PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE. PROBA OKREśLENIA OPTYMALNEJ ILOSCI PSZCZOł.. DO DOBREGO ZAPYLENIA SADU JABł..ONIOWEGO CZĘSC II. Oddział Pszczelnictwa IS

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE. ROK XX 1976 PROBA OKREśLENIA OPTYMALNEJ ILOSCI PSZCZOł.. DO DOBREGO ZAPYLENIA SADU JABł..ONIOWEGO CZĘSC II L e o n B o r n u s, B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i Oddział Pszczelnictwa IS S t a n i s ł a w K ról, Kry s t y n a K u n a Pszczelniczy Za'klad Doświadczalny IS w Puławaeh W i t o l d B Y s t y d z i ń s k i, M a r i a O p a l a Sadowniczy Zakład Doświadczalny IS w Swierklańcu M a cie j C e g ł o w s k i, H e n ryk a R e c h n i o Sadowniczy Zakład Doświadczalny IS w Sinolęce W a c ł a w Mi c h a l s k i, J a d w i g a i J a n S t ę P o r o w i e Sadowniczy Zakład Doświadczalny w Miłobądziu WSTĘP W drugiej części rozważań nad określeniem optymalnej ilości pszczół, potrzebnej do dobrego zapylania 1 ha sadu jabłoniowego, przedstawiamy wyniki zebrane w kilku Sadowniczych Zakładach Doświadczalnych IS na terenie kraju. Były to badania z wielu względów nie tak szczegółowe jak te, które przeprowadzono w Pufawach '(część I). Chodziło w rn<iho ogólne porównanie przebiegu prawidłowości zjawisk związanych z zapylaniem i owocowaniem sadów jabłoniowych, w różnyco warunkach glebowo-klimatycznych. Włąozyliśmy więc tu także odpowiednie wynliki z Puław. 21

2 METODYKA ~~~l~ia przieprowa:dzonow latach Poza Puławami wykonano je w Sadowniczych Zakładach Doświadczalnych w Simołęce(wojew. siedleckie), w Świerklańou (wojew. katowickie) i w Miłobądziu (wojew. gdańskie). Płanowanyoh badań w Zakładach w Brzeżnej (wojew. nowosądeckie) i w Albigowej (wojew. rzeszowskie) nie prowadzono z powodu zmarenięoia pąków kwiatowych wiosną 1974 r. Szczegółowy opis uzyskawania zróżnicowanego oblotu kwitnących jabłoni przez pszczoły przy pomocy izolatorów w Puławach opisano w części I naszej pracy. Zróżrrioowanie intensywności oblotu jabłoni w dużych sadach innych Zakładów starano się uzyskać przez odpowiednie ustawienie pasiek. Powszechnie wiadomo bowiem, że w miarę wzrostu odległości od pasieki maleje liczba pszczół na kwiatach. Zdecydowano zatem wyszukać w każdym Zakładzie dużą kwaterę sadu, składającą się z dwu dobrze wzajemnie zapylających się odmian jabłoni. Starano się nawet dobrać kwaterę z tych samych 'Odmian we wszystkich miejscowościach, ale okazało się to nieosiągalne. Na początku wybranej 'kwatery ustawiono tuż przed zakwitnięciem sadów po 'klilkauli z pszczołami. Grupy drzew do ścisłych obserwacji wyznaczono w czterech odległościach od miejsca postawienia uli: 80 m, 160 m, 240 m i 320 m. W każdej odległości wytypowano po 3 drzewa jednej odmiany i 'wy drugiej, rosnące obok siebie parami, w tym samym rzędzie, bądź w rzędach bezpośrednio sąsiadujących. W surnie doświadczenie składało się z 24 drzew (2 odmiany X 4 odległościx 3 drzewa). W tak zwanej fazie różowego pąka liczono na każdym:drzewie (względnie na wybranym konarze doświadczalnym w 1974 r.) wszystkie pąiki kwiatostanowe, a nieco później pąki kwiatowe w 100 losowo wziętych (z sąsiednich drzew tych samych odmian) 'kwiatostanach. Dzięki temu można było stosunkowo dokładnie określić liczbę kwiatów na drzewie lub na konarze doświadczalnym. W celu określenia intensywności oblotu jabłoni przez owady zapylające liczono 3 razy dziennie na 'każdym drzewie (lub na konarze doświadczałnym w 1974T.) wszystkie pracujące na kwiatach pszczoły miodne, trzmiele oraz inne owady. Obserwacje rtakaewykonywano przez cały okres pełni (5-7 dni) kwitnienia jabłoni, zawsze rwgodzinach od do Dla kontroli ewentualnego zawiązywania się owoców bez udziału pszczół, jedną gałąź każdego doświadczalnego drzewa okrywano izolatorem z siatki plastykowej (ryc. 1) o ocz1mch2 rnrn X 2 mm. Gałąź taka, licząca od ki'lkud2jiesięciudo kilkuset kwiatów, była izolowana przez cały okres kwitnienia. Czerwcowy opad związków owoców określano w 1974 r. z ilości zawiązków polfezonych na konarach doświadczałnych w pierwszych dniach czerwca, oraz z liczby wykształcanyoh owoców, którą ustalono przy :22

3 Ryc. 1. Izołator z siatki nylonowej na gałęzi jabłoni Isołator from płastic net on the branch (lf apple tree zbiorze. W roku liczono opadłe zawiązki owoców bezpośrednio pod drzewami, raz w końcu czerwca, drugi raz w końcu lipca. Przy zbiorze wszystkie owoce z drzew i konarów doświadcz.ilnvch nie tylko liczono, ale także sortowano według wyborów (ekstra, I, II i owoce poza wyborem) oraz ważono. Ponadto \'1 3 owocach każdego wyboru z poszczególnego drzewa określano liczbę nasion. wyróżniając przy tyrn nasiona dobrze wykształcone i nasiona niedorozwinięte. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Do porównania średnich uży to testu Duncana przy poziomie wiarogodności (I = 0,05. Wartości różniące się między sobą istotnie oznaczono w tabelach różnymi literami alfabetu. WARUNKI PRZYRODNICZO-AGROTECHNICZNE DC)~~\VIADCZE~\f Sady, w których wykonano omawiane doświadczenie, rosną w dość zróżnicowanych warunkach przyrodniczych, nie.ylko ze \,I.'z~i(;cL..I :l:l swe położenie- (Świerklaniec na południu Polski. Sinolęka i Pu!:\\\'Y w pas:e środkowym, Miłobądź na północy), z czym wi'1ż,! <0 1"I',żn i'_:~~ki.ma.ycznc. ale także na rodzaj gleby (lab. 1). Warunki agrotechn icz nc ml~(jrr.:-;::il.k':',e mogłyby wywierać wpływ na kw.tnicrrio, :ćapylmi :' i :;\'.':: :'\\ ~Ll:C sudr.w. nie różniły się w sposób zasadniczy. Dla scharakteryzowania pogody w latach badali podano w tabeli 2 średnie miesięczne, względnie sr-odnio cić':~ad[;\\'c :' ;-!lpc'r::.'ul".'1,:;:1/. su.ny opadów. Ogólnic biorąc. zima w '. byla \V calv.» kraju ba1'':i'7.o lag:;dna i prawie bezśnieżna. Ciepły był także począ lok wiosnv. C;) pl"zy.~p:cszyło wegetację zwłaszcza na południu i w centrurn Polski. \V połowie kwietnia przyszly jednak w całym kraju zriacz nc ochlodzcnia z p;"/~:- mrozkami, Temperatura powietrza przez k.lka nocy spadała do -5'" i niżej. Spowodowało lo na większości obszaru Polski pa:.:ma-rz '1:<;c:e pąków kwiatowych. sięgające miejscami L:t\V::; 100";,. Najmn i«j ;,z\:"j wyrządziły przymrozki na północy. gdzie wegetacja by la. jak zwy kle, znacznie opóźniona. W okresie kwitnienia sadów w maju było również

4 Tabela Niektóre dane przyrodniczo-agrotechniczne o badanych sadach Some data of investigated orchards l Rodzaj danych Type of dała Puławy Miejscowość - LocaliŁy Świerktaniec I Sinołęka Miłobądź Wysokość nad ElevaJtion above level Rodzaj gleby i klasa bonit. Type of soil and c1ass Rok załoilenia Year of planting ol"chalrd pm. sea sadu 158 m 290 m 160 m 22. m bielica lekka bielica lekka bielica średn. bielica ciężka szczerk lekko szczerk moc. na glinie na glinie IV i V ki. III i IV Id. zwalowej zwałowej III kl II kl i Rozstawa rzędów Spaćing of rows Rodzaj podkładki Type of rootstock 4,7X3,7 m 6X4 m 5X3 m 7X3,5 m EM XI At Antonówka EM V, EM XI Forma prowadzenia drzew Shape of trees Uprawa roll w sadach Cultivation of soił Nawożenie mineralne w kg/ha Mineral nutritlon in kg/ha niskopienne, półpienne, półpienne, półpienne, lekko spłasz. km. kulista kqi'. lekko lmrona korona spłaszczona kulista W międzyrzędziach "2:ęsto koszona murawa a w rzędach ugór herbicydowy N N N N- 90 K :<:' K KP P PP5-10(1 P P insekty- Stosowane cydy Insecticides used Owadofos Owadofos Owadofos Sadofos Lebaycid Galeran Lebaycid Winylof06 Foschlor Roztoczol Metasystoks Galeran Metasystoks Metasystoks Foschlor Lebaycid Metasystoks Pierwszy rok owocowania First year of bearing 196!' 1969 i

5 Miejscowość I~~I I I I Locality I II III Temperatura i opady w latach badań 'I'ernperature and rainfall during investigated period April I Miesiąc - May I I I I o:: >- l 2 :\ l 2 3 Months Średnia temperatura powietrza w Oc - Averagę of ak temperatur e in CO I VI I VII I I IX I I I Tabela 2 VIII X XI XII Puławy ,1. 3,0 4,5 8,1 6,1 7,3 9,3 13,4 12,0 15,0 14,3 18,1 14,0 4,0 5,5 2,2 2,5 1,1 5,0 8,2 5,3 8,8 13,7 18,5 13,6 16,4 19,4 18,5 16,0 8,0 2,4 0,4 Świerklaniec ,3 3,0 5,4 10,0 7,0 9,0 10,2 13,5 15,0 15,0 16,5 19,0 13,4 6,0 4,0 3,0 3,0-1 5,0 8,3 6,0 10,0 14,0 18,0 14,0 16,5 20,0. 19,0 17,0 8,2 2,0 0,3 Sinolęka ,7 1,7 4,3 9,0 6,0 ',3 9,4 13,6 12,4 15,4 16,4 18,6 13,8 6,3 3,1 1,7 2,2-0,9 4,6 7,9 4,7 9,1 14,5 19,1 14,2 17,1 20,3 19,6 16,0 7,7 1,0 0,2 Millobądź 1974 ~,3 2,1 3,5 8,0 6,0 7,2 8,1 12,0 12,0 15,4 16,5 18,4 14,1 8,0 4,3 3,0 3,1 0,8 3,7 5,6 5,0 9,6 15,0 13,8 13,1 15,4 20,0 20,0 17,0 9,0 6,0 2,1 Sumy opadów w mm - Sum of rainfall in mm Pulawy O Swierklaniec O O Sinolęka l Miłobądź O O 7 27 O O ~ ąj

6 stosunkowo chłodno i padały przelotne lecz nie przekraczające na ogół normy deszcze. Natomiast lato, z wyjątkiem września było nie tylko chlooln.iejszeniż zwykle, ale i bardzo 'Obfitew opady. Po równie łagodnej i prawie bezśnieżnej zimie jak poprzednia, pogoda w pierwszej i w drugiej dekadzie maja.r.!była barr-dzociepła, szczególnie na południu i w centrum kraju. Wyjątkowo ciepły, prawie upalny okres nastał tuż przed zakwitnięciem jabłoni i trwał przez cały niemal czas ich kwitnieruia. Po nieco chłodniejszym końcu maja i czerwcu cale lato było ciepłe, bardziej słoneczne ruiż przeciętnie i na ogół średnio bogate w opady. WYNIKI Pora i obfitość kwitnienia jabłoni. W obu latach badań najwcześniej jabłonie zakwitały w Puławach oraz w Swierklańcu, a następnie kolejno w Sinołęce i w Miłobądziu (ryc. 2). Rozpiętość w terminie zakwitania jabłoni między południem a północą Polski wynosiła podczas chłodnej wiosny 1974 r. okolo 12 dni, a przy wysokiej temperaturze w r. tylko około 4 dni. Ciepło w pierwszej tj drugiej dekadzie maja w r. zadecydowało o tym, że w miejscowościach położonych w pasie centralnym i na południu P.olski jabłonie kwitły 'krócej i tym samym inten- Hiejscorio.ić Rok Odmiana Locality Year Varieły..f 1974 Pufawy Ig75 Jonatan Bankrojt Jonałan Bankraf! Dni maja - IJay.r ot May u U 26 Jwierklaniec IgU jonatan Bankroj] HcJnło.rh Corfland He Jnło.rh, Ig74 coriland ttclnlosh Corfland uinołt;ka Hiłobądz łgu f1cjnfo.rh Spariar: HcJnloJh. sportan I. 2. Ryc. 2. Pora kwitnienia jabłoni w różnych miejscowościach Polski Date of apple trees blooming in different localities of Poland 1 - początek i koniec okresu kwrtnienia, 2 - pełnia kwitnienia 26

7 sywniej niż w roku poprzednim. Okres masowego kwltndenia trwał w Toku dni, a w roku dni. Ogólnie można przyjąc, że wszędzie główna masa kwiatów jabłoni rozkwita przeciętnie w czasie 5-6 dni, chociaż cały okres kwitnienia sadów jabłoniowych w danym rejonie 'trwa przeciętnie Około2 tygodnie. Ważna dła wzajemnego zapylania kwiatów zgodność pory kwitnienia badanych odmian jabłoni była wszędzie bardzo duża. Jedynie w Miłobądziu w r. odmiana Mclntosh zalkwi.tła i przekwitła nieco wcześniej od odmiany Spartan. Tabela 3 Obfitość kwitnienia badanych odmian jabłoni w kilku miejscowościach Polski Abundance of blooming of investigated apple tree varieties in sorne locali ties of Poland ::I..!d % pąków kwia- CI) d" ~ Liczba kwia-.: towych uszkodzo- "" CI) tów ~ nych ~f1}..<:i CI) Number of ~.. % of damaged flowers buds ~ o -.S ~C;j Miejscowość Rok Odmiana...:.~.S N aj Locality Year Variety..!d 8 <li..<:i "0 ~ r:: ~.2 :>, <:I CI) '8 's '0 o Q)',.!d c.~ -.;:; Q d" <':I o.. CI).S CI) ~ "".. N.... Q)' N CI) C;j C;j aj.. CI) <':I 'C; "" :l <= o.o 8 c "O.....<:I..c.o" CI) oc "O N.::: 8,..,,..,,..,... CI) N Q CI).~ ~ ::I N o UJ.. 'C c= c oj...:l..!d <':I c Z "",!;: N "O ;:: o.: o Puławy Swierklaniec 1974 Jonatan 4,95 10,1 12, Bankroft 5,03 15,1 17, Jonatan 5,26 5, Ba.nkroft 5,30 16, Jonatan 5,28 73, Barrkroft 3,62 81, McIn1x>sh 6,02 0, Cortland 5,22 0,21 U Sinolęka 1974 Mcfntosh 6,00 88, Cortland 6,00 87, Mcl ntosh 6,14 0,07 2, Cortland 5,88 0,07,._----._-~~~~._- 2, Mclntosh 5,04 0,0 2, Spartan 4,68 0, Miłobądź _.._------_._-~------_.._~.. McIntosh 6,31 0,30 3, Spartan 5,83 0,

8 Obfitsze na ogół kwrtnienie jabłoni zapowiadało się w roku 1974 niż w następnym, ale wskutek szkód wyrządzonych przez przymrozki liczba kwilł1ów zdrowych na drzewach w SWier1<JRńw i w Sinołęce pozostała mała (tab. 3). Chcąc porównać obfjtość kwitrrienia sadów należy brać za podstawę nie liczbę kwiatów na dreewie lecz na jednostce powierzchni. Widać to wyraźnie na przykładzie danych w tabeli 3, gdzie przy mniejszej liczbie kwiatów na drzewie np. w Sinołęce w r. jest ich więcej w przeliczeniu na 1 ha niż w Milobądziu przy większej Iiczbie kwiatów na drzewie. Decyduje o tym oczywiście liczba drzew na jednostce powierzchni: w pierwszym sadzie jest ich 667 I1Ja1 ha, a w drugim tylko. 317 na 1 ha. Wszystkne omawiane sady, z wyjątkiem sadu badanego w r. w Swierklańeu, można uważać za uprawy w pełni owocowania. Jeżeli zatem sady 'tme wytwarzają normalnie 1,5-:1,7 milionów Ikwiartów na 1 ha, to przy ostatnio często stosowanych gestszych nasadzeniach można się spodziewać ponad 2 milionów kwiatów na 1 ha w pełni owocującego sadu. Wymaga to odpowiednio większej liczby owadów do zapylania. Oblot jabłoni przez owady zapylające. Wśród owadów odwiedzających kwiaty jabłoni stwierdzono pszczół miodnych %, trzmieli - 0,3-10 % oraz dnnych owadów 0,1-40 % (tab. 4). W tej ostatmiej grupie niemal całość stanowiły różne muchówki, a tylko pojedyncze owady były pszczołami samotnicami z grupy pszczolinek (Andrena). Trudno na razie' coś pewniejszego sądzić o roli obserwowanych muchówek w 'zapylaniu jabłoni w naszych warunkach, gdyż zagadnienie to wymaga jeszcze badań. Najwięcecj muchówek występowało na jabłoniach w Miłobądziu, trzmieli natomiast w Sinolęoe. Ogólnie biorąc trzmieli i innych dzikich owadów spotykanych na kwiatach jabłoni nie można brać pod uwagę }alkostałych Tabela 4 Skład procentowy owadów zapylających jabłonie w kilku miejscowościach Polski Percentage composition of insects pollinating apple trees in some localities in Poland' Gatunek - Species Miejscowość Rok Pszczoły Trzmiele Inne owady Locality Year miodne bumbie bees otber boney bees insecłc Puławy ,6 0,3 0,1 99,5 0,3 0,2 Świerklaniec ,6 0,8 3,6 68,0 2,6 23,4 Sinołęka ,5 10,2 11,3 90,9 2,4 6,7 Miłobądź ,2 3,3 22,5 59,2 1,1 39,7 28

9 i pewnych zapylacey choćby części kwiatów, zwłaszcza w nowoczesnych dużych sadach, gdzie stosuje się normalną chemiczną wmkęze szkodnikami. Jedynymi. praktycznie liczącymi się zapylaczami nowoczesnych sadów jabłoniowych są więc u nas pszczoły miodne. Zebrane w naszych doświadczeniach wyniki zagęszczenia pszczół na kwiatach zestawiono w tabeli 5. Zarówno w Sinolęce jak i w Swierklańcu i w Miłobądziu nie udało się uzyskać stopniowo zmniejszającego się zagęszczenia pszczół na kwiatach jabłoni w miarę oddalania się od pasieki w granicach do 320 m. Nawet przy niezbyt wysokiej tempemturze w okresie kwitnienia (1974), kiedy loty pszczół są krótsze, odległość ta okazała się m mała. O zwiększeniu jej do takiej, jaką stosowano w Związku Radzieckim (Mietnlczenko, 1960) nie może być w naszych warunkach mowy. Interesującym zjawiskiem w naszych doświadczeniach było jednak to, że intensywniejszym oblotem przez pszczoły raz cłiarskteryzowała się grupa drzew rosnących bliżej ustawionej pasieki innym razem rosnących dalej. Trudno jest to wytłumaczyć, ponieważ nie badano niestety nektaryzowania kwiatów. Wstępne zestawienia procentu 'Owocóww stosunku do liczby kwiatów wykazywały związek lepszego owocowania jabłoni z intensywniejszym oblotem kwiatów przez pszczoły. Znacznie wyraźniej jednak związek ten zaznaczył się, gdy uszeregowano drzewa od najlic.zniej do najsła:biej oblatywanych przez pszczoły i podzielono je nie na 4 odległościowe. lecz na trzy grupy zależnie od intensywności oblotu kwiatów (A, B, C - tab. 5 - szczegółowe wyjaśnienia w części I). Wobec powyższego zdecydowano się przy takim podziale pozostać tym bardziej, że umożliwia on lepsze porównanie wyników zebranych w Swierklańcu, S1nołęcei Milobądziu z wynikami z Puław, gdzie zróżnicowanie zagęszczęnia pszczół osiągnięto przy pomocy izolatorów. Zawiązywanie owoców i plonowanie jabłoni w zależności od intensywności oblotu ich przez pszczoły. Wyniki zestawione w tabeli 6 wykazują jasno, że nie tylko,w Puławach, ale i w pozostałych 3 miejscowościach ze wzrostem intensywności oblotu kwiatów jabłoni przez pszczoły wzrastał procent ogółu zawiązków w stosunku liczby kwiatów, procent wykształconych owoców, a w konsekwencji także plon owoców z tysiąca kwiatów. Poza tym owoce z drzew lepiej oblatywanych przez pszczoły wykazały w Buławach, Świerklańcu i Miłobądziu pewną tendencję do nieco większej Iiczby nasion. Natomiast średnia masa jednego jabljka oraz procentowy udeiał owoców ekstra i pierwszego wyboru nie ulegała istotnemu zróżnicowaniu. Jedynie bardzo nieliczne owoce, które zawiązały się z kwiatów wlowanych przed dostępem pszczół, wyrosły w Puławach wyraźnie większe od pozostałych, natomiast w Świerklańou i w Miiłobąd.ziu mniejsze. Owe nieliczne owoce, powstałe pod izolatorami z kwiatów zapylonych prawdopodobnie przypadkowo przez j'aikieś drobne przedostające się przez siatkę owady, zawierały zawsze i wszędzie zaledwie 29

10 Tabela 5 Srednie zagęszczenie pszczół na 1000 kwiatów w różnej odległości od pasieki, i po uporządkowaniu drzew na 3 grupy doświadczalna (A, B, e), według stopnia intensywności oblotu ich przez pbzcroly Average density of honey bees on 1000 flowers in different distances trom apiary and after assemblmg of trees In to the 3 Investigated groups (A, B, e) according to the degree of bee vislting intensity their flowers Grupy drzew według intensywności oblotu Miejsco- Odległość od pasieki w m Rok Odmiana Groups of trees wość Distanse from api ary in m Year Variety according to bee Locality visiting intensity Puławr-* Swterklanlec Sinolęka 80 I 160 I 240 I 320 A I B I C 1974 Jonatan 2,90 1,93 1,02 Bankroft 2,88 2,27 1,49 Jonatan 1,30 1,16 0,72 Bankroft 0,49 0,31 0,22 JonataJn 4,59 7,96 4,41 4,62 8,02 4,76 3,41 Bankroft 2,26 5,44 2,73 2,49 6,84 2,34 1,28 McIntosh 0,15 0,25 0,26 0,28 0,38 0,21 0,12 Certland 0,43 0,59 0,29 0,53 1,00 0,44 0, McIntosh 1,59 2,48 1,51 2,34 2,95 1,78 1,26 Cortland 2,22 2,08 2,25 2,64 2,87 2,29 1,72 19'15 McIntosh 0,83 0,56 0,78 0,69 0,99 0,72 0,42 Cortland _._-.-_. 1,20 1,78 1,92 1,16 1,98 1,53 1,05 Miłobądź 1974 Mclntosh 1,69 1,33 1,69 1,36 2,64 1,21 0,81 Spartan 2,56 0,95 0,90 1,78 1,93 1,54 1,18 McIntosh 0,57 0,34 0,39 0,41 0,83 0,51 0,37 Spartan 0,15 0,36 0,23 0,18 0,48 0,25 ' 0,18 Średnio - Averagę 1,52a 2,10a 1,47a 1,54a 2,41c 1,45b 0,97a * w Milobądzlu kolejne odległości od pasieki wzrastały co 60 m. *. W Pulawach nie stosowano zróżnicowanej odległości od pasiek, lecz okrywanie drzew siatką przy różnej długości dnia. połowę tej liczby nasion co jabłka powstałe w wyniku zapylania kwiatów przez pszczoły. Wśród owoców powstałych z kwiatów zapylanych przez pszczoły, większe z nich zawierały na ogół nieco większą ogólną liczbę nasion, a wśród nich mniejszy procent nasion niędorozwiniętych (tab. 7). Świadczy to, że większe jabłka wyrastały zawsze, niezależnie od odmiany i miejscowości, z kwiatów lepiej zapylonych. 30

11 Porównując między sobą odmiany w poszczególnych miejscowościach (tab. 8) można dostreec, że na ogół różnie intensywnie były one oblatywane przez pszczoły. W parze odmian Jonatan-Bankroft kwiaty pierwszej były chyba bardziej atrakcyjne dla pszczół, a w parze Mdntosh-Cortland zawsze intensywniej odwiedzane były kwiaty Cortlanda, Mclntosh natomiast górował nad Spartanem. Odmiana lepiej oblatywana przez pszczoły zawiązywała prawie zawsze większą ogólną liczbę zawiązków owoców w stosunku do posiadanych kwiatów. Proporcje te układały się jednak różnie, gdy wziąć pod uwagę procent wykształconych owoców. Jest zto całkowicie zrozumiałe, ponieważ szlachetne odmiany jabłoni zrzucają zawsze w czerwcu i lipcu nadmiar zawiązków. Opadają w tym czasie także zawiązki z drzew, na których nie ma ich za wiele, ale dzieje S'ię to w przypadkach słabego zapylenia kwiatów. Plon owoców z 1 ha kształtował się różnie, ponieważ zależy on nie tylko od procentu wykształconych owoców w stosunku do liczby kwiatów, ale także od liczby kwiatów wytworzonych na jednostce powierzchni sadu. W niemałym stopniu zależy on zapewne także od właściwości dziedzicznych odmiany. Różne odmiany przy tej samej obfitości kwitnienia i podobnym stopniu intensywności oblotu przez pszczoły, mogą prawdopodobnie różnie nie tylko zawiązywać, ale i wykształcać owoce. W naszych doświadczenjiach np. Mclmtosh w Swierklańeu oraz w Sinołęce w r. (roku 1974 nie należy brać pod uwagę ze względu na przemarznięcia kwiatów), chociaż był słabiej oblatywany od Cortlanda, wykształcił więcej owoców z tej samej liczby kwiatów, Ponieważ kwitł on jes:zcze obficiej od Cortlanda, wydal w rezultacie wyższe plony jabłek z 1 ha sadu, pomimo, że z natury ma drobniejsze owoce. Plonowanie jabłoni a obfitość ich kwitnienia i oblotu przez pszczoły. Podstawą do uzyskania wysokich zbiorów owoców jest oczywiście przede wszystkim odpowiednio duża liczba kwiatów na 1 ha sadu. Dlatego jednak nawet bardzo intensywny oblot, wynoszący 3-9 pszczół jednocześnie pracujących na 1000 kwiatów w Sinołęce i w Świerklańcu w roku 1974 (kiedy miało miejsce przemarznięcie ponad 80% pąków kwiatowych) nie mógł uratować sytuacji, chociaż w stosunku do liczby kwiatów plon był dwukrotnie wyższy niż normalnie (tabela 9). Przy małej liczbie kwiatów na jednostce powierzchni sadu i w dodatku przy słabym oblocie ich przez pszczoły powstaje sytuacja mało atrakcyjna dla producenta owoców. Przykładem mogą tu być dane ze Świerklańca, gdzie w roku przy blisko 4-krotnie obfitszym kwitnieniu niż w roku poprzednim, lecz przy znacznie słabszym oblocie, plony były małe. Łatwo sobie wyobrazić jak znikome byłyby zbiory jabłek w wypadku słabszego kwitnienia jabłoni. Uwagę zwraca także fakt, że w r. w Miłobądzu przy stosunkowo małym zagęszczeniu pszczół na kwiatach, uzyskano dość dobre plony owoców. Nie wykluczone więc, że pewną rolę w zapylaniu jabłoni odegrały tam wspomniane wyżej muchówki, które stanowiły aż 40 % ogółu 31

12 t".; N Wpływ różnej intensywności oblotu kwiatów jabłoni przez pszczoły na zawiązywanie owoców i plonowanie Influence of different bee visiting intensity of apple tree flowers on fruit setting and crop. Ta bela 6 Średnie zagęszczenie W stosunku do liczby Plon owoców kwiatów % z 1000 kwi~tów pszczół % owoców Liczba Miejscowości na 1000 To number of flowers Masa ekstra nasion Fruits crop from i odmiany Rok kwiatów % jednego i l wyboru w jabłku 1000 flow er s jabłka w g Locality Year Average % fruits Number and variety of bees Weight of l extra and of s-eds związków density owoców apple in g I class in apple an 1000 young w kg % fruits frutts flowers 2,89c 44,2a. 24,7b 92a ooa 6,6c 22,7a ,10b 38,5a 17,7a 105b 99a 61,Ob 17,8a 78, ,26a 33,4a. 17,2a 103b 99a 5,9b 16,9a. 74,4 Puławy O 2,0 1,2 136c 100a 2.6a 0,6 ~,6 (Jonatan Bankroft) O,89c 32,8b 17,4b 120a 99a 6,8c 21,Ob 100 O.73b 24,Ob 10,9a 118a 99a 6,5c 12,5a 59,5 O,47a l4,la 6,9a i26b 99a Mb 8.3a 39,:> o: 0,4 0,2 149c 100a 3,2a 0,4 1,9 7.4ac ~9,lc 43,lb 99a {l6a 6,9b 34,7a 10,0 3.55b 49,7b 30,Oa 1,09a 79a Mb 31,9a 72, Swierklaniec 2,35a 40,28 23,2a 110a 80a 6,6b 26,5,61,4 (Jonatan Bankroft O 0,2 0,1 90a 1 100b 3,Oa 0,2 1.9 oraz O,69c 7,6a 4,20 145a 97a 6,2b 6,1a. 100 Mclntosh Cortland) (li,33b 8,2a 3,5a 157a 96a. 6,6b 5,4a 39,1 O,16a 6.3a 2,8a 150a j97a 5,9b 3,7a 60,7 O 0,1 0,04 135a 100a. 3,Oa 0,1 0,01

13 /..! 2,91c 53,1a 34,Oa - l21a 99a 7,9a 41,3a. 10/) I "d 2,04b 44,7a 26,3a U8a 99a 7,,6a 30,5a 73,8 Ol Ṇ., ,49a 47,9a 27,8a U3a 98a' B,Oa 31,la 75,3 N Q 4,4 0,0 : Sinołęka.., N (Mclntosh Certland. III 0,74c 30,3a l4,oa 133a 99a 5.8b l8,la. 100 N fll 0,56c 29,3a 12,la l25a 98a 5.6b 14,la. 79,0 N 0,37a 26,5a 10,2a 126a 91a. 6,Ob l4,2a 78,5 a o 1,7 0,6 l30a reoa. 3,4a 1,5 8,2 2>28c 33,2a 177a 122e 90a. 8,8b 19,8a 100 1,38b 34,Oa 17,5a l23e 98a 6,2b 19,7a 99, ,99a 3l,6a 16,6a 104b 96a 7,4b 18,7a 94,4 Miłobądź o 5,0 0,6 85a O, I,Oa 0,8 4,0._- (McIntosh Spartan) 0,67e 32,la 25,4b 118b '92a 7,9b 3l,le 100 ~38b 30,4a 17,3a 1l0a 93a 7,8b l8,6b 59,8 0,27a 28,9a is.ia Ula 93a 7,4b 15,8a 50,8 O 2,0 0,4 116b 100b 3,5a 0,03 0,1 - kropki przy literach znaczą. że różnice między średnimi wewnątrz klasy są bliskie istotności. c:,., c:,.,

14 Liczba nasion w jabłkach różnej wielkości Number of seeds in apples of different size Tabela 7 Liczba wszystkich % nasion nienasion w jednym dorozwiniętych Miejscowość Rok Odmiana owocu wyboru w owocu wyboru: Locality Year Variety Number al! seeds % of seeds undein 1 fruit veloped in fruił: ekstral l I II ekstra] I I II Puławy Świerklaniec Sinołęka Jonatan 5,65 5,22 5,17 5,0 5,2 4,8 Bankroft 6,95 6,67 5,76 3,9 12,6 25,2 Jonatan 6,19 5,36 5,64 3,6 3,4 8,2 Bankroft 7,03 6,97 6,97 5,3 2,7 13,5 Jonatan 6,22 7,07 5,63 6,7 9,2 10,1 Bankroft 7,30 7,70 6,94 2,7 3,4 8,4 Mclntosh 6,28 5,90 5,60 24,8 20,9 31,3 Cortland 6,80 6,85 6,00 14,7 16,4 16,8 Mcl ntosh G,97 6,30 4,95 14,3 13,5 33,7 Cortland 7,78 9,17 7,73 16,4 18,2 24,1 McIntosh 4,36 3,75 3,44 10,1 29,6 45,9 Cortland 8,44 7,59 7,97 13,2 25,3 24,3 Miłobądź Mclntosh 8,36 7,56 7,27 18,9 21,7 29,9 Spartan 9,22 8,19 7,25 22,6 24,4 25,2 Średnio - A verage 6,90b 6,66b 6,17a 11,6a 14,7a 21,5b obserwowanych na kwiatach owadów. Należy ponadto uwzględnić fakt, że okres kwitnienia jabłoni był na północy zawsze dłuższy niż w pasie środkowym i na południu Polski, wobec czego w dłuższym czasie tę samą pracę na kwiatach mogła wykonać odpowiednio mniejsza liczba pszczół. Z powyższego wynika jednocześnie, że średnie zagęszczenie nie jest dostatecznie precyzyjną miarą stopnia intensywności oblotu kwiatów przez pszczoły. Należy też zdawać sobie sprawę z tego, że nasze badania nie mogły mieć charakteru badań ścisłych. Obserwatorzy pszczół nie byli specjalnie przygotowanymi entomologami, wobec czego pewien procent pracujących na kwiatach owadów mógł niejednokrotnie ujść uwadze. Nie mniej wydaje się, że pewne orientacyjne liczby, 00 do ilości pszczół potrzebnych do dobrego zapylania 1 ha sadu jabłoniowego, można dzięki nim w przybliżeniu określić. Za podstawę do rozważań mogą posłużyć jednak tylko dane z tych lat, w których sady kwitły w przybłiżeruu dostatecznie obficie. W rachubę wchodzą zatem dane z obu lat w Puławach, z r. w Sinolęce oraz z 1974 r. w Miłobądzu. Ze względu na nieznaną 34

15 Zawiązywanie owoców i plonowanie kilku odmian jabłoni w różnych miejscowościach Polski Fruit setting and crop of few varieties of apple trees in different locaiities of Poland Tabela 8 W stosunku Plon owodo liczby ców w sadzie Średnie za- kwiatów % Średnia Fruits crop ".. o gęszczenie To number masa ~ 00 p., 00 in orchard p., 0= pszczół na of flowers jednego ~ <i Liczba :'::: bil... <U 1000 % jabłka... nasion bii~,~ <J Rok Odmiana w jabłku ~ "O,8... o kwiatów wg 0= ~ 00 Year Variety.!:: Ol... Average of Weig-ht -= Number 00 I ~ '"... ~ 0=.. of seeds 'O ~ bees density 2: of l '<J '" ~ 0= ~ in apple....s 'Ul on 1000 ~ -':; apple ~ '" s... o 'O.. 'o Uj ~ ~..= - '" flowers ~ ~ in g <J ~ N o :'::: o bil 'o Ol f:: ::l l!... OS' 00 <J <:l 'Q) o...,... '~ ::l S -= o ~ '5... o' ~ ;g o.. >. ~~.. :)..., ~I Jenatarą 1,95a 31,9ta 24,3a 93b 99a 6,la 21,5a 35,7a 1974 Bankroft 2,21a 56,6b 25,2a 91a 99a 7,7'80 23,9a 37,7a... ~ :::l Jonatan 1,30b 49,Ob 27,3b 122a 98'b 6,5a 33,3b 28,3b c, Bankroft O,49a Hi,6a. 7,4a ll1ła Boa 7,Ob 8,8a 17,6a '-' Jonatan 5,40b 45,7a 17,2a 11la 810 (!) 6,Oa 19,9a 4,7 'c 1974 Bankroft 3,49a 53,7b 47.0b looa 71a 7',2b 62,lb 4,9 (\l ~.. (!) " - McIntosh O,24a 4,9a, 3,8 123a 9~ 5,8a 4,6a 4,Ob '~ Corlland O,55b 9,9b 3,2 178b 99a 6,7b 5,6a 2,Oa o: McIntosh 2,OOa 43,7a 26,3a 116a 9Ba 6,4a 29,9a' 4,9* C\l 1974 ~ Cortland 2,30a 55,2b 32,5a 118a 99a 9,2b 38,7b 6,9* (!)' g Mclntosh O,36a 20,la 14.0a 114a 94a 3,&a 15,Sa 30,4b en Certland O,76b 37,3b 11,Oa 142b 97/a 8,Ob 15,3Ia 25,9a McIntosh 1,55'a 35,7a 23,7b 106a OOa 25,4b 23,7 on 1974 "O Spartan 1,55a 30,la 10,7a 125<'b 99a 7,5 13,4a 23,5 (ts'.o... o Mclll1ltosh O,57b 31,9b 19,8 118b 92a 7,3a 24,4a 23,8a : Spartan 0,31a 29,la 19,4 108a 93a 8,lb 19,3a 26,2a * Plony zebrane z całych kwater na razie bliżej rolę muchówek w zapylaniu jabłoni w naszych warunkach, wypada pominąć tutaj dane rniłobądzkie z ostatniego roku, Jak wynika z tabeli 9, liczba pszczół jednocześnie pracujących na 1 ha sadu w dniach najlepszego oblotu wahała się w wymienionych wyżej miejscowościach od 1570 do 5780, Przyjmując, że z jednej rodziny pszczelej może na kwiatach przebywać jednocześnie około 3 tys. zbieraczek (zbieraczki będące w drodze z pasieki na kwiaty i z powrotem oraz oddające 3* 35

16 e,.) Q) Zestawienie plonowania badanych sadów jabłoniowych z obfitością ich kwitnienia i oblotu kwiatów przez pszczo-ły Arrangement of crop of investigated apple orchards with abundance of bloomingand bee visiting of their flo-wers T:'abeia 9 Liczba drzew Miejscowość na 1 ha Locality Number trees per l ha Plony owoców Zap ęszczeme pszczół Fruits crop Density of bees I lloś(~ Liczba zzutru d nickwiatów na 1000 kwiatów na l ha sadu n.ych rodzin na 1 ha z 1000 on 1000 Ilewers on l ha of orchard z 1 ha ~szczelich w mln. szt. kwiatów sadu średn Je nsa 1 ha sadu Ś' ednie Number w kg w t w naj- w najw okresie w okresie Number of of fiowers lepszym lepszym from HJOO from kwitnienia kwitnienia w orki lig bee on 1 ha dniu dniu flowers 1 ha c-olonies on av erage :1 verage in mln in kg in t in best in best 1 ha of n bloom in bioom day day orchar d period period Rok badań Year of invstt- gation Puławy 575 Swierklaniec ,679 22,7 36,7 2,08 3, ,93 1,352 21,0 22,9 0,89 1, C, ,165 41,0 4,8 4,94 9, ,51 0,616 5,1 3,0 0,39 0, ,10 Sinołęka ,171 34,3 5,9 2,15 3, ,54 1,805 15,6 28,2 0,55 0, ,52 Miłobądź ,345 19,4 23,5 1,52 1, ,75 1,333 21,8 25,0 0,44 0, ,29

17 pożytek w ulu nie wchodzą tu w rachubę), to na 1 ha sadu przypadało od 0,5 do 2 rodzin pszczelich. Jeżeli dalej wziąć pod uwagę, że zarówno w Puławach w roku, jak i w Miłobądzu a także w Sinołęce plony owoców mogłyby być wyższe, ponieważ jabłonie kwitły dostatecznie obficie, ale obloty przez pszczoły były słabe oraz to, że im bliżej górnej granicy plonów, tym więcej potrzeba pracy pszczół dla uzyskania 1 tony jabłek (co zostało udokumentowane w I części naszych rozważań na temat zapylania jabłoniowych sadów), to wypada przyjąć, że do dobrego zapylenia 1 ha sadu jabłoniowego potrzeba przynajmniej dwu rodzin pszczelich. Wydaje się, że 2 rodziny pszczele na 1 ha sadu powinny być uważane za obsadę minimalną dla dużych sadów. W sadach mniejszych, gdzie zawsze istnieje większa możliwość rozlecenia się części pszczół na inne uprawy, należy dążyć do zapewnienia większej obsady - 3, a nawet 4 lub 5 rodzin pszczelich na 1 ha nowoczesnego, w pełni owocującego sadu jabłoniowego. Niebezpieczeństwo rozlecenia się pszczół na inne atrakcyjne rośliny, jaką jest na przykład w tym czasie rzepak ozimy, istnieje zwłaszcza w przypadku pasiek stacjonarnych, a także pasiek przywożonych do sadu zbyt wcześnie, kiedy drzewa jeszcze nie kwitną, a jednocześnie panuje ciepła słoneczna pogoda. Pszczoły wówczas są bardzo aktywne, lecą daleko, gdzie w naszych warunkach znajdują zwykle kwitnące rzepaki. Wskutek swej wierności kwiatom, pożytek z drzew owocowych, który pojawi się tylko nieco później, pozostaje przez nie niezauważany. Przypuszczamy, że zjawisko to miało miejsce w r. w większości naszych sadów. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Stwierdzono, że głównymi zapylaczami sadów jabłoniowych w 4 badanych miejscowościach były pszczoły miodne, których obserwowano na kwiatach 60-99% wśród wszystkich zapylaczy. Trzmiele, których obserwowano 0,3-10 % oraz pozostałe owady, wśród których były głównie muchówki i sporadycznie tylko trafiały się pszczoły samotnice, stanowiły element bardzo zmienny, wobec czego nie mogą być traktowane jako stałe zapylacze choćby części kwiatów jabłoni. Korzystny wpływ zwiększonego oblotu kwiatów jabłoni przez pszczoły na procent zawiązywanych owoców w stosunku do liczby kwiatów, a w konsekwencji i na plon owoców stwierdzono we wszystkich sadach. Przy średnim zagęszczeniu 0,16 pszczoły na 1000 wytworzonych w sadzie kwiatów plon owoców wynosił 3,7 kg, a przy zagęszczeniu 2,91 pszczoły na 1000 kwiatów plon jabłek z owych tysiąca kwiatów przekraczał 40 kg. Ustalono, że w badanych sadach, przy normalnym ich kwitnieniu i plonach od 23 do 37 ton owoców z 1 ha, w dniach najlepszego odlotu pracowało na kwiatach od 1670 do 5780 pszczół na 1 ha. Odpowiada to mniej 37

18 więcej od 0,5 do 2 rodzinom pszczelim. Zatem 2 rodziny pszczele na 1 ha sadu powinny stanowić obsadę minimalną. Biorąc pod uwagę dużą możli- Wl'l~~l1Mllltywrunill giq llfl[~!lóipozs glłdy, nlłll:l'żyol:elłdę te zwie~~ć do 3, a nawet do 4 lub 5 rodzin pszczelich na 1 ha sadu. W celu zapewnienia lepszego oblotu jabłoni trzeba pszczoły do sadu przywozić w momencie, kiedy już przynajmniej 10% kwiatów kwitnie, a ule rozmieszczać możliwie równomiernie wewnątrz sadu. LITERATURA F r e e J. B. (1970) - Insect pollination of crops. Acad. Press, London and New York. M i e l n i c z e n k o A. N. (1960) - Opylenie sielskochoziajstviennych rastenit pczełarni. W ASCHNIL, Moskwa. TIOTIbITKA OI1PE~EJIEHJtI>I OTITJtlMAJIbHOrO KOJIJtląECTBA TIąEJI ~JI>I XOPOlllErO OTIbIJIEHJtI>I >IEJIOHHOrO CA~A ąactb II JI. E o P H Y c 11 J\ P Y r 11e Pe310Me KOHCTaHTl1pOBaHO, qto He TOJIbKO B l.\ehtpajibhom qacti1 TIOJIblIIlł (CI1HOJIeHKa, I1y- JIaBbI), HO TaK)Ke Ha iore (CBepKJIaHel.\) Ił Ha ceaepe (MI1JIOGOH.l\3) rjiabhbimił OnbIJIlłTeJIlIMI1 X6JIOHIł libjililotcli Me.l\OHOCHbIe nxe.nst. BeCHOM seane B cazrax oseas MaJIO liimejlem H O.l\lłHOqHhIX nxen. JtlHOr.l\a aesiaoro B 60JIhlIIeM KOJIlłqeCTBe MoryT ssrcrynars pasasre, MaJI03HaqlłTeJIbHbIe.l\JlX OnbIJIeHl1l1, nsyxpsmsre. KpOMe TOro, KOHCTaHTl1pOBaHO, qto He3aBI1ClłMO OT KJII1MaTlłqeCKlłX 11 noveennsrx pa3hi1l.\, B K~J\OM MeCTHOCTI1YP0)KaH X6JIOK 6bJJIIł TeM aucme, qem B 60JIee 60JlbIIlOM KOJIl1qeCTBe 06JIeTaJII1Cb usersr X6JIOHI1 Me.l\OHocHhIMI1 nqejiami1, qto nonrsepraior nannsre no MI1POBOM mrreparype. I1pl1 3 nxenax Ha ql1cjlo 1000 paasnrsrx l.\betob, BO BpeMlI IIBeTeHl1l1 Ca.l\OB, qto.l\aet 2 CeMbl1 Ha 1 ra, nonyxeuo 3S TOH 1I6JIOK. Coxpameae noce- II.(eHl1l1 rrsen O 40% CHI1)KaJIOCb YPO)KaM 1I6JIOK Ha 8 TOH MeHee, a coxpaureaxe 06JIeTa nqeji O }:\ajibiile 20% CHI1)KaJIOCbOGIl.\lłM YPO)Kaiil: O 12 TOH Ha 1 ra. Cnenyer npl1hxtb nae cpenaeń CI1JIbI nqejii1hbie cembl1, KaK MI1HI1MaJIbHOMCOCTaB 1 ra B nojihote njio.l\ocliil.\ero cana. O.l\HaKO nysuree 6bIJlO GbI npl1mehehl1e asrcnrero COCTaBa,,lI0 4 a nasce no S cemhem rrsen Ha 1 ra cana. AN ATTEMPT TO ESTIMATE THE OPTIMAL NUMBER OF HONEY BEES FOR A GOOD POLLINATION OF APPLE ORCHARD PartII L. B o r n u s a n d o t h e r s It was stated that not only in a center part of Poland (Sinolęka, Puławy) but also in the south (Świerklaniec) and in the north (Miłobądz) honey bees are the main pollinators of apple trees. There is a very smali number of bumble bees and :38

19 soli tary bees during spring time in orchards. Sometimes flies can appear in a biggar number but they are rather useless for pollination. Furthermore it was found that independentlyon climatic and soi! differences apple crops were high er where greater amount of honey bees was visiting apple trees and it is confirmation of data stated in the world literature. By threę bees working on 1000 developed flowers, during whole period of bloorning, what glves two colonies on 1 ha, obtained 35 tons of apples. Decreased of visit of bees about 40% gave less cropabove 8 tons, and next decreased visit for 20% gave total crop less about 12 tons. For goodpolijnation of 1 ha in fuli bearing apple vorchard ii is necessary to supply at Ieast two bee colomes of medium strength. Better would be to supply even rnore bees, asmany as 4 or 5 bee celondes for 1 ha of apple orchard,