy drugiemu człowiekowi, poprawiamy kondycję psychiczną i fizyczną, odczuwamy wzmacniające wsparcie środowiska, albowiem obecność innych ludzi nas mobilizuje. Budujemy więzi społeczne, doświadczamy sympatii, poczucia przynależności, współżycia koleżeńskiego, aktywności. Realizacja tych potrzeb daje wsparcie, pomoc koleżeńską, podnosi samoocenę, powoduje zmianę dotychczasowego stylu życia, buduje pozytywne myślenie o sobie, dostarcza przeżyć natury emocjonalnej, daje możliwość realizowania własnej twórczości, poprawia relacje z rodziną. Myślę, że to wszystko tłumaczy duże zainteresowanie placówkami senioralnymi ze strony najstarszych mieszkańców Wrocławia, ale przede 16

17 wszystkim potwierdza bogatą listę potrzeb, których zaspokojenia może oczekiwać opisywane tu pokolenie. Trudno myśleć inaczej niż Jean Vanier, który jako działacz społeczny i filantrop wskazywał, że istota ludzka potrzebuje przede wszystkim przynależności do społeczności osób związanych ze sobą przymierzem miłości, gdzie jest czułość, przyjaźń, serdeczność, gdzie każdy jest akceptowany takim, jakim jest. 4 4 J. Vanier, Mężczyzną i kobietą stworzył ich, Wydawnictwo Święty Wojciech,

18 Starość to czas, w którym wszystko zmierza ku temu, aby najlepiej pojąć sens życia i zdobyć mądrość życia. Jan Paweł II Co robić z czasem wolnym? Czas wolny to czas poza obowiązkami i zaspokajaniem elementarnych potrzeb fizjologicznych, którym jednostka dysponuje dobrowolnie i wypełnia go odpoczynkiem, rozrywką i pracą nad sobą. Czas wolny jest ważnym zasobem każdego człowieka. Wraz z wiekiem rośnie nie tylko jego ilość, ze względu na postępujące skracanie się czasu pracy, ale również zapotrzebowanie na racjonalne spożytkowanie go. Ludzi starszych określa się czasem klasą czasu wolnego. Oni sami, jakże często, określają własny czas wolny jako pusty, czasem nawet jako swoje przekleństwo. Postawmy więc pytania: czym jest, a czym może być czas wolny ludzi, którzy przestali pracować zawodowo i wkraczają w wiek emerytalny?; jakie ten czas daje szanse, a jakie stanowi zagrożenie?; czy to pozorny, czy faktyczny problem osób starszych? (a może tylko mężczyzn, którzy zdecydowanie gorzej adaptują się do nowej sytuacji społecznej). Niezależnie od tego, czy będziemy myśleć o kobietach czy o mężczyznach, trzeba w tym miejscu podkreślić jeszcze coś oczywistego, że wartość czasu wolnego, mierzy się jego treścią. Każdy z nas podejmuje samodzielnie decyzję, jakimi treściami wypełnić swoje życie. Dodatkowym czynnikiem różnicującym analizowany tu problem jest fakt, że starość dzieli się na: młodą, średnią i sędziwą. 18

19 Przeanalizujmy więc opinie, jakie na temat czasu głoszą sami seniorzy. Wynikają one z refleksji nad własnym życiem, w tym nad upływającym czasem i jego wartością. Czas to pieniądz to prawda przypominająca nam o wartości czasu, postulat, aby go nie marnować; owa wartość zapewne buduje jakość naszego życia, poczucie jego sensu. Czas to najlepszy lekarz to powiedzenie przypomina o możliwościach terapeutycznych czasu dla naszego organizmu, który samodzielnie, bez pomocy lekarzy, potrafi radzić sobie z niektórymi przeżyciami, zapomnieć, czasem przebaczyć wyrządzone krzywdy. Czas to nadzieja czas jest konieczny do podtrzymywania i pielęgnowania nadziei, bo jak nauczał Jan Paweł II: bez nadziei nie da się żyć. Czas to zaduma to stwierdzenie mówi o czasie jako okazji do refleksji nad własnym życiem, która jest nie tylko próbą jego bilansu, ale również rekonstrukcją doświadczenia (to z niego rodzą się m.in. wskazówki, jak te tutaj omawiane). Czas to miłość daje bowiem sposobność do okazywania miłości Bogu i ludziom; przemijanie życia winno nas skłaniać do okazywania ludziom uczuć; stąd słynne przypomnienie ks. Twardowskiego: Śpieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą 5. Czas to świadomość przemijania ta prawda przypomina o przemijaniu, o zbliżaniu się ku końcowi, przygotowaniu się do śmierci, uporządkowaniu swojego życia, spraw doczesnych, a dla wierzących także o potrzebie przygotowania się do spotkania z Bogiem. Czas to najcenniejszy podarunek powiedzenie mówiące o tym, że podarować komuś swój wolny czas, to zbliżyć się do siebie; brak czasu dla innych prowadzi do samotności, czy raczej osamotnienia, bo samotnym można być, także pozostając w związku lub mając rodzinę. Myślę, że te uniwersalne określenia nadawane pojęciu czasu są istotne dla indywidualnego nim dysponowania. Kolejnym czynnikiem istotnym w podejściu do czasu są trzy wymiary, które budują życie każdego człowieka: jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Młodzi na ogół żyją teraźniejszością, starsi jednak myślą wszystkimi wymiarami. Przeszłość jest dla nich zamknięta na zmiany, 5 J. Twardowski, Śpieszmy się kochać ludzi, wybór wierszy i posłowie Cz.M. Szczepaniak, Dziecięca Oficyna Wydawnicza,

20 jednak często analizowana, wspominana, co może decydować o pozytywnym bilansie życia. Teraźniejszość możemy poznawać, działać w niej, smakować ją i nadawać jej koloryt. Przyszłość zamknięta jest na poznanie, często niepokoi, ciągle jest otwarta na przyszłe zdarzenia i działania. Człowiek powinien sam decydować, co chce robić. Czas wolny jest polem, na którym twórczość i podmiotowość człowieka mogą się ujawniać, rozwijać, dojrzewać. Literatura przedmiotu wskazuje trzy funkcje czasu wolnego. Pierwsza to funkcja wypoczynkowa przypomina o potrzebie regeneracji sił fizycznych i psychicznych. Człowiek poszukuje ciszy, spokoju, relaksu, możliwości kontemplacji lub zwykłej chwili spędzonej w samotności. Człowiek chce być chwilę sam ze sobą i swoimi myślami. Druga jest funkcja rozrywkowa, która wiąże się z kompensowaniem monotonii dnia codziennego. Zalicza się tu wszelkie zajęcia, w których występują elementy: spontaniczności, zabawy, odprężenia. Z rozrywką łączy się także przeżywanie silnych wrażeń, okazywanie emocji. Rozrywką będą: gry sportowo-ruchowe, spotkania towarzyskie, zabawy taneczne, oglądanie programów telewizyjnych lub filmów, czytanie gazet i książek. Ostatnia jest funkcja rozwojowa ma ona związek z podejmowaniem działań przyczyniających się do rozwoju we wszystkich wymiarach. Ludzie starsi, wbrew pozorom, noszą w sobie wiele potencjału rozwojowego. Rozwój w późnej dorosłości jest dojrzewaniem w człowieczeństwie, a więc refleksją nad sobą i własnym życiem. Powołaniem człowieka jest przecież stawanie się coraz pełniejszym i doskonalszym, to zadanie, które często wymaga znalezienia nowych celów. Rozwój i samorealizacja jednostki to również amatorska działalność artystyczna, zajęcia hobbystyczne, m.in. pisanie wierszy, malowanie, fotografowanie, śpiew chóralny, wspinaczka górska, ogrodnictwo. Do tych funkcji dodaje się także funkcję społeczną, polegającą na aktywowaniu siebie, włączaniu się do życia społecznego. Człowiek z własnej inicjatywy podejmuje działalność społeczną poprzez uczestnictwo w stowarzyszeniach, ruchach proekologicznych, akcjach organizowanych przez wspólnoty parafialne, działaniu 20

21 na rzecz społeczności lokalnych itp. Ja chciałabym dodać jeszcze funkcję kompensacyjno-terapeutyczną. Kompensacja jest terapią, często autoterapią jedyną na jaką się zdobywamy. Ludzie starsi są zadowoleni z siebie, jeśli w ich zachowaniach ujawniają się działania zastępcze po utracie pierwotnej roli. Kompensację definiuje się jako wyrównywanie braków w pewnej sferze działalności jednostki przez nasilenie aktywności i zaangażowania tej jednostki w innej sferze. Jakże często seniorzy podejmują zajęcia zbliżone do swojej dawnej pracy, pragnąc wypełnić pustkę powstałą w ich obecnym życiu. Aktywność podejmowana w czasie wolnym przeciwdziała utracie szacunku do siebie, poczuciu beznadziejności i depresji, które często doskwierają ludziom starszym. Osobiście uważam, że każdy z nas powinien dzielić swój czas na: czas dla siebie, czas dla rodziny i czas dla drugiego człowieka. Proporcje ustalmy sami, uwzględniając nasze rzeczywiste potrzeby. Czas wolny ludzi starszych powinien składać się z szeregu zajęć i obejmować różne pola aktywności, którym oddają się z własnej woli, aby wypocząć po monotonii codziennych obowiązków, rozerwać się, wzbogacić swoją wiedzę lub zwiększyć swój wkład w życie wspólnoty: rodzinnej, sąsiedzkiej, lokalnej, parafialnej, klubowej itp. Czas wolny osób starszych to czas dawania sobie radości i zadowolenia, działamy bowiem głównie dla własnej satysfakcji. Jest to również czas, w którym człowiek ma najwięcej możliwości, aby być z samym sobą. Każde działanie w czasie wolnym indywidualne czy wspólnotowe oddziałuje terapeutycznie i jest wyznacznikiem przystosowania się do nowej sytuacji życiowej. Zajęcia w czasie wolnym powinny pomóc w odnalezieniu siebie, wydobyć potencjał, który w sobie nosimy, rozwinąć nasze zdolności. Przede wszystkim jednak powinny zapobiegać regresowi, uwalniać od złych przyzwyczajeń, a w rezultacie prowadzić do osiągnięcia pełnej dojrzałości, mądrości i integracji wewnętrznej. Sposoby wykorzystania czasu wolnego stają się nawykiem, dlatego warto zastanowić się, jak zmienić złe przyzwyczajenia, szczególnie te 21

22 niesłużące dobremu samopoczuciu. Źle się dzieje także wtedy, kiedy formy jego spędzania stają się obowiązkiem, niekoniecznie podjętym dobrowolnie, bo takie są np. oczekiwania rodziny. Podejmując decyzję o rodzajach aktywności, wybieramy pomiędzy oryginalnością a konformizmem, między autonomią a podporządkowaniem. Zawsze jednak nasz czas wolny powinien sprzyjać wydłużaniu młodości, dawać nam satysfakcję, zadowolenie i radość. Jeśli podstawową intencją naszych działań będzie uczestniczenie w życiu, każda czynność ma szansę przynieść powodzenie. Wybór należy do osoby starszej, w życiu której nastała jesień pora dojrzałości i pełni. 22

23 Ważne jest, by w sposób świadomy rozwijać w sobie umiejętności własnego istnienia, wyzwalać się z zastanych kanonów i stawać się mistrzami samych siebie. Deepak Chopra Jaką przyjąć postawę wobec życia? Powszechnie uważa się, że ludzie starsi różnią się między sobą. W języku potocznym posługujemy się wieloma określeniami, za pomocą których charakteryzujemy te różnice. I tak mówimy o: większym czy mniejszym stopniu życzliwości osób starszych wobec otoczenia, większej czy mniejszej skłonności do poświęceń, wrażliwości na ludzkie potrzeby, gotowości do udzielania pomocy, łagodności i agresji itd. Tymi określeniami charakteryzujemy zachowania osób starszych wynikające z ich postaw. Postawa jest pojęciem niejednoznacznym, różnie definiowanym. Najczęściej jest rozumiana jako gotowość i skłonność do reagowania i postępowania w określony sposób. Interpretowana jest więc jako względnie trwała dyspozycja, przejawiająca się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny, negatywny lub obojętny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu. Stąd mówi się o postawach: pozytywnych, negatywnych i obojętnych. Inaczej można powiedzieć, że postawa jest skłonnością do reagowania i postępowania w określony sposób. W konsekwencji naszą postawę budują trzy komponenty: poznawczy przekonania, opinie; afektywny uczucia, emocje; i ewaluatywny motywacje do działania. Wyjaśniając termin postawy, trzeba jeszcze wymienić za literaturą 23

24 przedmiotu kategorie postaw, jakie nas charakteryzują. Są to postawy wobec siebie, wobec innych (drugiego człowieka, społeczeństwa), wobec życia i wobec wiedzy. W gerontologii mówi się też o postawie wobec starości etapu życia, i wobec śmierci. Interesować nas powinny wszystkie kategorie naszych postaw, bowiem zdobywanie dojrzałości, a w rezultacie mądrości życiowej, obejmuje zespół naszych postaw. Wskaźnikami postaw będą nasze zachowania, przekonania, sądy, upodobania, nawyki, uczucia, postępowanie. Ponieważ postawa wobec siebie, w moim przekonaniu, będzie w zasadniczy sposób determinowała pozostałe postawy, spróbujmy ją określić. Naszą postawę wobec siebie charakteryzuje stosunek do własnego wyglądu, zdolności, poczucie własnej wartości. Składać się na nią będzie również nasza filozofia życia, preferowane wartości, styl życia. W gerontologii spotykamy wiele kwalifikacji postaw dojrzałych ludzi wobec siebie. Najczęściej wymienia się postawę konstruktywną (inaczej kreatywną), którą charakteryzuje wewnętrzna integracja, radość życia, tolerancja, poczucie humoru, obiektywna ocena siebie i swoich osiągnięć, optymistyczna orientacja na przyszłość. Druga jest postawa obronna to przesadne opanowanie emocjonalne, sztywność w nawykach i przyzwyczajeniach, samowystarczalność; mechanizmem obronnym jest wzmożona aktywność, zdystansowanie do własnej rodziny. Trzecia to postawa zależności, którą przyjmujemy, kiedy jesteśmy skłonni podporządkować się komuś innemu, ulegamy innym, nie mamy specjalnych aspiracji życiowych, środowisko rodzinne zapewnia nam bezpieczeństwo, umożliwiając utrzymanie harmonii wewnętrznej. Czwarta jest postawa wrogości przyjmują ją osoby, które przeżyły w życiu wiele niepowodzeń i stresów; charakteryzuje ją agresja, wybuchowość, podejrzliwość, brak realizmu w ocenie rzeczywistości, nieufność, zamykanie się w sobie, izolacja, pasywność, brak inicjatywy, niezdolność do podjęcia odpowiedzialności i zapewnienia sobie niezbędnych środków finansowych, brak hobby, brak rozwiniętych uczuć społecznych, zazdrość wobec ludzi młodych, zaburzone relacje z rodziną 24

25 i innymi. Może ona przekształcić się w postawę wrogości wobec siebie, którą charakteryzuje pasywność, brak inicjatywy, depresja, pesymizm, samotność, poczucie nieprzydatności, brak umiejętności pogodzenia się ze starością i zbliżającą się śmiercią. Mamy wreszcie postawę obserwatora, która objawia się wycofaniem się z aktywnego życia, obserwowaniem życia z pozycji bujanego fotela. Ostatnia jest postawa przystosowawcza. Jej reprezentanci bez względu na stan zdrowia włączają się do życia społecznego, nie manifestują swoich kłopotów zdrowotnych, są życzliwi dla innych. 6 Jak widać wyniki badań naukowych pokazują dużą rozmaitość przejawianych przez nas postaw. Ponieważ późna dorosłość jest najbardziej zindywidualizowanym etapem życia, postawy ludzi starszych są bardzo zróżnicowane i zmienne w czasie. Nie ma żadnych schematów przeżywania tego etapu życia, każdy przeżywa go sam, w sposób indywidualny. Nie trzeba więc poszukiwać wprost podobieństwa do siebie w przytoczonej powyżej klasyfikacji postaw. Chcę tylko zachęcić do refleksji nad sobą. Jako wieloletni edukator osób starszych dostrzegam najczęściej występujące kategorie postaw, będące mieszaniną wcześniej wymienionych. Są to przede wszystkim osoby konstruktywne ze skłonnościami przywódczymi (liderzy), gadatliwe (samotne z natury), kłótliwe (konfliktowe), nieśmiałe i poszukujące pomocy, wreszcie zależne (podległe całkowicie). Występują również różne ich konfiguracje. Można też odnaleźć w nich dwie postawy: aktywną i pasywną. Jak pisałam, nie ulega wątpliwości, że nasze postawy, a więc myślenie o sobie, zaangażowanie, aktywność decydują o naszym życiu i o naszym z niego zadowoleniu. Składa się na nie bilans życia, którego często dokonujemy. Ważne, by zawsze przynosił dodatni wynik. O satysfakcjonującym życiu niewątpliwie decyduje nasza aktywność na wielu płaszczyznach: intelektualna, fizyczna, rodzinna, psychiczna, kulturalna, towarzysko-społeczna itd. Nasze postawy warunkowane są na 6 D.B. Bromley, Psychologia starzenia się, PWN,

26 pewno stanem zdrowia, standardem życia, trybem życia (stylem życia), zainteresowaniami, doświadczeniem życiowym, bezpieczeństwem emocjonalnym, stanem rodzinnym itd. Czy można zmienić swoją postawę wobec siebie czy drugiego człowieka? Myślę że tak, jeśli traktuje się swoje życie rozwojowo, jako dojrzewanie w człowieczeństwie. Dlatego bilansując swoje życie, trzeba poszukiwać wartości, które budują zadowolenie i pozytywne myślenie o sobie i swoim życiu. To bilansowanie to uzasadnianie sensu swojego doświadczenia życiowego i wartości dokonanych wyborów. To również potrzeba pociechy i wsparcia, szukanie przewodników w zasadach wiary, w sztuce, wśród ludzi bliskich i kochających. Właściwa strategia starzenia się to wiązanie planów i oczekiwań z przyszłością, a nie zajmowanie się przeszłością. To przeciwdziała stresowi starości, który jest przede wszystkim brakiem akceptacji tego etapu życia, tu i teraz. Jaka postawa jest najwłaściwsza? Sądzę, że postawa przystosowanej egzystencji, która jest wtedy, gdy człowiek jest szczęśliwy, ma zaufanie do ludzi, jest zadowolony, towarzyski, aktywny, ma szacunek do siebie. Objawia się to dbaniem o zdrowie, aktywnością, bystrością, wysoką moralnością, zadowoleniem z życia, szczerością w kontaktach z ludźmi. Towarzyszy temu właściwy standard życia, materialne zabezpieczenie, kontakty z innymi, rozwijanie zainteresowań, pasji. Dla mnie chęć życia buduje jego sens. Przypominam, że decydują o nim w przypadku pokolenia starszych zaspokojone potrzeby pierwszoplanowe, a więc potrzeba bycia użytecznym, potrzeba akceptacji społecznej i więzi emocjonalnej. Zaspokojenie tych potrzeb rokuje szansę na budowanie właściwych postaw, zarówno wobec siebie, jak i innych. Dodałabym jeszcze obecność miłości, życia uczuciowego. Miłość dojrzała niejedno ma imię. Chcemy kochać i czuć się kochanymi. 26

27 Wytrwałości, aby zmienić to, co zmienić można. Pogody ducha, aby pogodzić się z tym, czego zmienić nie można. Mądrości, aby odróżnić jedno od drugiego. Marek Aurelisz Czy warto dokonywać bilansu życia? Zjawisko bilansu życia widoczne jest na różnych etapach rozwoju każdego człowieka. Ludzie starsi są to tego szczególnie predestynowani, z uwagi na charakteryzującą ich tendencję do refleksji nad życiem. Potocznie często mówi się też o zadowoleniu z życia. Pomiędzy tymi terminami istnieje jednak znacząca różnica. O zadowoleniu z życia możemy mówić w różnych jego okresach, natomiast o bilansie wówczas, gdy oceniamy osiągnięcia i porażki z perspektywy czasu. Zdaniem badaczy o zadowoleniu z życia decyduje pięć czynników: pełnienie codziennych obowiązków z przyjemnością; przeświadczenie, że żyjemy pełnią życia; przekonanie, że osiągamy swój cel; posiadanie dobrego zdania o sobie; optymistyczne nastawienie. Można założyć, że bilans jest nieustannym poszukiwaniem zadowolenia z życia. Łacińskie słowo bilanx oznacza wagę o dwóch szalach. Na jednej z nich umieścić można to, co było wartością w życiu człowieka, na drugiej straty, niepowodzenia, porażki. Kiedy skłonni jesteśmy do myśli bilansujących? Na ogół w chwilach poważnej choroby, w czasie bolesnych doświadczeń. Właśnie w okresie późnej dorosłości mamy szczególną sposobność do refleksji nad własnym życiem. Jest to naturalna potrzeba każdego dojrzałego człowieka. 27

28 Powiem więcej, jest to dojrzewanie w społeczeństwie. Pojawiają się pytania: czy dobrze zrobiłem?; co osiągnąłem?; co straciłem?; co mogłem zrobić lepiej?. Zastanawiamy się, czy przeżyliśmy życie w pełni wykorzystując swoje możliwości, uzdolnienia i talenty, ale również okazje oferowane przez życie. To wszystko jest poszukiwaniem sensu życia. Bilans życia stanowi więc aktywne ustosunkowanie się do własnej przeszłości, próbę jej podsumowania, reinterpretację minionych doświadczeń, nacechowane dystansem. Pamiętajmy, że w życiu każdego człowieka można znaleźć takie wydarzenia, wartości, zjawiska, które zasługują na pozytywną ocenę. Jeżeli bilans własnego życia wydaje się nam negatywny, to naszym obowiązkiem jest przerobić go na pozytywny. Nie możemy sami siebie krzywdzić. Powinniśmy pogodzić się z tym, kim jesteśmy, jacy byliśmy, jak przeżyliśmy swoje życie, z wyborami, jakich dokonaliśmy. To stanowi o naszej mądrości życiowej umiejętności wykorzystania swojego doświadczenia życiowego. Jest to równoznaczne z odkryciem sensu życia oraz przekonaniem o wartości własnej drogi życiowej, mimo świadomości, że mogłaby ona wyglądać inaczej. Pozytywny bilans występuje wówczas, gdy człowiek czuje się szczęśliwy, ma zaufanie do ludzi, jest towarzyski, ma szacunek do siebie. To wszystko objawia się aktywnością, zadowoleniem z życia, szczerością w kontaktach z ludźmi. Radzimy sobie wówczas z pokonywaniem kryzysów, pomagamy innym, czas wolny staje się czasem zajętym. Jesteśmy zdrowsi i znośniejsi dla otoczenia. Zachęcam do pisania własnego dziennika, co pozwoli spojrzeć na własną historię z dystansu. 28

29 Starzec nie ma co młodości żałować. Wszak gospodarz w jesieni nie żałuje minionej wiosny, ale spokojnie używa owoców swej pracy. Cyceron Jakie potencjały nosimy w sobie? Czym jest potencjał? To nasze możliwości, zdolności, sprawności, kwalifikacje, kompetencje. To również wiedza życia. W rezultacie mówi się o potencjale rozwojowym, który sobą reprezentujemy, a który, zdaniem badaczy, tylko w 23% wykorzystujemy. Najczęściej pozostaje uśpiony. Wymaga on stymulacji zewnętrznej. Jego rozwojowy charakter sugeruje możliwość dokonywania w życiu zmian, dzięki podejmowaniu wysiłku intelektualnego, społecznego, psychicznego czy fizycznego. Potencjał kojarzony jest z młodością, ale już nie ze starością. W naszej kulturze, zdominowanej przez kult młodości, brakuje miejsca dla ludzi starszych. Nie postrzega się ich w kategoriach potencjału do wykorzystania, ani dla nich samych, ani dla społeczeństwa. Tymczasem rozwijające się kraje europejskie już zrozumiały, że ich dobrobyt zależy również od umiejętności wykorzystania potencjału osób starszych, których przybywa z dnia na dzień. Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość potrzebuje aktywnego, obecnego w życiu społecznym człowieka starszego. Z moich doświadczeń wynika, że właśnie środowisko osób starszych, rosnące w siłę, jest wciąż niedocenianym zasobem ludzkim, tak potrzebnym do budowania społeczeństwa obywatelskiego. Osoby starsze mają wiele do zaoferowania innym przede wszystkim chcą działać. 29

30 Co składa się na potencjał ludzi starszych? Jakie mamy zasoby? To przede wszystkim mądrość życiowa potencjał intelektualny, ale także potencjał społeczny (relacyjny). Kolejne kategorie to potencjał dotyczący życia rodzinnego, potencjał psychologiczny i potencjał przekazu kulturowego. I wreszcie ostatni potencjał jako mistrzostwo w wykonywaniu zawodu. Omówię tutaj wymienione kategorie. Mądrość życiowa, inaczej wiedza życia, wynika z gromadzonego doświadczenia oraz nabytych kompetencji; jest niekwestionowanym atrybutem późnej dorosłości. Trzeba się nią dzielić, przekazywać pokoleniom, dokumentować w różny sposób i wciąż doskonalić. Zasoby intelektualne nie starzeją się tak jak ciało. Mądrość życiowa to najwyższa kategoria rozwoju intelektualnego człowieka. Mądrość życiową starszego człowieka buduje jego bogactwo duchowe, na które składa się odpowiedzialność, opiekuńczość, rozwaga, równowaga emocjonalna i empatia, dlatego mądrzy seniorzy mogą być często przewodnikami w życiu młodych. Potencjał społeczny, inaczej relacyjny, wyraża się przez zaangażowanie w życie społeczne. Charakteryzuje go budowanie więzi społecznych, uzdrawianie relacji z otoczeniem, zaangażowanie w działalność stowarzyszeń i pracę w wolontariacie. Jest dojrzewaniem w człowieczeństwie przez dobre uczynki na rzecz innych. Daje szansę organizowania wsparcia i samopomocy. Jak się ujawnia? Kiedy starsi powołują placówki senioralne, obecni są we władzach samorządowych, kiedy podejmują się działań samopomocowych. Potencjał życia rodzinnego to budowanie wszelkich więzi rodzinnych, np. poprzez opiekę nad wnukami czy nad osobą chorą w rodzinie, ale też pielęgnowanie i przekazywanie tradycji rodzinnych. Jako strażnicy życia rodzinnego, seniorzy skłonni są służyć swoim czasem wolnym. Przeżywamy obecnie kryzys życia rodzinnego, będący m.in. wynikiem zmiany modelu rodziny, tym bardziej powinniśmy czuć się zobowiązani do działań prorodzinnych, które dawałyby szansę rodzinom wielopokoleniowym. Nie ma bowiem lepszej instytucji opiekuńczej od rodziny. Potencjał psychologiczny buduje wysoki poziom rozwoju pewnych cech jednostki. Wśród nich znajdują się: wiedza sprzyjająca doświadczaniu powodzenia, poczucie samoskuteczności (wiara we 30

31 własne możliwości), optymizm (przypisywanie pozytywnych znaczeń wydarzeniom), nadzieja (posiadanie siły woli, wytrwałości w dążeniu do celu), elastyczność (umiejętność trwania w trudnych sytuacjach). Jednym słowem potencjał ten jest widoczny, gdy emanuje z nas dobroć, doświadczenie, ciepło i pozytywna energia. Już wiemy na pewno, że pieniądze przestały być jedynym wyznacznikiem szczęścia, spełnienia w życiu. Musimy nauczyć się używania innego kapitału niż finansowy. Waluta psychologiczna ma coraz większą wartość, a co najważniejsze możemy sami ją wytwarzać, biorąc przykład z sędziwych mędrców. Potencjał przekazu kulturowego dotyczy pamięci historycznej i patriotycznej. To również wiedza biograficzna, czyli uczenie się z biografii własnej i cudzej. To przekazywanie tradycji regionalnych, ludowych, jakże bezcennych w zachowaniu dziedzictwa kulturowego. To również artystyczne rękodzielnictwo, charakterystyczne dla środowiska senioralnego działalność artystyczna umożliwia wykorzystanie potencjału twórczego, który często ujawnia się dopiero w późnym wieku. Dzisiaj twórczość przestaje być zarezerwowana tylko dla artystów. Potencjał jako mistrzostwo w wykonywaniu zawodu dotyczy w sposób szczególny zawodów wymierających. Jego wykorzystanie domaga się przede wszystkim redefinicji starszego pracownika. Potrzebne są nowe formy elastycznego zatrudnienia osób starszych, m.in. umożliwiające wprowadzanie młodych w tajniki niektórych zawodów. Konieczny jest wolontariat senioralny oparty o kompetencje zawodowe i nie tylko. Z czego wynika brak wiary w starszych ludzi i niekorzystanie z ich potencjału? Winny jest m.in. negatywny stereotyp starości, medykalizacja późnej dorosłości (myślenie, że starość = choroba), postawa wobec życia samych osób starszych, brak właściwej polityki społecznej wobec osób starszych (regulacji ustawowych, ofert w środowisku lokalnym), wiekizm dyskryminacja ze względu na wiek, obecny model życia ( żyć, aby mieć ), w którym wydajność jest miarą wartości człowieka, ograniczenie przestrzeni życiowej osób starszych (nieobecność w życiu 31

32 społecznym), pogłębiający się analfabetyzm informatyczny starszego pokolenia. A przecież wnosimy wiele wartości w życie społeczne. Prezentujemy sobą doświadczenie, rozważny osąd, większy dystans, obiektywizm w ocenie, wreszcie analityczną refleksyjność. Pisałam już, że potencjał osób starszych zmienia się wraz z wiekiem. Obecnie ten etap życia wydaje się być bardzo zróżnicowany, przeżywamy zmianę pokoleniową, pojawiają się różne możliwości i szanse życiowe. Pewnym zagrożeniem dla potencjału seniorów może stać się społeczeństwo sieciowe (technologie informatyczne), stąd tak ważna jest edukacja informatyczna i współpraca międzypokoleniowa. Na początku XXI wieku mamy szansę na odzyskanie przez starość statusu pełnowartościowego etapu życia. Powtórzę waloryzacja starości staje się wyzwaniem współczesności. 32

33 Cokolwiek zamierzasz zrobić, o czymkolwiek marzysz, zacznij działać. Śmiałość zawiera w sobie geniusz, siłę i magię. Johann Wolfgang Von Goethe Czy trzeba być aktywnym? Chciałabym na początku przeciwstawić się potocznej opinii o pasywnej postawie ludzi starszych, zaprzeczającej ich potrzebie aktywności. Wyniki badań to zdecydowanie kwestionują. Aktywność nie jest zarezerwowana tylko dla młodych. Należy uwzględnić tu podstawową tendencję kulturową, której wszyscy podlegamy, polegającą na przypisywaniu wartości zachowaniom aktywnym. Aktywność jest wartością cenioną społecznie. Realizuje też postulat godnej starości. Myślę, że każdy z nas czuje się najlepiej, gdy żyje w rytmie uwzględniającym pracę i czas wolny. Zdaniem Charlotty Bühler: współczesny człowiek w naszej kulturze czuje się najlepiej, gdy może żyć w rytmie: praca czas wolny, dlatego też osobom w podeszłym wieku należy stwarzać okazje do sensownej społecznie działalności i aktywności 7. Zapewnia ona zachowanie dobrej kondycji psychofizycznej. Józef Rembowski, autor Psychologicznych problemów starzenia się człowieka, twierdzi, że: aktywność jest potrzebą psychiczną i społeczną w każdym wieku, nie wyłączając późnych lat życia 8. Ludzie starsi są zadowoleni z siebie, jeśli mogą podejmować działania zastępcze po utracie dotychczasowych 7 Ch. Bühler, Bieg życia ludzkiego, PWN, J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN,