W służbie ludu i inżynierii społecznej. Media publiczne w Danii, Norwegii i Szwecji w perspektywie historycznej i kulturowej

Transkrypt

1

2 W służbie ludu i inżynierii społecznej Media publiczne w Danii, Norwegii i Szwecji w perspektywie historycznej i kulturowej

3

4 Maja Chacińska W służbie ludu i inżynierii społecznej Media publiczne w Danii, Norwegii i Szwecji w perspektywie historycznej i kulturowej Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego Gdańsk 2018

5 Recenzje Prof. dr hab. Tomasz Mielczarek Dr hab. Alicja Jaskiernia, prof. UW Redakcja wydawnicza Joanna Marek-Banach Projekt okładki i stron tytułowych Jakub Kozak Skład i łamanie SUNNY Publikacja dofinansowana z działalności statutowej Wydziału Filologicznego oraz Instytutu Skandynawistyki Uniwersytetu Gdańskiego Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax , tel wydawnictwo@ug.edu.pl Księgarnia internetowa:

6 Spis treści Wstęp Wykaz skrótów Część I Społeczeństwo, polityka, kultura Rozdział 1 Media publiczne w badaniach polskich i skandynawskich Definicje Media publiczne i ich misja Terminologia medioznawcza Metodologia w naukach o mediach Badania polskie Media publiczne Media w krajach nordyckich Badania skandynawskie Rozdział 2 Kultura polityczna i skandynawskie systemy wartości a media publiczne O kulturze politycznej i mediach Kultura polityczna Skandynawii Wędrówki ludów, wpływy innych mocarstw tożsamość nordycka a nacjonalizmy Wynik reformacji etos pracy, uczciwość, solidarność społeczna Organizacja rolnictwa, struktury urbanistyczne a demokracja, egalitaryzm i zaufanie do państwa Model nordycki korporacjonizm, koncyliacyjność

7 6 Spis treści Rozdział 3 Inżynieria społeczna oraz edukacja popularna i obywatelska Inżynieria społeczna Wczesne i współczesne koncepcje Model skandynawski Alva i Gunnar Myrdalowie Edukacja społeczna, obywatelska i popularna Oddolne ruchy społeczne Media a edukacja społeczna Rozdział 4 Media a tożsamość narodowa Benedict Anderson i badania skandynawskie Norweskie Slow TV jako przykład tworzenia wydarzeń medialnych w NRK Eurowizja Część II Media Rozdział 5 Media publiczne w Danii, Norwegii i Szwecji w latach Radio publiczne Powstanie radia Lata wojenne Złoty okres radia Telewizja Wczesne media publiczne kultura, edukacja czy rozrywka? Media publiczne w obliczu deregulacji Dania Norwegia Szwecja Rozdział 6 Media publiczne w krajach skandynawskich prawo, struktura, misja i oferta Model systemu medialnego w krajach skandynawskich system medialny czy medialne państwo opiekuńcze? Systemy medialne Media Welfare State Prawo medialne w krajach skandynawskich Ustawy o mediach audiowizualnych Inne ustawy regulujące działanie mediów publicznych

8 Spis treści Dokumenty regulujące misję skandynawskich nadawców publicznych Struktura organizacyjna Danmarks Radio Norsk Rikskringkasting Szwedzkie media publiczne Finansowanie skandynawskich mediów publicznych Sposoby finansowania mediów audiowizualnych Historia abonamentu w Danii, Norwegii i Szwecji Abonament Ściąganie opłat Przyszłość abonamentu w krajach skandynawskich Współczesna oferta skandynawskich mediów publicznych Programy informacyjne Programy edukacyjne Kultura Nordvision Rozdział 7 Skandynawskie media publiczne a kultura polityczna i edukacja popularna studia przypadku Media publiczne w służbie dzieciom Perspektywa kulturowo-historyczna Misja skandynawskich mediów publicznych i dzieci w XXI wieku Przykład podejmowanej tematyki ciało i seksualność w programach dla dzieci i młodzieży skandynawskich nadawców publicznych Polityka w skandynawskich mediach publicznych Kampanie wyborcze w mediach skandynawskich. Programy informacyjne i publicystyczne Polityka w radiu Polityka w radiu Lata dominacja telewizji Koniec monopolu Reklama polityczna Równość płci w publicznych mediach skandynawskich Walka o równouprawnienie w Skandynawii i równouprawnienie w mediach Kobiety we wczesnym radiu i telewizji w Skandynawii Historia zatrudniania kobiet w mediach publicznych Równouprawnienie w mediach skandynawskich czasy współczesne

9 8 Spis treści Zakończenie Bibliografia Dokumenty Publikacje zwarte Artykuły w czasopismach i rozdziały w publikacjach wieloautorskich Wybrane źródła internetowe Inne źródła Indeks osobowy Indeks rzeczowy Spis tabel

10 Wstęp Kraje nordyckie, daleka północ Europy, są w Polsce od początku XXI wieku niezmiennie popularne. Na pewno przyczynia się do tego, z jednej strony, pewien egzotyzm położonych najdalej na północ części Norwegii, Szwecji czy Finlandii, ale z drugiej profesjonalne działania marketingowe: tworzenie i umacnianie marek narodowych (również branding narodowy, ang. nation branding) przez te kraje. Wpisuje się w nie popularyzacja literatury (głównie kryminalnej), sklepów takich jak IKEA czy Jysk, popularne islandzkie zespoły muzyczne czy szwedzka i norweska literatura dla dzieci. W ostatnim raporcie Country Brand Index za lata Dania, Norwegia i Szwecja znalazły się w pierwszej dziesiątce 1. Nordyckie media, za wyjątkiem niektórych filmów fabularnych i seriali, są dość mało znane na świecie, a edukacyjna oferta skandynawskich mediów publicznych jest jedynie od czasu do czasu przywoływana, na przykład w mediach anglojęzycznych, jako ciekawostka 2. Autorka tej pracy, zajmująca się naukowo mediami publicznymi krajów nordyckich, uznała je jednak za fascynujące, a nawet więcej w wielu aspektach godne naśladowania. Niniejsza publikacja stanowi analizę mediów publicznych Danii, Norwegii i Szwecji, które w publikacji nazwano Skandynawią w odróżnieniu od regionu nordyckiego, czy jak określają go sami mieszkańcy Norden. Do obszaru Norden należą, oprócz już wymienionych państw, Finlandia i Islandia oraz trzy autonomiczne obszary zależne: Wyspy Alandzkie (zależne od Finlandii) Wyspy Owcze i Grenlandia (zależne od Danii). 1 Country Brand Index, [dostęp: ]. 2 Np. CBS Sunday Morning, [dostęp: ], Al Jazeera, [dostęp: ].

11 10 Wstęp W różnych okresach w pracach badawczych stosowano terminy region nordycki i Skandynawia wymiennie, wliczając w nie wszystkie wspomniane kraje i obszary 3. Można to umotywować faktem, że przez wieki obszary te były połączone różnorodnymi paktami, układami i uniami: Dania, Islandia i Norwegia przez setki lat tworzyły jedno państwo, a Finlandia od średniowiecza do początku XX wieku była podległa Szwecji. Terminy Skandynawia i region nordycki nadal często stosuje się wymiennie, szczególnie w literaturze anglojęzycznej, ale i w polskim piśmiennictwie nie osiągnięto klarowności w tej kwestii. Są również badacze, którzy odróżniają państwa nordyckie od skandynawskich, ale do tych ostatnich włączają Finlandię ze względu na jej długą zależność od Szwecji, i jak stwierdza fiński historyk Max Engman fakt, że w żadnym innym kraju nie było tej samej gotowości na akceptację szwedzkich idei i innowacji społecznych 4. W niniejszej pracy przyjęto, biorąc pod uwagę kryteria kulturowe, że Skandynawia obejmuje Danię, Norwegię i Szwecję 5. Jednym z kryteriów kulturowych jest język do języków skandynawskich zalicza się jedynie duński, norweski i szwedzki 6. Podstawą decyzji o ograniczeniu analizy do Danii, Norwegii i Szwecji stała się właśnie kwestia języka, ponieważ w tym opracowaniu posłużono się wieloma przykładami konkretnych programów radiowych lub telewizyjnych, które autorka jest w stanie zrozumieć. Analiza treści programów mediów publicznych nie byłaby możliwa w przypadku fińskojęzycznych mediów publicznych Yle czy islandzkiego nadawcy RÙV. Ponadto rozwój mediów publicznych przebiegał bardzo podobnie właśnie w Danii, Norwegii i Szwecji, na co wskazano w tej publikacji, często zresztą działano świadomie i powielano pomysły skandynawskich sąsiadów. Dania, Norwegia i Szwecja są zaliczane do państw małych liczebnie (od 5 do 10 milionów mieszkańców), o bardzo dobrej sytuacji gospodarczej. Zarówno położenie, jak i ukształtowanie geograficzne tych krajów miało duży wpływ na rozwój mediów audiowizualnych. W niewielkiej i płaskiej Danii tworzenie infrastruktury radiowo-telewizyjnej było dużo prostsze niż w rozległych i w wielu partiach górzystych Norwegii i Szwecji. Peryferyjne położenie półwyspu skandynawskiego sprawiło natomiast, że kraje te wytworzyły swój specyficzny rodzaj państwa dobrobytu, który zasłynął jako model nordycki, a także własne modele 3 Np. T.K. Derry, A History of Scandinavia: Norway, Sweden, Denmark, Finland and Iceland, University of Minnesota Press, Minneapolis, London 1979; T. Griffiths, Scandinavia at war with trolls, Hurst & Company, London M. Engman, Är Finland ett nordiskt land?, Den jyske Historiker 1994, LXIX LXX, s. 72. Przekłady nietłumaczonych na język polski dokumentów, publikacji oraz programów radiowych i telewizyjnych w językach skandynawskich i w języku angielskim wykonano samodzielnie, jeżeli nie podano inaczej. 5 Föreningen Norden, [dostęp: ]. 6 K. Arvidsson, Talar Norden med kluven tunga?, Nordiska Rådet, Danmark 2012, s. 9.

12 Wstęp 11 mediów publicznych i wzorce ich misji. Już w latach 30. ubiegłego stulecia Danię i Szwecję uznawano za szybko modernizujące się i godne naśladowania 7. Natomiast od lat 70., gdy odkryto złoża ropy w Norwegii, a model nordycki wszedł w fazę dojrzałą, rozwój gospodarczy i technologiczny tych krajów przebiegał bardzo szybko. Dzisiaj są to jedne z najbardziej innowacyjnych krajów na świecie, a nowe technologie szybko są wykorzystywane w mediach, również publicznych. Karol Jakubowicz napisał, że: Największy błąd, jaki można popełnić, pisząc o mediach publicznych, to zajmować się wyłącznie samymi tymi mediami, dodając, jak ważny jest kontekst działania przedsiębiorstw medialnych 8. Celem tej publikacji jest wykazanie, jak na współczesne organizacje i treści programowe skandynawskich mediów publicznych wpłynęły uwarunkowania historyczne i kulturowe, a także jak media publiczne wspierały powstawanie państwa dobrobytu. Główna hipoteza pracy zakłada, że skandynawscy inżynierowie społeczni (wyjaśnienie w dalszej części Wstępu) wywarli na powstające media publiczne wpływ kluczowy, ponieważ ukształtowali ich edukacyjny charakter, a następnie edukacyjne media wpłynęły na tworzenie państwa dobrobytu. Na potrzeby tych rozważań sformułowano następujące pytania badawcze, które są punktem wyjścia analiz podejmowanych w poszczególnych częściach pracy: Jakie są najważniejsze wspólne cechy kultury politycznej i wyznawane wartości Danii, Norwegii i Szwecji? Jakie wydarzenia historyczne i uwarunkowania geopolityczne wpłynęły na te cechy i wartości? Jaki wpływ na media publiczne miała skandynawska inżynieria społeczna i edukacyjne ruchy społeczne powstałe w XIX wieku? Jak media wpływają na tożsamość narodową i jak konkretnie media publiczne wpływały na tożsamość duńską, norweską, szwedzką i skandynawską? Czy systemy medialne Danii, Norwegii i Szwecji mogą stanowić odrębną kategorię wśród systemów europejskich? Jak wyglądał rozwój historyczny skandynawskich mediów publicznych i jaka jest ich współczesna forma (prawo, struktury, finansowanie, oferta)? Jak wartości skandynawskie i założenia edukacyjne są realizowane w ofercie skandynawskich mediów publicznych? Pierwsza część tytułu niniejszej publikacji ma charakter nieco alegoryczny i nawiązuje do twórców szwedzkiej koncepcji Domu Ludu (Folkhem), powstałej pod 7 Np. M. Chacińska, K. Musiał, Constructing a Nordic community in the Polish press past and present [w:] J. Harvard, P. Stadius (red.), Communicating the North: media structures and images in the making of the Nordic Region, Ashgate, Burlington K. Jakubowicz, Media publiczne. Początek końca czy nowy początek, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 9.

13 12 Wstęp koniec lat 20. ubiegłego stulecia. Inżynieria społeczna, która wywołuje głównie negatywne skojarzenia, w ujęciu skandynawskim w drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku bliższa była głębszym, strukturalnym programom reform społecznych. Według tezy tej pracy współczesne media publiczne są dziełem skandynawskich reformatorów inżynierów społecznych. Druga koncepcja z tytułu służenie ludowi również wywodzi się z czasu początku tych reform, który jednocześnie był okresem powstania radia publicznego. Skandynawska koncepcja ludu (folk) została szczegółowo wyjaśniona w trzecim rozdziale, niemniej trzeba w tym miejscu nadmienić, że nie chodzi o komunistyczny zwrot ludu pracującego miast i wsi 9, ale o ogół obywateli, ponieważ po reformach społeczeństwa skandynawskie miały być bezklasowe. Publikację podzielono na dwie części. W pierwszej z nich wskazano elementy kultury politycznej i systemów wartości Skandynawii oraz czynniki historyczne, takie jak działania oddolnych ruchów społecznych i odgórnych reformatorów (inżynierów społecznych), które miały największy wpływ na kształtowanie specyfiki nadawców publicznych. Jednocześnie, w ostatnim rozdziale pierwszej części, wykazano, że był to wpływ obopólny społeczeństw na media i mediów na społeczeństwa, ponieważ istniejące od lat 20. poprzedniego wieku media publiczne Danii, Norwegii i Szwecji oddziaływały na kształtowanie się tożsamości narodów skandynawskich. W tej części uwypuklono wyraźnie edukacyjny charakter najpierw radia, a później telewizji publicznej w Danii, Norwegii i Szwecji, który nie wynikał jedynie z naśladowania w tej dziedzinie BBC. Okres, w którym powstawały i rozwijały się media publiczne w Skandynawii, przypada na intensywną działalność inżynierów społecznych, którzy inicjując reformy prowadzące do powstania nordyckich demokratycznych państw dobrobytu, chcieli za pomocą mediów wychować poinformowanych obywateli potrafiących się odnaleźć w takich realiach. Mimo dużych zmian, jakie zaszły w postrzeganiu misji mediów publicznych w Skandynawii w ciągu prawie 100 lat ich istnienia, na przykład odejścia od polityki paternalistycznej, edukacyjność pozostała ich znakiem rozpoznawczym, co starano się podkreślać w całej publikacji. Druga część opracowania zawiera analizę funkcjonowania organizacji medialnych w Danii, Norwegii i Szwecji z perspektywy ich rozwoju historycznego i współcześnie. Historia skandynawskich mediów publicznych jest oczywiście zagadnieniem bardzo obszernym i została opisana w licznych publikacjach, a nie było moim celem powtarzanie ich treści. W analizie historycznej chciano zwrócić uwagę na liczne podobieństwa i pewne różnice w rozwoju publicznych mediów skandynawskich, które zaważyły na ich dzisiejszym kształcie, a także podkreślić ich podejście do edukacji i rozrywki. 9 Chociaż w dalszej części wyjaśniono również, że społeczeństwa skandynawskie wywodzą się głównie z obszarów wiejskich i że szlachta nie była tak liczebna, jak w innych częściach Europy. Niemniej chodzi tutaj o inną ideologię niż ta z okresu Polski Ludowej.

14 Wstęp 13 W rozdziale szóstym dokonano natomiast analizy całego spektrum zagadnień związanych ze współczesną działalnością nadawców skandynawskich: od usytuowania ich w konkretnym modelu systemów medialnych, poprzez obowiązujące je prawo, po charakterystykę oferty. W tej części celem autorki publikacji nie jest analiza mediów publicznych w kontekście systemu medialnego państw nordyckich, jako że system ten został opisany już w licznych publikacjach nordyckich, a także w dwóch opracowaniach polskich (Duńskie media 10 i System medialny Islandii 11, omówione w następnym rozdziale). Ostatni rozdział drugiej części zawiera natomiast omówienie w studiach przypadku trzech obszarów tematycznych, które uznano za szczególnie ważne w misji skandynawskich mediów publicznych. Odzwierciedlają one z jednej strony edukacyjność, z drugiej zaś wpływ kultury politycznej i skandynawskiego systemu wartości na te media. Tematy, które wybrano do analizy, to: radio i telewizja dla dzieci, polityka w mediach i wpływ polityków na media oraz media publiczne a równość kobiet i mężczyzn. Analiza współczesnych uwarunkowań w tych obszarach jest poprzedzona dwiema częściami: teoretyczną i historyczną. Aby zrozumieć, dlaczego skandynawscy nadawcy publiczni chcą mieć wpływ na wychowanie i edukację dzieci, trzeba się bowiem cofnąć o ponad 100 lat i spojrzeć na źródła szczególnego nordyckiego postrzegania dziecka. Natomiast współczesne starania nadawców nordyckich, aby zachować bezstronność polityczną oraz zapewnić równe traktowanie kobiet i mężczyzn, wynikają z kultury politycznej. Analizowane przez autorkę tej publikacji media to tradycyjne, istniejące od lat 20. ubiegłego wieku radio i telewizja publiczne: szwedzkie Sveriges Television (SVT), Sveriges Radio (SR) i Utbildningsradio (UR), norweskie Norsk rikskringasting (NRK) i duńskie Danmarks radio (DR). Starano się korzystać z wielu źródeł skandynawskojęzycznych ze względu na fakt, że nie są one w Polsce znane, a wielu badaczy skandynawskich i nordyckich, mimo publikacji wydawanych w języku angielskim, nadal pisze również w swoich ojczystych językach. Korzystano również z wielu źródeł internetowych, przede wszystkim z telewizyjnych i radiowych internetowych usług VOD mediów skandynawskich, ale także z kanałów YouTube duńskich, norweskich i szwedzkich nadawców publicznych. W przypadku informacji o współczesnych mediach publicznych, głównie zawartych w rozdziale szóstym, uwzględniono stan prawny na dzień 30 listopada 2017 roku. 10 E. Stasiak-Jazukiewicz, Duńskie media, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa L. Pokrzycka, System medialny Islandii, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2014.

15 Wykaz skrótów SVT NRK DR SR PSB PSM EVS Yle RÙV EBU NS PFU LO CEPOS RIPE PVT GMMP Sveriges Television Norsk Rikskringkasting Danmarks Radio Sveriges Radio Public Service Broadcasting Public Service Media European Values Study Yleisradio Ríkisútvarpið European Broadcasting Union Nasjonal Samling, Jedność Narodowa Pressens faglige utvalg Landsorganisation Center for politiske studie Re-Visionary Interpretations of the Public Enterprise Public Value Test Global Media Monitoring Project

16 Część I Społeczeństwo, polityka, kultura

17

18 Rozdział 1 Media publiczne w badaniach polskich i skandynawskich Niniejszy rozdział obejmuje syntezę polskich i skandynawskich badań nad mediami publicznymi oraz definicje tych mediów i terminologię wykorzystywaną w publikacji. Przedstawiono również podstawy metodologiczne analiz zawartych w dalszych częściach. Ponieważ piśmiennictwo na temat mediów publicznych jest bardzo obszerne, omówione badania obejmują rozwój myśli badaczy skandynawskich i polskich na temat mediów publicznych oraz badań polskich na temat mediów nordyckich. Wymienienie wszystkich, choćby tylko tych najbardziej znanych publikacji dotyczących mediów publicznych byłoby bardzo trudne. Ponadto oprócz badań medioznawczych istnieje duża liczba publikacji branżowych, tworzonych na przykład w ramach Europejskiej Unii Nadawców (European Broadcasting Union, dalej EBU) czy Unii Europejskiej. W tym rozdziale skupiono się na rozwoju myśli badawczej oraz na badaniach mających szczególne znaczenie w kontekście niniejszej publikacji, czyli dla mediów publicznych w Danii, Norwegii i Szwecji. W przypadku badań skandynawskich przyjęto okres od połowy lat 90., kiedy to media skandynawskie wkroczyły w nowy etap swojego rozwoju, czyli funkcjonowanie w sytuacji konkurencji. W odniesieniu do polskich badań przybliżono najważniejsze monografie, które powstały już w XXI wieku. Są to badania na temat sytuacji mediów publicznych po upadku systemu komunistycznego i pojawieniu się konkurencji w postaci mediów komercyjnych.

19 18 Rozdział 1. Media publiczne w badaniach polskich i skandynawskich 1.1. Definicje Media publiczne i ich misja That there is no standard definition of the meaning of public service is an old truth in the field of media research 1. Perhaps we all know what we mean by the term [public service]. But what is customarily taken for granted customarily proves troublesome 2. Jest niejasne, czym tak naprawdę jest public service 3. Cytaty wprowadzające do niniejszego podrozdziału wskazują na to, jak skomplikowana pozostaje kwestia definicji i koncepcji mediów publicznych. Historyczne uwarunkowania ich powstania nie były tak złożone. Usprawiedliwienia istnienia mediów publicznych upatruje się w kwestiach technicznych, czyli braku częstotliwości, i do momentu likwidacji monopolu nadawców publicznych w krajach europejskich w latach 80. XX wieku nie stanowiło to obszaru intensywnych dyskusji. Jak stwierdza badacz duński Henrik Søndergaard, większość mediów elektronicznych posiadała wtedy formalny status instytucji działających w sferze publicznej 4. Zniesienie monopolu skomplikowało kwestię mediów publicznych i do dzisiaj zarówno praktycy z branży medialnej, jak i teoretycy borykają się z ich definicją i koncepcją. Historycy mediów podkreślają, że samo pojęcie public service usługi publiczne, służba publiczna powstało w wiktoriańskiej Anglii i aby stało się zrozumiałe w odniesieniu do europejskich mediów publicznych, trzeba przyjąć 1 (To, że nie ma standardowej definicji znaczenia terminu nadawcy publiczni jest w medioznawstwie znaną prawdą) T. Syvertsen, The Many Uses of the Public Service Concept, Nordicom Review 1999, No. 1, s (Być może wszyscy wiemy, co rozumiemy, stosując ten termin. Ale to, co zwykle rozumie się samo przez się, zwykle okazuje się problematyczne [do zdefiniowania]). R. Collins, From Satellite to Single Market: New Communicaiton Technology and European Public Service Television, Routledge, Florence, KY, USA 1998, s M. Carstensen, F. Svith, P. Mouritsen, Betalt af borgere, styret af politikere, uførd af journalister og programmedarbejdere [w:] M. Carstensen, F. Svith, P. Mouritsen (red.), DR og TV 2 i folkets tjenste?, Forfatterne & Forlaget Ajour, Århus 2007, s. 10; por. A. Jaskiernia, Publiczne media elektroniczne w Europie, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006, s H. Søndergaard, Some Reflections on Public Service Broadcasting, Nordicom Review 1999, No. 1, s. 22.

20 1.1. Definicje 19 jego interpretacje, wychodzące poza ten okres i poza Wielką Brytanię: Zwrot ten opisywał infrastrukturę modernizacyjną ( ), definiowaną jako «dobra publiczne», potrzebne wszystkim obywatelom 5. Norweska badaczka mediów Trine Syvertsen nawiązuje do tej koncepcji, przedstawiając pierwszą z trzech definicji zwrotu public service. Są to według niej usługi i narzędzia użyteczności publicznej, czyli byłaby to techniczno-ekonomiczna interpretacja tego terminu, odnosząca się do usług, które zwykle zapewnia rząd poczta, drogi, infrastruktura kolejowa 6. Dwie inne definicje, które podaje Norweżka, to nadawanie w służbie sfery publicznej, kiedy public interpretujemy jako sferę publiczną, oraz nadawanie w służbie słuchaczom/widzom, kiedy public rozumiemy jako publiczność 7. Ta wielość interpretacji wynika z problemu, który pojawia się już na poziomie semantycznym, słowo public w języku angielskim może oznaczać zarówno rzeczownik publiczność, jak i przymiotnik publiczny. Inni badacze też wskazują na brak jednej definicji i jednoznacznej interpretacji pojęcia media publiczne 8 oraz fakt, że nie jest to zwykły neutralny termin naukowy, ale pojęcie niosące w sobie zmieniające się wartości 9. To z kolei prowadzi do następnych pytań, na przykład, czy nadawanie publiczne (public service broadcasting) jest ideą, czy praktyką? Duński badacz Henrik Søndergaard stwierdza, że pojęcie media publiczne (oryg. public service) odnosi się pierwotnie do zespołu relacji między mediami elektronicznymi a społeczeństwem, w którym działają i którego mandat i legitymizację posiadają 10. Według badacza z powodu sposobu finansowania mediów publicznych nie da się rozważać pojęcia public service bez brania pod uwagę skomplikowanego kontekstu politycznego. Søndergaard uważa, że należy w pojęciu media publiczne rozdzielić kwestie istnienia fizycznych instytucji i organizacji medialnych od ideałów dotyczących celów, które mają one spełniać, ponieważ związek między tymi dwoma obszarami jest dziś często trudny do uchwycenia 11. Problem definicyjny w przypadku mediów publicznych wynika również z procesualności tego zjawiska. Media publiczne ulegają ciągłym zmianom, pod wpływem zmian, którym podlegają społeczeństwa, w których funkcjonują oraz 5 T. Hujanen, L. Weibull, E. Harrie, The Challenge of Public Service Broadcasting in the Nordic Countries. Contents and Audiences [w:] U. Carlsson (red.), Public Service Media from a Nordic Horizon Politics, Markets, Programming and Users, Nordicom, Göteborg 2013, s T. Syvertsen, Hva kan public service begreppet brukes til [w:] U. Carlsson (red.), Public service- -TV: Nordiska medieforskare reflekterar, Nordicom, Göteborg 1999, s Ibidem, s Np. A. Jaskiernia, Publiczne media elektroniczne, s A. Edin, Den föreställda publiken, Östlings bokförlag Symposion, Eslöv 2000, s T. Syvertsen, Hva kan public service, s Ibidem, s

21 20 Rozdział 1. Media publiczne w badaniach polskich i skandynawskich otoczenie globalne. Istniejące definicje najczęściej uwzględniają aspekty związane ze strukturą własności, finansowaniem i treściami programowymi oraz wymieniają kryteria, które nadawca powinien spełniać, aby można go było nazywać nadawcą publicznym. Jednym słowem, próby definicji w efekcie stają się wyliczeniem cech, które media publiczne powinny charakteryzować. Søndergaard pisze o tych kryteriach: koncepcja mediów publicznych (public service) to dużo więcej niż zasady regulujące działalność mediów elektronicznych, ale w rzeczywistości zbiór zasad, z których żadna część nie może być usunięta, ponieważ spowoduje to utratę celu istnienia ich wszystkich 12. Beata Ociepka, wymieniając te cechy, stwierdza, że są one konstytutywnymi elementami definicji mediów publicznych 13. Atrybuty, które wymieniane są w wielu publikacjach naukowych oraz dokumentach instytucjonalnych i branżowych, można podsumować w następujący sposób: dostępność usług dla wszystkich (intelektualna i geograficzna); dostarczanie zróżnicowanej i zrównoważonej oferty; niezależność; rola kulturotwórcza; działalność niekomercyjna; pluralizm; bezstronność programów informacyjnych; równowaga między programami informacyjnymi i artystycznymi; dominacja produkcji własnej; dobra jakość 14. Wymienione cechy są więc powinnościami, które w swoich dokumentach misyjnych deklaruje większość mediów publicznych w Europie i do których będę się również odnosiła, pisząc o duńskich, norweskich i szwedzkich nadawcach. Wymogi te oczywiście będą się nieco różniły w zależności od specyfiki kulturowej danego narodu, w niektórych krajach misja jest określona bardzo szczegółowo, w innych jest bardziej podatna na interpretacje, a w każdym państwie, w którym istnieją media publiczne, podlega ona zmianom. Na koniec przytoczę definicję, uwzględniającą część wymienionych wcześniej powinności, 12 H. Syvertsen, Hva kan public service, s B. Ociepka, Dla kogo telewizja? Model publiczny w postkomunistycznej Europie Środkowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s Np. European Broadcsting Union Raport Grupy Pereza 1983 czy Raport grupy Wangermée 1984, oba za: R. Collins, From Satellite to Single Market, s ; J. Trappel, Media in Europe Today, Bristol GBR: Intellect Ltd., Bristol 2010, s. 187; B. Ociepka, Dla kogo telewizja?, s ; European Parliament Resolution on the role of public service television in a multi-media society, [dostęp: ].

22