PODSTAWY OCENY ŚRODOWISKOWEGO RYZYKA ZDROWOTNEGO
|
|
- Jerzy Kasprzak
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 PODSTAWY OCENY ŚRODOWISKOWEGO RYZYKA ZDROWOTNEGO Dr Marek Biesiada, dr Anicenta Bubak Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec Wstęp Adekwatnych metod opisu częstości występowania chorób oraz związków przyczynowo - skutkowych, pomiędzy narażeniem i chorobą dostarcza epidemiologia. Wobec tego badania epidemiologiczne powinny zawsze służyć jako właściwy układ odniesienia do dyskusji wpływu czynników środowiskowych na stan zdrowia populacji. W badaniach epidemiologicznych koncentrujemy się na istniejących danych o skutkach zdrowotnych (częstości występowania określonych schorzeń w badanej populacji) i staramy się ocenić, które spośród licznych czynników narażenia i w jakim stopniu są odpowiedzialne za obserwowany stan rzeczy. Jednakże, badania epidemiologiczne są zazwyczaj dość kosztowne i czasochłonne, jeśli miałyby objąć populację dostatecznie liczną dla wyciągania wiarygodnych wniosków statystycznych. Istnieją natomiast sytuacje, gdy potrzebne są szybkie prowizoryczne dane dotyczące ryzyka lub też, gdy w rozważaniach związanych z ryzykiem zdrowotnym nie można się oprzeć na rzeczywistych danych epidemiologicznych. Tego typu sytuację stanowią oceny oddziaływania na środowisko i zdrowie ludzkie inwestycji planowanych, istniejących lub likwidowanych. W tym przypadku można zastosować procedurę nazywaną oceną ryzyka zdrowotnego. Koncepcja oceny ryzyka przebiega w odwrotnym kierunku: znając istniejące narażenie populacji na szkodliwe substancje w środowisku staramy się wyciągać wnioski odnośnie spodziewanych potencjalnych skutków zdrowotnych. Ocena ryzyka zdrowotnego wynikającego z narażenia na szkodliwe substancje w środowisku polega na zintegrowanym podejściu do problemu oszacowania narażenia poprzez wykorzystanie fundamentalnej wiedzy z różnych dyscyplin (toksykologia, nauki środowiskowe, nauki medyczne). W oparciu o istniejące dane środowiskowe na drodze modelowania matematycznego przewiduje się tu prawdopodobne skutki zdrowotne. Zgodnie z rekomendacją amerykańskiej agencji ochrony środowiska US EPA, co znalazło odbicie w dyrektywach Unii Europejskiej w procesie oceny ryzyka wyróżnia się następujące etapy postępowania: identyfikacja zagrożenia, ocena narażenia, określenie zależności dawka-odpowiedź. charakterystyka ryzyka i analiza niepewności. 29
2 Pierwsze trzy etapy są w pewnym stopniu niezależne od siebie aczkolwiek ściśle ze sobą związane. Identyfikacja zagrożenia Ta część procesu oceny ryzyka dotyczy rozpoznania czy dana substancja chemiczna lub czynnik fizyczny występujące w środowisku wywierają szkodliwe działanie biologiczne, jakiego typu efekty zdrowotne występują w różnych zakresach wchłoniętych dawek itp. Etap identyfikacji zagrożenia obejmuje także poznanie własności toksykologicznych rozważanych substancji. Istnieją tysiące substancji chemicznych znanych jako substancje szkodliwe dla człowieka. Zostały one sklasyfikowane w zależności od skutku biologicznego jako rakotwórcze (kancerogenne) oraz nierakotwórcze. W zależności od skali czasowej manifestacji skutków biologicznych mówimy o zagrożeniach ostrych i przewlekłych. Należy zaznaczyć, że istotną rolę odgrywa problem jak ostro i precyzyjnie zdefiniowane jest zagrożenie. Stopień precyzji (a szczególnie jej brak) na poziomie definicji zagrożenia przenosi się na pozostałe elementy oceny ryzyka wnosząc odpowiedni wkład w końcową niepewność wyniku. Identyfikacja i charakterystyka zagrożenia w odniesieniu do szkodliwych substancji w poszczególnych elementach środowiska powinna zawierać następujące kroki: identyfikacja szkodliwych substancji w powietrzu, wodzie pitnej i glebie, rozkład zawartości szkodliwych substancji jako funkcję odległości od źródła emisji, ocenę mobilności danej substancji w mediach środowiskowych, jej biodostępności, charakterystykę toksykologiczną warzyw i owoców oraz produktów zwierzęcych wytwarzanych na skażonym terenie. Dane toksykologiczne opisujące profil szkodliwej substancji do wykorzystania w procesie oceny ryzyka zdrowotnego powinny z kolei zawierać: opis skutków toksycznych ostrych i przewlekłych, dane o toksyczności ostrej i przewlekłej w postaci dawki referencyjnej, w przypadku substancji rakotwórczych - jednostkowe ryzyko nowotworowe. Istnieją bazy danych spełniające te wymagania np. IRIS (US EPA) czy HEAST. Ocena narażenia Narażenie jest to bezpośredni kontakt czynnika chemicznego, fizycznego lub biologicznego z organizmem ludzkim. Aby mówić o narażeniu konieczne są trzy elementy: źródło skażenia, wrażliwy osobnik (lub populacja) oraz drogi narażenia. Eliminacja jednego z tych trzech elementów likwiduje narażenie. Narażenie ujmuje się zazwyczaj ilościowo jako uśrednione po czasie trwania kontaktu stężenie czynnika szkodliwego w medium środowiskowym, za pośrednictwem, którego miał miejsce kontakt. Wobec tego ocena narażenia obejmuje określenie wielkości, częstości, czasu trwania oraz drogi narażenia. Losy substancji pomiędzy źródłem i populacją narażoną obejmują redystrybucję zanieczyszczeń w podstawowych elementach środowiska: powietrzu, wodzie i glebie. Istotną rolę odgrywa też łańcuch pokarmowy, dzięki któremu człowiek staje się narażony na środowiskowe czynniki szkodliwe poprzez spożywanie roślin i owoców uprawianych na terenach skażonych oraz przez spożywanie produktów zwierzęcych pochodzących od zwierząt 30
3 hodowanych na obszarach o dużym stopniu degradacji środowiska. Dlatego też w precyzyjnej zintegrowanej ocenie narażenia należy brać pod uwagę różne czynniki jak np. warunki meteorologiczne (prędkość wiatru, wilgotność, temperatura, wielkość opadów deszczu), własności hydrogeologiczne terenu (kierunki spływu wód gruntowych i powierzchniowych), sposób wykorzystania terenu (uprawy, nieużytki, rekreacja), własności gleby (ph, skład itp.). Pobranie szkodliwej substancji ze środowiska przez indywidualnego osobnika może nastąpić jedną lub kilkoma jednocześnie z następujących dróg narażenia: drogą pokarmową (spożycie skażonego pożywienia, skażonej wody, przypadkowe spożycie małych ilości gleby i kurzu), drogą inhalacyjną (szkodliwe gazy, cząstki zawieszone - frakcja respirabilna) drogą przezskórnej absorbcji (bezpośredni kontakt ze skażoną glebą lub wodą). Narażony na szkodliwości środowiskowe człowiek styka się z różnymi stężeniami szkodliwych substancji w środowisku pracy, z innymi w miejscu zamieszkania, a z jeszcze innymi na terenach rekreacyjnych. Różne są też czasy przebywania w owych miejscach, a co za tym idzie różnie się kształtuje całkowite narażenie. Istotną rolę odgrywa też czas trwania narażenia: czy jest ono tzw. całożyciowe, to znaczy, czy występuje przez cały okres życia, czy jedynie podczas aktywności zawodowej. Kolejna ważna sprawa to rodzaj wrażliwej populacji: czy narażenie dotyczy dzieci (inne wartości mają tu także fizjologiczne parametry kształtujące narażenie: masa ciała, wielkość wentylacji płuc, powierzchnia ciała itd.), czy też osób starszych, bądź populacji generalnej. Uchwycenie właściwej charakterystyki rozważanego problemu pod kątem częstości narażenia i wielkości fizjologicznych czynników narażenia odbywa się poprzez konstrukcję odpowiedniego scenariusza narażenia. Do obliczeń modelowych wykorzystuje się trzy podstawowe rodzaje scenariuszy narażenia: mieszkańca, pracownika, kontakt przypadkowy. Tabela 1 przedstawia znaczenie poszczególnych dróg narażenia w różnych scenariuszach narażenia w odniesieniu do czasu trwania narażenia. Tabela 1. Typowe założenia odnośnie czasu trwania narażenia populacji różnymi drogami narażenia w różnych scenariuszach narażenia. Oznaczenia: Cż - narażenie całożyciowe, Dor - narażenie w wieku dorosłym, Dz - narażenie w wieku dziecięcym. Droga narażenia/ medium środowiskowe Scenariusz mieszkańca Scenariusz pracownika Kontakt przypadkowy Droga pokarmowa Wody gruntowe Cż Dor - Wody powierzchniowe Cż Dor Cż, Dz Osad Dz Dor Cż, Dz Gleba Cż, Dz Dor Cż, Dz Pokarmy Cż - Cż Droga inhalacyjna Faza gazowa Cż Dor Cż Pył zawieszony Cż Dor Cż Kontakt przez skórę Wody powierzchniowe Cż Dor Cż, Dz Wody gruntowe Cż Dor - Osad Dz Dor Cż, Dz Gleba Cż, Dz Dor Cż, Dz 31
4 U podstaw oceny narażenia leży pojęcie dawki pobranej, której istotą jest oznaczenie ilości substancji szkodliwej, z którą styka się organizm na danej drodze narażenia (inhalacyjnej, pokarmowej, wchłaniania przez skórę) w ciągu doby w przeliczeniu na 1 kg masy ciała. Tak, więc ma ona miano [mg/(kg d)]. Przy obliczaniu dawki pobranej oprócz stężenia danej szkodliwej substancji w środowisku (powietrzu, wodzie, glebie) uwzględnia się także częstotliwość i czas trwania kontaktu z danym medium środowiskowym (ile godz. na dobę, przez ile dni w roku, ile lat) natomiast okres uśredniania w tzw. scenariuszu całożyciowego przewlekłego narażenia przyjmowany jest najczęściej jako 70 lat. Poniższy wzór stanowi ogólny schemat, na którym opierają się obliczenia dawek pobranych różnymi drogami narażenia: I = C FI (K CK) / (MC T) I - dawka pobrana [mg/(kg d)], C - średnie stężenie substancji w danym medium środowiskowym [mg/l], [mg/m 3 ], [mg/kg] FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca, jaka część faktycznego pobrania pochodzi ze skażonego źródła, K - wielkość dobowego kontaktu (spożycia wody pitnej [l wody/d], dobowa wentylacja płuc [m 3 /d], dobowe spożycie gleby [mg/d] itp.) CK - częstotliwość i czas trwania kontaktu (ile godz. na dobę, przez ile dni w roku, ile lat) - zależy od konkretnego scenariusza narażenia, MC - średnia masa ciała [kg], T - okres uśredniania (dni, lata, w tzw. przewlekłym narażeniu całożyciowym przyjmowany najczęściej jako 70 lat). Dawkę całkowitą pobraną oblicza się jako sumę dawek pobranych na poszczególnych drogach narażenia. Na poziomie dawki całkowitej danej substancji następuje integracja wszystkich dróg narażenia na daną substancję. Fizjologiczne czynniki narażenia Podstawowym wykładnikiem różnicującym fizjologiczne czynniki narażenia jest rodzaj wrażliwej populacji tzn. jej charakterystyka pod względem wieku, płci czy wykonywanego zawodu. Od powyższych cech zależą inne czynniki jak np. masa ciała (średnio inna u kobiet, inna u mężczyzn, inna w przypadku dzieci) czy częstość kontaktu (inny scenariusz u dzieci, inny u dorosłych). Masa ciała powinna być dobrana w zależności od grupy wiekowej rozważanej populacji. Przyjmuje się, że średnia masa ciała osób dorosłych wynosi 70 kg dla populacji generalnej, lub w zależności od płci: 78.1 kg dla mężczyzn i 65.4 kg dla kobiet. W przypadku dzieci w grupie wiekowej pomiędzy 1 r.ż. i 6 r.ż. przyjmuje się do obliczeń masę ciała 16 kg. Dane powyższe są oparte na 50 - percentylu rozkładu masy ciała w danych antropometrycznych. Standardowe dane dotyczące dobowego pobrania mediów środowiskowych są następujące. Wentylacja płuc: gdy nie jest wyspecyfikowany schemat aktywności przyjmuje się średnią dobową wentylację płuc na poziomie 20 m 3 /d dla dorosłych i 5-10 m 3 /d dla dzieci. Konsumpcja wody pitnej: wartość średnia = 1.4 l/d, 90-ty percentyl rozkładu = 2.0 l/d. 32
5 Przypadkowe spożycie gleby - dotyczy głównie dzieci na skutek wkładania do ust niemytych rąk. Przyjmowane tu wartości to: mg/d = 50-ty percentyl rozkładu w grupie wiekowej 1-6 lat, 100 mg/d dla grup wiekowych starszych od 6 lat, 800 mg/d - najwyższa wartość (prawy ogon rozkładu) - wyłączając tzw. pica, czyli spaczone łaknienie. Modelowanie potencjalnych scenariuszy narażenia Modelowanie potencjalnych scenariuszy narażenia wiodące do ilościowej oceny ryzyka jest dobrze opracowaną procedurą dla ekspozycji na chemiczne substancje toksyczne i rakotwórcze. Pobór substancji chemicznych z wodą pitną I = Cw FI (K w CK) / (MC T) Cw - średnie stężenie substancji w wodzie [mg/l], FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca, jaka część faktycznego spożycia pochodzi ze skażonego źródła, K w - wielkość dobowego spożycia wody pitnej [l wody /d], w/g rekomendacji US EPA przyjmuje się 2 l/d CK - częstotliwość i czas trwania kontaktu (ile godz. na dobę, przez ile dni w roku,ile lat) - zależy od konkretnego scenariusza narażenia, MC - średnia masa ciała [kg], T - okres uśredniania (przyjmowany najczęściej jako 70 lat - tzw. całożyciowe przewlekłe narażenie). Pobór substancji chemicznych przez przypadkowe spożycie gleby I = Cg FI CF (K g CK) / (MC T) Cg - średnia zawartość substancji w glebie [mg/kg], FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca, jaka część faktycznego przypadkowego spożycia gleby pochodzi ze skażonego źródła, K g - wielkość dobowego przypadkowego (przez ręce i przedmioty zanieczyszczone pyłem z gleby) spożycia gleby [mg /d], przyjmuje się 200 mg/d dla dzieci poniżej 6 lat, 100 mg/d dla wieku pow. 6 lat, CF - współczynnik przeliczeniowy 10-6 kg/mg (konieczny, ponieważ spożycie gleby wyraża się w [mg] gleby na dobę, natomiast zawartość szkodliwych substancji w [mg] substancji na [kg] gleby); Pobór substancji chemicznych z gleby na drodze wchłaniania przezskórnego I = (Cg SA AF ABS)/MC FI CF CK / T Cg - średnia zawartość substancji w glebie [mg/kg], SA - powierzchnia skóry eksponowana na kontakt z glebą [m 2 ], AF - czynnik adherencji gleby do skóry [mg/cm 2 ], ABS - czynnik absorpcji przezskórnej; wielkość niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca wydajność procesu desorpcji czynnika szkodliwego z cząstek gleby i następowej jego absorpcji przez skórę, wiedza na temat tego parametru jest bardzo znikoma FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca, jaka część gleby, z którą kontaktowała się skóra narażonej osoby pochodzi ze skażonego obszaru; zazwyczaj przyjmuje się FI = 1, 33
6 CF - współczynnik przeliczeniowy 10-6 kg/mg, Pobór substancji chemicznych ze skażonymi płodami rolnymi, owocami i warzywami I = Cpr FI CF (K pr CK) / (MC T) Cpr - średnia zawartość substancji w płodach rolnych, owocach i warzywach [mg/kg], przyjmuje się wartości uzyskane z pomiarów lub modeli transferu zanieczyszczeń gleba - roślina, FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca, jaka część faktycznego spożycia pochodzi ze skażonego źródła, K pr - wielkość dobowej konsumpcji skażonego produktu [g produktu /d], CF - współczynnik przeliczeniowy 10-3 kg/g Pobór substancji chemicznych ze skażonymi produktami mięsnymi i nabiałem I = Cpm FI CF (K mn CK) / (MC T) Cpm - średnia zawartość substancji w produktach mięsnych i nabiale [mg/kg], wartość tego parametru ocenia się na podstawie wyników oznaczeń metodą podwójnej porcji lub też na podstawie modelowania uwzględniającego skażenie gleby i wody, czynniki akumulacji substancji w roślinach, oraz współczynniki transferu pokarm - mięso, pokarm - nabiał; FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca, jaka część faktycznego spożycia pochodzi ze skażonego źródła, K mn - wielkość dobowej konsumpcji skażonego produktu [g produktu /d], CF - współczynnik przeliczeniowy 10-3 kg/g Pobór substancji chemicznych drogą inhalacyjną Cp - średnie stężenie substancji w powietrzu [mg/m 3 ], K inh - wielkość dobowej wentylacji płuc [m 3 /d] I = Cp (K inh CK) / (MC T) Zgodnie z zasadami szacowania ryzyka zdrowotnego należy stosować wyżej przedstawione wzory w odniesieniu do rozważanego scenariusza narażenia tzn. dla każdej z wymienionych tam dróg narażenia i dla wszystkich potencjalnie szkodliwych dla zdrowia substancji związanych z danym scenariuszem. Tak postawione zadanie jest na ogół bardzo trudne, jeżeli nie niemożliwe do wykonania z powodu braku wystarczających informacji w istniejących opracowaniach. Istnieje ścisła współzależność między zjawiskami zdrowotnymi a zjawiskami demograficznymi. Do prawidłowej oceny zdrowia populacji konieczne są informacje o liczbie ludności zamieszkującej dany teren oraz o jej strukturze wiekowej. 34
7 Rodzaj narażonej populacji (ludzie w wieku produkcyjnym - pracownicy narażeni zawodowo, populacja generalna tzn. także dzieci i osoby starsze), jej struktura wiekowa i płeć determinują fizjologiczne czynniki narażenia, takie jak: masa ciała, wielkość i częstość kontaktu ze skażonym medium (dobowa wentylacja płuc, aktywność fizyczna) itd. Wielkość dawki pobranej zależna jest od parametrów fizjologicznych zdeterminowanych przez płeć i wiek. Dlatego w ocenach narażenia rekomendowane jest zastosowanie procedury syntezy populacyjnej tzn. obliczenie średniej populacyjnej dawki pobranej (tzn. średniej dawki pobranej ważonej strukturą demograficzną narażonej populacji) według wzoru. I pop = w 0-6 I w 7-19 I w m I m + w k I k w 0-6 I 0-6 w 7-19 I 7-19 w k I k w m I m oznacza procent populacji przypadający na dzieci w wieku 0-6 lat, oznacza dawkę pobraną obliczoną dla dzieci w wieku 0-6 lat, oznacza procent populacji przypadający na dzieci w wieku 7-19 lat, oznacza dawkę pobraną obliczoną dla dzieci w wieku 7-19 lat, oznacza procent populacji przypadający na kobiety, oznacza dawkę pobraną obliczoną dla kobiet, oznacza procent populacji przypadający na mężczyzn, oznacza dawkę pobraną obliczoną dla mężczyzn. Określone w powyższy sposób średnie populacyjne należy obliczać dla danej substancji i danej drogi narażenia osobno. Wszędzie gdzie jest to tylko możliwe powinno się dążyć do przeliczenia dawki pobranej na dawkę wchłoniętą. Dawka = I AF AF oznacza współczynnik wchłaniania. Wszędzie tam gdzie współczynnik wchłaniania jest nieznany należy przyjmować AF = 1, zgodnie z zasadą konserwatywnej oceny ryzyka. Innymi słowy zasada ta polega na przyjmowaniu większego możliwego ryzyka w sytuacjach niepewnych (większy margines bezpieczeństwa narażonej populacji). Odnośnie czynników absorpcji istnieje duża niepewność w literaturze. Przyjmowane wartości współczynników dla substancji (organicznych lub nieorganicznych) wchłoniętych przez przewód pokarmowy mieszczą się w zakresie AF = , a dla inhalacyjnej drogi narażenia AF = Współczynnik wchłaniania jest wielkością zależną silnie od wieku i sposobu odżywiania się. Na przykład, współczynnik wchłaniania dla ołowiu pobranego drogą oddechową u dziecka ocenia się na , a drogą pokarmową na Współczynnik wchłaniania drogą pokarmową jest dla ołowiu silnie malejącą funkcją czasu i dla dorosłych wynosi już Zależność dawka - odpowiedź Z praktycznego punktu widzenia istotne jest rozróżnienie na substancje kancerogenne i niekancerogenne (toksyczne). Przyjmuje się, że substancje o działaniu toksycznym posiadają pewien próg stężenia, poniżej którego mechanizmy obronne chronią organizm przed negatywnymi skutkami narażenia. Próg ten ilościowo opisuje tzw. NOAEL - poziom braku obserwowalnych efektów szkodliwych. Aby uwzględnić potencjalne błędy wynikające z przeniesienia wniosków wyciąganych z badań na zwierzętach na populacje ludzkie, efekty ekstrapolacji z obszaru wysokich dawek (w modelu doświadczalnym) na obszar dawek niskich (typowych dla narażenia środowiskowego) oraz jakość toksykologicznych baz da- 35
8 nych, wprowadza się tzw. współczynniki modyfikujące i współczynnik niepewności, przez które dzieli się NOAEL uzyskując (często o kilka rzędów wielkości niższą) wartość dawki referencyjnej RfD. W przypadku substancji rakotwórczych przyjmuje się, że nie ma bezpiecznego progu narażenia tzn. przy każdym narażeniu zawsze istnieje pewne prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu. Stochastyczny charakter procesu kancerogenezy sprawia, że rejestrowaną odpowiedzią biologiczną jest tu prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu (tzn. częstość wystąpienia nowotworu w badanej grupie zwierząt lub ludzi - w retrospektywnych badaniach osób narażonych zawodowo na kancerogeny). Współczynnik przeliczający pochłoniętą dawkę substancji kancerogennej na skutek zdrowotny (prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu) nazywa się jednostkowym ryzykiem nowotworowym (UCR). Jest on wyznaczany jako nachylenie krzywej dawka-odpowiedź. Krzywa zależności dawka-odpowiedź ma, więc charakter krzywej kalibracyjnej pozwalającej przełożyć dawkę na ryzyko nowotworowe. Ocena ryzyka U podstaw oceny potencjalnego ryzyka zdrowotnego narażenia na substancje rakotwórcze leży pojęcie ryzyka indywidualnego, tzn. ryzyka ponoszonego przez typowego przedstawiciela rozważanej (w danym scenariuszu narażenia) populacji: Ryzyko = Dawka UCR Ryzyko indywidualne może być następnie przeliczane na ryzyko populacyjne, czyli na oczekiwaną liczbę dodatkowych zachorowań na nowotwory w rozważanej populacji. Ryzyko Populacyjne = Ryzyko Liczebność narażonej populacji Przeliczanie ryzyka indywidualnego na populacyjne ma sens jedynie dla odpowiednio licznych populacji (w sensie prawa wielkich liczb). Ryzyko jednostkowe zachowuje natomiast swe znaczenie nawet dla mało licznych populacji, niosąc informację ilościową o prawdopodobieństwie zachorowania, gdy miało miejsce narażenie (tzw. prawdopodobieństwo warunkowe). Niezależnie jednak od prezentowania wyniku w postaci ryzyka populacyjnego rozważenie liczebności narażonej populacji ma znaczenie kluczowe w procesie analizy ryzyka zdrowotnego, w szczególności w stadium interpretacji wyników. Substancje rakotwórcze działają bezprogowo, zatem fizjologia nie wyznacza tu naturalnego progu szkodliwości. W zastosowaniach praktycznych dąży się jednak do wyznaczania wartości referencyjnych (krytycznych). Decyzja, co to tego, jaką wartość ryzyka przyjąć za akceptowalną jest w dużej mierze decyzją o charakterze społeczno-ekonomicznym. W większości krajów zachodnich za wartość wymagającą interwencji przyjmuje się ryzyko 10-3, natomiast (bezdyskusyjnie) akceptowalną wartością jest ryzyko niższe niż 1 na milion (tj ). W przypadku substancji toksycznych strategia oceny jest inna: na podstawie znajomości progu toksycznego działania określonego jako LOAEL (najniższe stężenie wywołujące efekt biologiczny), lub najwyższego stężenia nie dającego efektu NOAEL, wyznacza się tzw. dawkę referencyjną RfD poprzez uwzględnienie niepewności związanych z różnicą 36
9 podatności wewnątrz populacji, koniecznością ekstrapolacji międzygatunkowej oraz przeniesienia wyników badań przewlekłych na całożyciowe narażenie itp. Dysponując dla danej substancji dawką referencyjną (z toksykologicznych baz danych) dokonuje się jej porównania z wielkością rzeczywistej dawki obliczając tzw. iloraz narażenia: HQ = Dawka / RfD jeżeli HQ 1 istnieje możliwość wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych w wyniku długotrwałego narażenia na daną substancję. W przeciwnym razie przyjmuje się, że zagrożenie to jest zaniedbywalnie małe. W odniesieniu do substancji toksycznych liczebność populacji narażonej na działanie toksyczne (tj., dla której HQ 1) jest szczególnie ważnym wskaźnikiem obrazującym rangę problemu. W zintegrowanym podejściu do oceny ryzyka zdrowotnego obejmującym analizę wszystkich możliwych dróg narażenia wyznacza się ryzyko całkowite: Ryzyko całkowite = s, d n Ryzyko Indywidualne s, d n indeksy s i dn symbolizują, że sumowanie odbywa się po wszystkich rozważanych substancjach i po wszystkich drogach narażenia. Podobnie liczy się całkowity iloraz zagrożenia: HQ całk. = s, dn HQ s, dn Należy podkreślić, że nie ma do tej pory żadnej uznanej powszechnie standardowej procedury zintegrowanego podejścia do oceny ryzyka zdrowotnego polegającej na liczeniu syntetycznych wskaźników. Podane powyżej propozycje są, mimo toczących się dyskusji nad ich adekwatnością jedynymi szerzej stosowanymi w praktyce. Analiza czułości i niepewności Ocena ryzyka powinna w każdym przypadku być uzupełniona analizą czułości i niepewności. Analiza czułości dotyczy określenia wpływu poszczególnych parametrów narażenia na ostateczny wynik oceny. Analizę taką prowadzi się zmieniając systematycznie kolejne parametry przy ustalonych wartościach pozostałych parametrów. Analiza niepewności obejmuje natomiast dyskusję dokładności końcowego wyniku w świetle jakości wiedzy toksykologicznej, jakości stosowanych baz danych oraz rozmycia czynników narażenia, które jako wielkości opisujące statystyczne własności populacji ludzkich posiadają swoje własne rozkłady prawdopodobieństwa. 37
10 38
SYMULACJE NUMERYCZNE W OCENIE RYZYKA
SYMULACJE NUMERYCZNE W OCENIE RYZYKA Dr Marek Biesiada Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec Główną trudnością metodologiczną w procesie ocen ryzyka zdrowotnego jest złożoność oddziaływań
Bardziej szczegółowoTworzymy innowacje Wykorzystanie ICT w badaniach i usługach
Tworzymy innowacje Wykorzystanie ICT w badaniach i usługach Katowice, 24 czerwca 2015 Rozbudowa infrastruktury informatycznej gromadzenia, przetwarzania i analizy danych środowiskowych Projekt współfinansowany
Bardziej szczegółowoInstrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Pracownia studencka Katedra Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 4 i 5 OCENA EKOTOKSYCZNOŚCI TEORIA Chemia zanieczyszczeń środowiska
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 12 stycznia 2005 r.
Dz.U.05.16.138 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 12 stycznia 2005 r. w sprawie sposobu dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia człowieka i dla środowiska stwarzanego przez substancje nowe 2) (Dz.
Bardziej szczegółowo9.4. Scenariusz narażenia 4 : Zastosowanie jako substancja wspomagająca przetwarzanie (oczyszczanie wody)
9.4. Scenariusz narażenia 4 : Zastosowanie jako substancja wspomagająca przetwarzanie (oczyszczanie wody) Scenariusze cząstkowe dla środowiska: Zastosowanie jako substancja wspomagająca przetwarzanie ERC
Bardziej szczegółowostatystyka badania epidemiologiczne
statystyka badania epidemiologiczne Epidemiologia Epi = wśród Demos = lud Logos = nauka Epidemiologia to nauka zajmująca się badaniem rozprzestrzenienia i uwarunkowań chorób u ludzi, wykorzystująca tą
Bardziej szczegółowoCzynniki chemiczne rakotwórcze
Czynniki chemiczne rakotwórcze Materiał szkoleniowo- dydaktyczny opracowała: Magdalena Kozik - starszy specjalista ds. BHP Czynniki chemiczne to pierwiastki chemiczne i ich związki w takim stanie, w jakim
Bardziej szczegółowoCzy substancje zaburzające gospodarkę hormonalną stanowią szczególną grupę chemikaliów?
Czy substancje zaburzające gospodarkę hormonalną stanowią szczególną grupę chemikaliów? 4 KONGRES ŚWIATA PRZEMYSŁU KOSMETYCZNEGO Sopot, 2013 Dorota Wiaderna Biuro do spraw Substancji Chemicznych CO DETERMINUJE
Bardziej szczegółowoBADANIA TOKSYCZNOŚCI ZANIECZYSZCZEŃ ORGANIZMÓW WODNYCH (PN -90/C-04610/01;03;05)
BADANIA TOKSYCZNOŚCI ZANIECZYSZCZEŃ ORGANIZMÓW WODNYCH (PN -90/C-04610/01;03;05) Magdalena Retkiewicz 26.03.2014 ZANIECZYSZCZENIA WÓD Zanieczyszczenie wód niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznych
Bardziej szczegółowoStatystyka i opracowanie danych Podstawy wnioskowania statystycznego. Prawo wielkich liczb. Centralne twierdzenie graniczne. Estymacja i estymatory
Statystyka i opracowanie danych Podstawy wnioskowania statystycznego. Prawo wielkich liczb. Centralne twierdzenie graniczne. Estymacja i estymatory Dr Anna ADRIAN Paw B5, pok 407 adrian@tempus.metal.agh.edu.pl
Bardziej szczegółowoZbiór założonych efekty kształcenia dla studiów podyplomowych: ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ZDROWIA
Zbiór założonych efekty kształcenia dla studiów podyplomowych: ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ZDROWIA Efekty kształcenia dla przedmiotu Słuchacz, który zaliczył przedmiot, ma wiedzę, umiejętności i kompetencje
Bardziej szczegółowoWpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie. Dr hab. n. med. Renata Złotkowska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu
Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie. Dr hab. n. med. Renata Złotkowska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu Czy zanieczyszczenie powietrza jest szkodliwe dla zdrowia i dlaczego?
Bardziej szczegółowoFaza inwentaryzacji projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROFILU TZO W POLSCE (do ograniczonego korzystania)
Faza inwentaryzacji projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROFILU TZO W POLSCE (do ograniczonego korzystania) GF/POL/INV/R.16 OCENA RYZYKA ZAGROŻEŃ DLA ZDROWIA LUDZI I ŚRODOWISKA ZWIĄZANEGO
Bardziej szczegółowoKURS STATYSTYKA. Lekcja 2 Przedziały ufności i estymacja przedziałowa ZADANIE DOMOWE. www.etrapez.pl Strona 1
KUR TATYTYKA Lekcja Przedziały ufności i estymacja przedziałowa ZADANIE DOMOWE www.etrapez.pl trona 1 Część 1: TET Zaznacz poprawną odpowiedź (tylko jedna jest prawdziwa). Pytanie 1 We wnioskowaniu statystycznym
Bardziej szczegółowoOSN 22: Osadzanie cienkowarstwowe techniką odparowania
1. TYTUŁ OSN 22: Osadzanie cienkowarstwowe techniką odparowania Cykl życia Tytuł skrócony Końcowe zastosowanie DU niklu metalicznego Procesy odparowania w przemyśle półprzewodnikowym Tytuł systematyczny
Bardziej szczegółowoWalidacja metod analitycznych Raport z walidacji
Walidacja metod analitycznych Raport z walidacji Małgorzata Jakubowska Katedra Chemii Analitycznej WIMiC AGH Walidacja metod analitycznych (według ISO) to proces ustalania parametrów charakteryzujących
Bardziej szczegółowoAnaliza ryzyka dla ujęć wód podziemnych - propozycja metodyki wykonania na przykładzie ujęcia średniej wielkości
Analiza ryzyka dla ujęć wód podziemnych - propozycja metodyki wykonania na przykładzie ujęcia średniej wielkości Ewa JANSON Beata KOŃCZAK VIII Krajowa Konferencja Bioindykacyjna, Kraków, 18 kwiecień 2018r.
Bardziej szczegółowoInstytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach
Otwarte seminaria 2015 Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach Katowice, 21 maja 2015 www.ietu.katowice.pl System Zarządzania Ryzykiem Zdrowotnym HRA2 Eleonora Wcisło, Maciej Rzychoń Instytut
Bardziej szczegółowoCzęść2 Ocena zagrożeń
Seminarium internetowe dla wiodą cego rejestrują cego CSA/CSR (I) Część2 Ocena zagrożeń Ocena trwałości, zdolności do bioakumulacji i toksyczności ci (PBT) 9 marca 2010 r. George Fotakis, ECHA Ramy CSA
Bardziej szczegółowoCharakterystyka mierników do badania oświetlenia Obiektywne badania warunków oświetlenia opierają się na wynikach pomiarów parametrów świetlnych. Podobnie jak każdy pomiar, również te pomiary, obarczone
Bardziej szczegółowoŻywność ekologiczna najlepsza żywność funkcjonalna
Żywność ekologiczna najlepsza żywność funkcjonalna Prof. Dr hab. Ewa Solarska Pracownia Żywności Ekologicznej Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Konferencja naukowa
Bardziej szczegółowoEstymacja punktowa i przedziałowa
Temat: Estymacja punktowa i przedziałowa Kody znaków: żółte wyróżnienie nowe pojęcie czerwony uwaga kursywa komentarz 1 Zagadnienia 1. Statystyczny opis próby. Idea estymacji punktowej pojęcie estymatora
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI do książki pt. Metody badań czynników szkodliwych w środowisku pracy
SPIS TREŚCI do książki pt. Metody badań czynników szkodliwych w środowisku pracy Autor Andrzej Uzarczyk 1. Nadzór nad wyposażeniem pomiarowo-badawczym... 11 1.1. Kontrola metrologiczna wyposażenia pomiarowego...
Bardziej szczegółowoStosowanie metod alternatywnych dla badań na zwierzętach do celów rozporządzenia REACH
Nr ref.: ECHA-11-FS-06-PL ISBN-13: 978-92-9217-610-5 Stosowanie metod alternatywnych dla badań na zwierzętach do celów rozporządzenia Jednym z głównych powodów opracowania i przyjęcia rozporządzenia był
Bardziej szczegółowoStudia Pilotowe dla Oslo i Katowic
Warsztaty demonstracyjne,haifa, 5 września, 2005 Studia Pilotowe dla Oslo i Katowic Janina Fudala Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych (IETU) Susanne Lützenkirchen City of Oslo - Health and Welfare
Bardziej szczegółowo1. Tytuł OSN 21: Powlekanie metodą napylania
1. Tytuł OSN 21: Powlekanie metodą napylania Cykl życia Tytuł skrócony Końcowe zastosowanie DU niklu metalicznego Tytuł systematyczny oparty na deskryptorze zastosowania SU: SU 3: Zastosowanie przemysłowe
Bardziej szczegółoworozpowszechnienie (występowanie i rozmieszczenie chorób, inwalidztwa, zgonów oraz innych stanów związanych ze zdrowiem, w populacjach ludzkich),
EPIDEMIOLOGIA Określenie Epidemiologia pochodzi z języka greckiego: epi na demos lud logos słowo, nauka czyli, nauka badająca: rozpowszechnienie (występowanie i rozmieszczenie chorób, inwalidztwa, zgonów
Bardziej szczegółowoStatystyka. Rozkład prawdopodobieństwa Testowanie hipotez. Wykład III ( )
Statystyka Rozkład prawdopodobieństwa Testowanie hipotez Wykład III (04.01.2016) Rozkład t-studenta Rozkład T jest rozkładem pomocniczym we wnioskowaniu statystycznym; stosuje się go wyznaczenia przedziału
Bardziej szczegółowoWZÓR INFORMACJA O SUBSTANCJACH CHEMICZNYCH, ICH MIESZANINACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM
WZÓR INFORMACJA O SUBSTANCJACH CHEMICZNYCH, ICH MIESZANINACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM I CZĘŚĆ OGÓLNA A. DANE IDENTYFIKACYJNE 1. Nazwa pracodawcy:.........
Bardziej szczegółowoOdchudzamy serię danych, czyli jak wykryć i usunąć wyniki obarczone błędami grubymi
Odchudzamy serię danych, czyli jak wykryć i usunąć wyniki obarczone błędami grubymi Piotr Konieczka Katedra Chemii Analitycznej Wydział Chemiczny Politechnika Gdańska D syst D śr m 1 3 5 2 4 6 śr j D 1
Bardziej szczegółowoWZÓR INFORMACJA O SUBSTANCJACH CHEMICZNYCH, ICH MIESZANINACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM
ZAŁĄCZNIK Nr 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24.07.2012r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym (Dz.
Bardziej szczegółowoWykład 3 Hipotezy statystyczne
Wykład 3 Hipotezy statystyczne Hipotezą statystyczną nazywamy każde przypuszczenie dotyczące nieznanego rozkładu obserwowanej zmiennej losowej (cechy populacji generalnej) Hipoteza zerowa (H 0 ) jest hipoteza
Bardziej szczegółowoW kolejnym kroku należy ustalić liczbę przedziałów k. W tym celu należy wykorzystać jeden ze wzorów:
Na dzisiejszym wykładzie omówimy najważniejsze charakterystyki liczbowe występujące w statystyce opisowej. Poszczególne wzory będziemy podawać w miarę potrzeby w trzech postaciach: dla szeregu szczegółowego,
Bardziej szczegółowoKarta charakterystyki mieszaniny
Strona 1 z 6 1. Identyfikacja substancji / i identyfikacja przedsiębiorstwa a. Nazwa chemiczna produktu poli(alkohol winylowy) b. Zastosowanie tworzywo drukujące w technologii FDM c. Typ chemiczny polimer
Bardziej szczegółowoZmienność wiatru w okresie wieloletnim
Warsztaty: Prognozowanie produktywności farm wiatrowych PSEW, Warszawa 5.02.2015 Zmienność wiatru w okresie wieloletnim Dr Marcin Zientara DCAD / Stermedia Sp. z o.o. Zmienność wiatru w różnych skalach
Bardziej szczegółowoINFORMACJA O SUBSTANCJACH CHEMICZNYCH, ICH MIESZANIANACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM
INFORMACJA O SUBSTANCJACH CHEMICZNYCH, ICH MIESZANIANACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM I. CZĘŚĆ OGÓLNA A. DANE IDENTYFIKACYJNE 1. Nazwa pracodawcy:
Bardziej szczegółowoZarządzanie bezpieczeństwem Laboratorium 2. Analiza ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody trzypunktowej
Zarządzanie bezpieczeństwem Laboratorium 2. Analiza ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody trzypunktowej Szczecin 2013 1 Wprowadzenie Ryzyko zawodowe: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń
Bardziej szczegółowoReferat: ASPEKTY ZDROWOTNE ZWIĄZANE Z OBECNOŚCIĄ AZBESTU W ŚRODOWISKU CZŁOWIEKA
Referat: ASPEKTY ZDROWOTNE ZWIĄZANE Z OBECNOŚCIĄ AZBESTU W ŚRODOWISKU CZŁOWIEKA IWONA DOBRZELECKA INSTYTUT MEDYCYNY PRACY I ZDROWIA ŚRODOWISKOWEGO W SOSNOWCU Azbest to nazwa kilku krzemianów, które występują
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) NR
16.3.2011 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 69/7 ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) NR 253/2011 z dnia 15 marca 2011 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie
Bardziej szczegółowoSubstancje niebezpieczne w miejscu pracy
Substancje niebezpieczne w miejscu pracy dr Małgorzata Pośniak Zakład Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych CIOP-PIB Spotkanie Krajowej Sieci Partnerów Krajowego Punktu Centralnego EU-OSHA 28
Bardziej szczegółowoDOKUMENTACJA SYSTEMU ZARZĄDZANIA LABORATORIUM. Procedura szacowania niepewności
DOKUMENTACJA SYSTEMU ZARZĄDZANIA LABORATORIUM Procedura szacowania niepewności Szacowanie niepewności oznaczania / pomiaru zawartości... metodą... Data Imię i Nazwisko Podpis Opracował Sprawdził Zatwierdził
Bardziej szczegółowoDYREKTYWA KOMISJI 93/67/EWG. z dnia 20 lipca 1993 r.
DYREKTYWA KOMISJI 93/67/EWG z dnia 20 lipca 1993 r. ustanawiająca zasady oceny ryzyka dla człowieka i środowiska naturalnego ze strony substancji notyfikowanych zgodnie z dyrektywą Rady 67/548/EWG KOMISJA
Bardziej szczegółowoWystępowanie szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy
Występowanie szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy W środowisku pracy mogą występować niepożądane czynniki mające bezpośredni wpływ na zdrowie i życie pracowników zatrudnionych w pośrednim
Bardziej szczegółowoPDF created with FinePrint pdffactory Pro trial version http://www.fineprint.com
Analiza korelacji i regresji KORELACJA zależność liniowa Obserwujemy parę cech ilościowych (X,Y). Doświadczenie jest tak pomyślane, aby obserwowane pary cech X i Y (tzn i ta para x i i y i dla różnych
Bardziej szczegółowoKarta charakterystyki substancji chemicznej Wodorowęglan sodu Informacje na temat produktu i firmy
1. Informacje na temat produktu i firmy 1.1 Identyfikacja substancji chemicznej 1.1.1 Nazwa handlowa Soda do czyszczenia strumieniowego Nordblast NaHCO3 wodorowęglan sodu 1.1.2 Kod identyfikacyjny NABICACOAR,
Bardziej szczegółowoMonitoring jakości powietrza. Włodarczyk Natalia
Monitoring jakości powietrza Włodarczyk Natalia Łódź 2014 2 Plan Prezentacji Uregulowania prawne systemu oceny jakości powietrza Rozporządzenie MŚ z 24.08.2012r. Poziomy dopuszczalne Poziomy docelowe Poziomy
Bardziej szczegółowoStatystyki: miary opisujące rozkład! np. : średnia, frakcja (procent), odchylenie standardowe, wariancja, mediana itd.
Wnioskowanie statystyczne obejmujące metody pozwalające na uogólnianie wyników z próby na nieznane wartości parametrów oraz szacowanie błędów tego uogólnienia. Przewidujemy nieznaną wartości parametru
Bardziej szczegółowoZadania ze statystyki, cz.7 - hipotezy statystyczne, błąd standardowy, testowanie hipotez statystycznych
Zadania ze statystyki, cz.7 - hipotezy statystyczne, błąd standardowy, testowanie hipotez statystycznych Zad. 1 Średnia ocen z semestru letniego w populacji studentów socjologii w roku akademickim 2011/2012
Bardziej szczegółowoRyzyko zawodowe i czynniki. szkodliwe dla zdrowia
Ryzyko zawodowe i czynniki szkodliwe dla zdrowia 1 Pomiary i badania czynników szkodliwych dla zdrowia 2 Najważniejsze definicje Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) (NDS może określać stężenia: pyłów.)
Bardziej szczegółowoKlasyfikacja i oznakowanie zgodne z rozporządzeniem 1272/2008/WE (CLP) zagrożenia dla zdrowia
Klasyfikacja i oznakowanie zgodne z rozporządzeniem 1272/2008/WE (CLP) zagrożenia dla zdrowia Dr inż. Dorota Dominiak Sosnowiec, 17 listopada 2010 r. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
Bardziej szczegółowoWnioskowanie statystyczne. Statystyka w 5
Wnioskowanie statystyczne tatystyka w 5 Rozkłady statystyk z próby Próba losowa pobrana z populacji stanowi realizacje zmiennej losowej jak ciąg zmiennych losowych (X, X,... X ) niezależnych i mających
Bardziej szczegółowoZastosowanie modeli matematycznych i symulacji w ochronie środowiska. Testowanie modelu. Wyniki. Wyniki uzyskane w laboratorium.
Zastosowanie modeli matematycznych i symulacji w ochronie środowiska Zastosowanie modeli matematycznych i symulacji w ochronie środowiska Joanna Rutkowska Dynamika układu drapieżnik-ofiara Równanie Lotki-Volterra
Bardziej szczegółowomgr Dorota Lasota Wpływ alkoholu etylowego na ciężkość obrażeń ofiar wypadków komunikacyjnych Streszczenie Wstęp
mgr Dorota Lasota Wpływ alkoholu etylowego na ciężkość obrażeń ofiar wypadków komunikacyjnych Streszczenie Wstęp Wypadki komunikacyjne są istotnym problemem cywilizacyjnym, społecznym i medycznym. Są jedną
Bardziej szczegółowoWdrażanie metod analizy środowiskowego ryzyka zdrowotnego do ustalania i przestrzegania normatywów środowiskowych
Program Wieloletni Wdrażanie metod analizy środowiskowego ryzyka zdrowotnego do ustalania i przestrzegania normatywów środowiskowych Etap II Przegląd wytycznych i zalecanych rozwiązań pod kątem wykorzystania
Bardziej szczegółowoWprowadzenie do analizy korelacji i regresji
Statystyka dla jakości produktów i usług Six sigma i inne strategie Wprowadzenie do analizy korelacji i regresji StatSoft Polska Wybrane zagadnienia analizy korelacji Przy analizie zjawisk i procesów stanowiących
Bardziej szczegółowoEuropejski Tydzień Walki z Rakiem
1 Europejski Tydzień Walki z Rakiem 25-31 maj 2014 (http://www.kodekswalkizrakiem.pl/kodeks/) Od 25 do 31 maja obchodzimy Europejski Tydzień Walki z Rakiem. Jego celem jest edukacja społeczeństwa w zakresie
Bardziej szczegółowoPrawdopodobieństwo i rozkład normalny cd.
# # Prawdopodobieństwo i rozkład normalny cd. Michał Daszykowski, Ivana Stanimirova Instytut Chemii Uniwersytet Śląski w Katowicach Ul. Szkolna 9 40-006 Katowice E-mail: www: mdaszyk@us.edu.pl istanimi@us.edu.pl
Bardziej szczegółowoW Z Ó R. lub. wpisać tylko tego adresata, do którego kierowane jest pismo, 2. pracodawca sam decyduje, czy pismu nadaje znak, 3
W Z Ó R., dnia.. Miejscowość. Pieczęć nagłówkowa z nr Regon Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna ul. Mickiewicza 1 45-367 Opole lub Państwowa Inspekcja Pracy Okręgowy Inspektorat Pracy w Opolu
Bardziej szczegółowoSTATYSTYKA MATEMATYCZNA
STATYSTYKA MATEMATYCZNA 1. Wykład wstępny. Teoria prawdopodobieństwa i elementy kombinatoryki 2. Zmienne losowe i ich rozkłady 3. Populacje i próby danych, estymacja parametrów 4. Testowanie hipotez 5.
Bardziej szczegółowoWojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Rzeszowie
Ciągłe monitorowanie czynników rakotwórczych i mutagennych występujących w środowisku pracy w ramach sprawowanego nadzoru Państwowej Inspekcji Sanitarnej nad warunkami pracy Agnieszka Rybka, starszy asystent
Bardziej szczegółowoStatystyka w pracy badawczej nauczyciela Wykład 4: Analiza współzależności. dr inż. Walery Susłow walery.suslow@ie.tu.koszalin.pl
Statystyka w pracy badawczej nauczyciela Wykład 4: Analiza współzależności dr inż. Walery Susłow walery.suslow@ie.tu.koszalin.pl Statystyczna teoria korelacji i regresji (1) Jest to dział statystyki zajmujący
Bardziej szczegółowoZALECENIA DLA PRACODAWCÓW I SŁUŻB KONTROLNYCH
ZALECENIA DLA PRACODAWCÓW I SŁUŻB KONTROLNYCH Najczęściej zadawane pytania 1. Jak interpretować pojęcie KONTAKT NARAŻENIE? Instytut Medycyny Pracy w Łodzi stoi na stanowisku, że: Przez prace w kontakcie
Bardziej szczegółowoDlaczego należy uwzględniać zarówno wynik maturalny jak i wskaźnik EWD?
EWD co to jest? Metoda EWD to zestaw technik statystycznych pozwalających oszacować wkład szkoły w końcowe wyniki egzaminacyjne. Wkład ten nazywamy właśnie edukacyjną wartością dodaną. EWD jest egzaminacyjnym
Bardziej szczegółowoKatedra Chemii Środowiska
Tematyka ćwiczeń: Katedra Chemii Środowiska Prowadzący wykłady: prof. dr hab. Wiera SĄDEJ Prowadzący ćwiczenia: dr hab. inż. Andrzej C. ŻOŁNOWSKI konsultacje: wtorek 9.00 10.30 prof. dr hab. Wiera SĄDEJ
Bardziej szczegółowoINFORMACJA O SUBSTANCJACH, PREPARATACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM
INFORMACJA O SUBSTANCJACH, PREPARATACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM A. DANE IDENTYFIKACYJNE 1. Nazwa pracodawcy: 2. NIP: 3. Województwo: Warmińsko-Mazurskie
Bardziej szczegółowoProcedura szacowania niepewności
DOKUMENTACJA SYSTEMU ZARZĄDZANIA LABORATORIUM Procedura szacowania niepewności Stron 7 Załączniki Nr 1 Nr Nr 3 Stron Symbol procedury PN//xyz Data Imię i Nazwisko Podpis Opracował Sprawdził Zatwierdził
Bardziej szczegółowoPobieranie prób i rozkład z próby
Pobieranie prób i rozkład z próby Marcin Zajenkowski Marcin Zajenkowski () Pobieranie prób i rozkład z próby 1 / 15 Populacja i próba Populacja dowolnie określony zespół przedmiotów, obserwacji, osób itp.
Bardziej szczegółowoINFORMACJA O SUBSTANCJACH CHEMICZNYCH, ICH MIESZANINACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM
ZAŁĄCZNIK Nr 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym
Bardziej szczegółowoStarostwo Powiatowe w Wołominie ul. Prądzyńskiego Wołomin tel JAKOŚĆ POWIETRZA W POWIECIE WOŁOMIŃSKIM
Starostwo Powiatowe w Wołominie ul. Prądzyńskiego 3 05-200 Wołomin tel. 22 787-43-01 JAKOŚĆ POWIETRZA W POWIECIE WOŁOMIŃSKIM PODSTAWY PRAWNE OCHRONY POWIETRZA W POLSCE Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej
Bardziej szczegółowoĆwiczenie z fizyki Doświadczalne wyznaczanie ogniskowej soczewki oraz współczynnika załamania światła
Ćwiczenie z fizyki Doświadczalne wyznaczanie ogniskowej soczewki oraz współczynnika załamania światła Michał Łasica klasa IIId nr 13 22 grudnia 2006 1 1 Doświadczalne wyznaczanie ogniskowej soczewki 1.1
Bardziej szczegółowoPropensity Score Matching
Zajęcia 2 Plan dzisiejszych zajęć 1 Doświadczenia Idealne doświadczenie Nie-idealne doświadczenia 2 Idealne doświadczenie Nie-idealne doświadczenia Plan idealnego doświadczenia (eksperymentu) Plan doświadczenia
Bardziej szczegółowoIETU SEMINARIA. Kompleksowa ocena środowiskowych zagrożeń zdrowia na obszarach aglomeracji Polski
SEMINARIA Kompleksowa ocena środowiskowych zagrożeń zdrowia na obszarach aglomeracji Polski IETU dr inż. Eleonora Wcisło Zespół Analiz Ryzyka Środowiskowego/ Zakład Zarządzania Środowiskowego Projekt Europejskie
Bardziej szczegółowoMODELOWANIE W OCHRONIE
MODELOWANIE W OCHRONIE ŚRODOWISKA Ćwiczenie 1 CZĘŚĆ I PARAMETRY FIZYKO- CHEMICZNE WPŁYWAJĄCE NA TRWAŁOŚĆ I ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH W ŚRODOWISKU NATURALNYM KOMPONENTY ŚRODOWISKA log
Bardziej szczegółowoMETODA PERT. Maciej Patan. Instytut Sterowania i Systemów Informatycznych Uniwersytet Zielonogórski
METODA PERT Maciej Patan Programowanie sieciowe. Metoda PERT 1 WPROWADZENIE PERT (ang. Program Evaluation and Review Technique) Metoda należy do sieci o strukturze logicznej zdeterminowanej Parametry opisujace
Bardziej szczegółowoOpracowanie wykonane na zlecenie członków Stowarzyszenia Mieszkańców Odolan w lutym 2018 polegało na:
Ocena wpływu drogi technicznej na jakość powietrza w obrębie osiedla Odolany w Warszawie wykonawca: Biuro Studiów Proekologicznych EKOMETRIA Sp. z o.o., Gdańsk luty 2018 (Podsumowanie w zakresie wskaźnika
Bardziej szczegółowoZadania ze statystyki, cz.6
Zadania ze statystyki, cz.6 Zad.1 Proszę wskazać, jaką część pola pod krzywą normalną wyznaczają wartości Z rozkładu dystrybuanty rozkładu normalnego: - Z > 1,25 - Z > 2,23 - Z < -1,23 - Z > -1,16 - Z
Bardziej szczegółowoODRZUCANIE WYNIKÓW POJEDYNCZYCH POMIARÓW
ODRZUCANIE WYNIKÓW OJEDYNCZYCH OMIARÓW W praktyce pomiarowej zdarzają się sytuacje gdy jeden z pomiarów odstaje od pozostałych. Jeżeli wykorzystamy fakt, że wyniki pomiarów są zmienną losową opisywaną
Bardziej szczegółowoPromieniowanie jonizujące
Ergonomia przemysłowa Promieniowanie jonizujące Wykonali: Katarzyna Bogdańska Rafał Pećka Maciej Nowak Krzysztof Sankiewicz Promieniowanie jonizujące Promieniowanie jonizujące to promieniowanie korpuskularne
Bardziej szczegółowoKARTA CHARAKTERYSTYKI
Data opracowania 02.02.2010 Wydanie : 3 Strona 1/5 KARTA CHARAKTERYSTYKI 1. Identyfikacja preparatu i identyfikacja przedsiębiorstwa 1.1. Identyfikacja preparatu Nazwa handlowa : 1.2. Zastosowanie preparatu
Bardziej szczegółowoZad. 4 Należy określić rodzaj testu (jedno czy dwustronny) oraz wartości krytyczne z lub t dla określonych hipotez i ich poziomów istotności:
Zadania ze statystyki cz. 7. Zad.1 Z populacji wyłoniono próbę wielkości 64 jednostek. Średnia arytmetyczna wartość cechy wyniosła 110, zaś odchylenie standardowe 16. Należy wyznaczyć przedział ufności
Bardziej szczegółowoWioletta Buczak-Zeuschner. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Lublinie
Choroby zawodowe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy uznanych za rakotwórcze u ludzi w aspekcie zmian wykazów substancji, mieszanin, czynników i procesów technologicznych
Bardziej szczegółowoEuropejski kodeks walki z rakiem
Europejski kodeks walki z rakiem Dlaczego walczymy z rakiem? Nowotwory są drugą przyczyną zgonów w Polsce zaraz po zawałach i wylewach. Liczba zachorowao na nowotwory złośliwe w Polsce to ponad 140,5 tys.
Bardziej szczegółowoWZÓR 01. Patrz rozporządzenie 1272/2008 CLP tab. 3.1 https://clp.gov.pl/clp/pl/akty-prawne/
WZÓR 01 Jako przykład wybrano Galwanizernię. Firma zatrudnia łącznie 10 ludzi, ale kontakt z czynnikiem rakotwórczym / mutagennym ma tylko 2 pracowników (2 panów). Są oni zatrudnieni na stanowiskach pracy
Bardziej szczegółowoTytuł scenariusza narażenia Zastosowanie w środkach czystości Sektor zastosowania (kod SU) 21
Scenariusz dla poszczególnych składników mieszaniny. Alkohol izo-propylowy 9.9 Środki czystości Zastosowanie konsumenckie 9.9.1 Scenariusz Część 1 Tytuł scenariusza Tytuł Zastosowanie w środkach czystości
Bardziej szczegółowoMetody doboru próby do badań. Dr Kalina Grzesiuk
Metody doboru próby do badań Dr Kalina Grzesiuk Proces doboru próby 1. Ustalenie populacji badanej 2. Ustalenie wykazu populacji badanej 3. Ustalenie liczebności próby 4. Wybór metody doboru próby do badań
Bardziej szczegółowoMEDYCYNA ŚRODOWISKOWA
MEDYCYNA ŚRODOWISKOWA Lek. med. Maja Muszyńska Graca Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec Koncepcja medycyny środowiskowej jako nauki odnosi się do interdyscyplinarnych badań podstawowych
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 18 września 2012 r. Poz ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 24 sierpnia 2012 r.
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 18 września 2012 r. Poz. 1031 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych 2) Na podstawie art.
Bardziej szczegółowoWitamy URBAN - EXPOSURE
Seminarium Demonstracyjne, Katowice,14 Listopada 2005 r. Witamy URBAN - EXPOSURE Janina Fudała Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych (IETU) Agenda Powitanie Wprowadzenie do Urban - Exposure Zadania
Bardziej szczegółowoINDEKSOWANIE JAKOŚCI POWIETRZA
INDEKSOWANIE JAKOŚCI POWIETRZA SCENARIUSZ ZAJĘD LEKCYJNYCH ETAP EDUKACYJNY: IV (szkoły ponadgimnazjalne) CZAS TRWANIA: 45 minut CEL OGÓLNY: przekazanie wiedzy o indeksowaniu jakości powietrza w Polsce
Bardziej szczegółowoĆWICZENIE 3. Farmakokinetyka nieliniowa i jej konsekwencje terapeutyczne na podstawie zmian stężenia fenytoiny w osoczu krwi
ĆWICZENIE 3 Farmakokinetyka nieliniowa i jej konsekwencje terapeutyczne na podstawie zmian stężenia fenytoiny w osoczu krwi Celem ćwiczenia jest wyznaczenie podstawowych parametrów charakteryzujących kinetykę
Bardziej szczegółowoSympozjum Trwałość Budowli
Sympozjum Trwałość Budowli Andrzej ownuk ROJEKTOWANIE UKŁADÓW Z NIEEWNYMI ARAMETRAMI Zakład Mechaniki Teoretycznej olitechnika Śląska pownuk@zeus.polsl.gliwice.pl URL: http://zeus.polsl.gliwice.pl/~pownuk
Bardziej szczegółowoBadania obserwacyjne 1
Badania obserwacyjne 1 Chorobowość Chorobowość (ang. prevalence rate) liczba chorych w danej chwili na konkretną chorobę w określonej grupie mieszkańców (np. na 100 tys. mieszkańców). Współczynnik ten
Bardziej szczegółowoModelowanie w ochronie środowiska
Modelowanie w ochronie środowiska PARAMETRY FIZYKO-CHEMICZNE WPŁYWAJĄCE NA TRWAŁOŚĆ I ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH W ŚRODOWISKU NATURALNYM KOMPOENTY ŚRODOWISKA TRWAŁOŚĆ! CZAS PRZEBYWANIA
Bardziej szczegółowoKONCEPCJA I METODY ZINTEGROWANEGO MONITORINGU ŚRODOWISKA I ZDROWIA
KONCEPCJA I METODY ZINTEGROWANEGO MONITORINGU ŚRODOWISKA I ZDROWIA Prof. dr hab. inż. Wojciech Mniszek Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec Zdrowie człowieka jest najcenniejszą wartością
Bardziej szczegółowoWnioskowanie bayesowskie
Wnioskowanie bayesowskie W podejściu klasycznym wnioskowanie statystyczne oparte jest wyłącznie na podstawie pobranej próby losowej. Możemy np. estymować punktowo lub przedziałowo nieznane parametry rozkładów,
Bardziej szczegółowoModele szacowania narażenia
Modele szacowania narażenia jako element bezpiecznego stosowania środków ochrony roślin Dr Robert Bańkowski Zakład Toksykologii i Oceny Ryzyka Warszawa, 2014 Szacowanie ryzyka dla: - operatorów - pracowników
Bardziej szczegółowoZarządzanie bezpieczeństwem Laboratorium 2. Analiza ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody trzypunktowej
Zarządzanie bezpieczeństwem Laboratorium 2. Analiza ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody trzypunktowej Szczecin 2013 1 Wprowadzenie Ryzyko zawodowe: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń
Bardziej szczegółowoWYKŁAD TRZECI: OCENA ZWIĄZK PRZYCZYNOWO-SKUTKOWYCH W EPIDEMIOLOGII
SUM - WLK 2011 WYKŁAD TRZECI: OCENA ZWIĄZK ZKÓW PRZYCZYNOWO-SKUTKOWYCH W EPIDEMIOLOGII Prof. dr hab. med. Jan E. Zejda! UWAGA! SLAJDY WYBRANE I ZMODYFIKOWANE POD KĄTEM PREZENTACJI W INTERNECIE TREŚĆ WYKŁADU
Bardziej szczegółowoStosowanie podejścia przekrojowego i kategoryzowanie w ramach REACH. Szkolenie internetowe na temat wymagań w zakresie informacji 10 grudnia 2009 r.
Stosowanie podejścia przekrojowego i kategoryzowanie w ramach REACH Szkolenie internetowe na temat wymagań w zakresie informacji 10 grudnia 2009 r. Zarys szkolenia Podstawowe zasady kategoryzowania i podejścia
Bardziej szczegółowoOcena ryzyka ekologicznego dla miejsca badawczego w Jaworznie
Ocena ryzyka ekologicznego dla miejsca badawczego w Jaworznie Dr Anicenta Bubak, Dr Grażyna Płaza, Dr Jadwiga Gzyl Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych Dr Edoardo Puglisi, Università Cattolica del
Bardziej szczegółowo