SPIS TREŚCI. Projekt innowacji pedagogicznej z języka polskiego SŁOWO, OBRAZ, MEDIA... M. Sieczka 108

Transkrypt

1 BIULETYN EDUKACYJNY NUMER 2/ 2018 (40) GRUDZIEŃ 2018 W DRODZE DO NIEPODLEGŁEJ SPIS TREŚCI Sytuacja przedsiębiorczych kobiet w niepodległej Polsce A. Puto 3 Polka XXI wieku. Co zawdzięczamy prawom wyborczym? K. Brendzel-Skowera 7 Kobiety w świetle wyborów parlamentarnych okręgu częstochowsko-radomszczańskiego w dwudziestoleciu międzywojennym I. Szumlas-Majzner Setna rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę. Droga Rzeczypospolitej od utraty wolności do suwerenności T. Rygalik-Weżgowiec Jak upamiętniliśmy 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę? Konferencja historyczna Drogi do Niepodległej D. Kawka Wkład częstochowskiej młodzieży szkolnej w odzyskanie niepodległości J. Sętowski 21 Jak w Częstochowie witano niepodległość? Materiały edukacyjne dla nauczycieli A. Wasil, D. Kawka, J. Piątkowska, I. Kiełczykowska, I. Sikorska Niepodległa, wolna, niezależna scenariusz zajęć wychowawczych J. Biczak 40 Polska Niepodległa inaczej niekonwencjonalne propozycje przeprowadzenia lekcji plastyki w szkole podstawowej B. Mielczarek Ślubujemy Niepodległej scenariusz pasowania na ucznia klasy pierwszej A. Bronkiewicz, E. Hartlińska 44 Scenariusz zajęć patriotycznych A. Kapica 48 Scenariusz zajęć z zakresu edukacji regionalnej w grupie dzieci 6-letnich U. Gorzędowska 50 Przedszkolaki świętują 100. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. Podsumowanie Powiatowego konkursu,,kocham Cię, Polsko M. Świerdza Scenariusz zajęć,,polska, moja niepodległa ojczyzna B. Buczkowska 53 Jesteśmy patriotami na co dzień i od święta D. Jastrzębska, A. Wróbel, A. Szczepańczyk 54 EDUKACJA W OKRESIE PRZEMIAN Zadania na egzaminie ósmoklasisty z języka polskiego A. Frejlich 55 Adam Mickiewicz Pan Tadeusz praca zbiorowa 59 Stefan Żeromski Syzyfowe prace praca zbiorowa 75 UCZYĆ I WYCHOWYWAĆ O prawach dziecka kto, gdzie, kiedy, po co, kogo? A Sitek 88 Działania innowacyjne służące kształtowaniu postaw proczytelniczych wśród uczniów szkół podstawowych A. Frejlich, B. Mieleszko Zastosowanie idei treningu zastępowania agresji (TZA) w procesie rozwijania umiejętności adaptacyjnych u dzieci z zespołem Aspergera i ich rodziców J. Gęsiarz PREZENTACJE Projekt innowacji pedagogicznej z języka polskiego SŁOWO, OBRAZ, MEDIA... M. Sieczka 108 Taniec to uśmiech i radość innowacyjne projekty w pracy z dzieckiem w młodszym wieku szkolnym M. Gruca 111 Ile energii drzemie w orzeszku? scenariusz lekcji fizyki dla szkoły podstawowej i ponadpodstawowej T. Turek, R. Wojtania Scenariusz zajęć edukacji przedszkolnej w grupie integracyjnej J. Ligmanowska, R. Margas BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 1

2 PROPOZYCJE Nauczyciel i uczeń w cyfrowym świecie J. Żmudziński 119 Zadania na dowodzenie jak pokonać niemoc maturzystów A. Kazibudzka 121 Czytanie uczestniczące jako forma nauki porozumiewania się z uczniem ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi K. Patrzykont FORUM OŚWIATOWE Jak przybliżyć twórczość Zbigniewa Herberta współczesnej młodzieży? I. Skrzypczyk-Gałkowska 128 Pojęcie medykalizacji i jej przykłady D. Leszczyłowska 129 Moje doświadczenia z realizacji zajęć z dziećmi pięcioletnimi przeprowadzonymi z wykorzystaniem scenariuszy do zajęć matematycznych Edyty Gruszczyk-Kolczyńskiej i Ewy Zielińskiej M. Mszyca PORADNIA JĘZYKOWA Święto niepodległości kontekst polonistyczny E. Skoczylas-Krotla 134 WYDARZENIA, KOMUNIKATY, INFORMACJE Tour de France avec Julie at Olivier czyli o promocji języka francuskiego w Częstochowie słów kilka J. Brzezińska-Rwidan Miesiąc ze Zbigniewem Herbertem M. Pasternak, I. Sitek, R. Sowada 138 Harcerskie wspomnienie Ludmiły Mariańskiej A. Nowak, I. Tokarczyk 141 Program POWER Nowe kompetencje kadry szansą na atrakcyjną ofertę edukacyjną szkoły w Norwidzie A. Grzelińska-Grądys, I. Gawryś Zagraniczna mobilność i nauka to nasze wyzwanie M. Jagiełło 145 Niepodległa w Koperniku informacja o obchodach jubileuszu 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę A. Warzecha, A. Warta BIULETYN EDUKACYJNY ISSN WYDAWCA: SAMORZĄDOWY OŚRODEK DOSKONALENIA RADA PROGRAMOWA: ks. dr Roman Ceglarek, dr hab. Agnieszka Czajkowska prof. UJD w Częstochowie, Magdalena Dębska, Anna Gamalczyk, Zbigniew Janus (przewodniczący), Maria Przymus, dr Ryszard Stefaniak, prof. dr hab. Anna Wypych-Gawrońska UJD w Częstochowie ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Agnieszka Frejlich, Maria Przymus (redaktor naczelny), dr Iwona Skrzypczyk-Gałkowska, Józef Żmudziński Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, adiustacji, nadawania własnych tytułów i śródtytułów, odrzucania materiałów bez zwracania ich autorowi. Teksty autorskie nie powinny być wcześniej publikowane (oświadczenie). Do wydruku komputerowego prosimy dołączyć plik w wersji elektronicznej. Literatura powinna być zapisana zgodnie z zasadami opisu bibliograficznego. NA OKŁADCE: Prace konkursowe przedszkolaków, biorących udział w Powiatowym konkursie pt. Kocham Cię, Polsko. ADRES REDAKCJI: Częstochowa , ul. Ireny Kosmowskiej 5, tel./fax 34/ Skład, łamanie, druk i oprawa: HARIT Krzysztof Bednarek, ul. Kościelna 34, tel Nakład: 400 egzemplarzy 2 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

3 W DRODZE DO NIEPODLEGŁEJ SYTUACJA PRZEDSIĘBIORCZYCH KOBIET W NIEPODLEGŁEJ POLSCE Wprowadzenie W wyniku ewolucji społeczno-gospodarczej, która miała miejsce na przestrzeni ostatnich stu lat rola kobiet na rynku pracy nabrała istotnego znaczenia. Z roku na rok liczba kobiet, które prowadzą własne firmy wzrasta. Coraz więcej kobiet pełni funkcje menedżerskie i zarządcze w firmach i innych organizacjach. Pomimo liczebnej przewagi mężczyzn w piastowaniu stanowisk najwyższego szczebla i byciu przedsiębiorcami, sytuacja kobiet zmienia się. Oczywiście nie ma mowy o równości szans kobiet i mężczyzn. Pomimo tego, warto podjąć próbę opisania czynników kreujących przedsiębiorczość kobiet w biznesie. Świadomość czynników wzmacniających przedsiębiorcze działanie kobiet może stać się przesłanką do budowania programów i koncepcji świadomego uczestnictwa kobiet w życiu gospodarczym. Istota przedsiębiorczości Pojęcie przedsiębiorczości jest nie tylko pojęciem naukowym, ale również potocznym, używanym na co dzień. Określamy nim przedsiębiorczych ludzi, przedsiębiorcze firmy, przedsiębiorczość w działaniu. W Polsce słowo to nabrało znaczenia po latach transformacji ustrojowej, która dała ludziom impuls do działania. Popularność tematyki związanej z przedsiębiorczością jest bardzo wysoka. Po wpisaniu hasła przedsiębiorczość w wyszukiwarkę internetową pojawia się blisko 9,5 miliona wyników w języku polskim i ponad 118 milionów w języku angielskim (entrepreneurship). W ekonomii pojęcie przedsiębiorczości pojawiło się w wieku XVIII. Adam Smith pisał, że przedsiębiorczość to cecha ludzkiego działania, która wyraża się w indywidualnej pracy i dążeniu do osiągnięcia korzyści na rynku [Targalski 2014, s.17]. W naukach o zarządzaniu przedsiębiorczość opisuje się jako proces oraz cechę działania, która wyraża się sprawnością kierowania. W literaturze trudno znaleźć jedną ścisłą definicję tego pojęcia. Najczęściej rozumiana jest jako [Targalski 2014, s. 19]: działalność sektora drobnych i większych przedsiębiorstw lub działalność ludzka podejmowana na rynku w celu zaspokojenia własnych potrzeb i usunięcia poczucia dyskomfortu, cecha ludzkiego działania, aktywność/działanie podlegające systematycznej pracy nad powstawaniem, rozwojem, stabilizacją własnego przedsiębiorstwa. Najczęściej z pojęciem przedsiębiorczości utożsamiamy tworzenie własnego przedsiębiorstwa, a za osobę będącą przedsiębiorcą uznajemy tego, kto własną działalność gospodarczą prowadzi [Piątek 2018, 43]. W artykule przedsiębiorczość utożsamiana będzie z zespołem cech opisujących ten szczególny sposób postępowania człowieka. Według J. Kortana przedsiębiorczość to sposób działania, polegający na skłonności podejmowania nowych, ryzykownych i niekonwencjonalnych przedsięwzięć, oraz na wykazywaniu inicjatywy w ich poszukiwaniu i wdrażaniu w życie. Jest to więc działanie skierowane na rozwój, ma ono charakter innowatorski [Kortan 1997, s ]. Przedsiębiorczość kobiet we współczesnej gospodarce Zainteresowanie badaczy przedsiębiorczością kobiet wzrosło na przestrzeni ostatnich lat. Naukowcy i badacze zachęcają do debaty, podkreślając, że kobiety mają znaczący wkład w kreowanie innowacji, tworzenie miejsc pracy i bezpośredni wpływ na rozwój gospodarek światowych [de Bruin, Brush & Welter 2006, s. 585]. Do głównych nurtów badania przedsiębiorczości kobiet zalicza się spojrzenie przez pryzmat cech społeczno-demograficznych oraz motywacji kobiet w otwierani własnego biznesu, determinant i barier przedsiębiorczości, czynników sukcesu czy stylu zarządzania kobiet [Gołębiowski, Russel 2017, s. 116]. Autorzy badań widzą w powyższych aspektach istotne różnice między męskim a żeńskim światem. Nurtów badań w tej kwestii jest bardzo dużo. Cytując za K. Olejniczak, w polskich przedsiębiorstwach dominują dwa światy, tj. męski, w którym mężczyźni to beneficjenci prestiżowych miejsc pracy i przywilejów oraz kobiecy, gdzie kobiety to aktorki społeczne, otrzymujące oferty pracy poniżej swoich kompetencji i ambicji, często dyskryminowane [Kolasińska 2012, s 24]. Zatem istnieją dwa odmienne światy społeczno-gospodarcze, odmienne dla mężczyzn i kobiet. Jak kobiety odnajdują się we współczesnym świecie? Na to pytanie znajdziemy odpowiedź poniżej. Jak wynika z Raportu Głównego Urzędu Statystycznego pt. Kobiety i mężczyźni na rynku pracy płeć jest najpopularniejszym sposobem pokazania zróżnicowania na rynku pracy. Kobiety i mężczyźni często pracują w innych zawodach i branżach, mają też różne przeciętne wynagrodzenie i czas pracy. Jak czytamy w Raporcie Jedną z przyczyn tych różnic są uwarunkowania historyczne. Początkowo tylko mężczyźni pracowali, a kobiety wchodziły na rynek pracy stopniowo. Dopiero rozwój gospodarki po II wojnie światowej spowodował zwiększenie aktywności zawodowej kobiet. Odbywał się on stopniowo, jednak systematycznie. Pokazują to dane odnośnie udziału kobiet w liczbie zatrudnionych w Polsce w 1950 roku wyniósł on ok. 31%, na początku lat 70-tych przekroczył 40%, a od 2014 roku utrzymuje się na poziomie blisko 49% [Raport GUS]. Wykres 1. Udział kobiet w ogólnej liczbie zatrudnionych w Polsce Pomimo faktu, że kobiety uzyskały dostęp do edukacji dopiero na przełomie XIX i XX wieku są lepiej wykształcone od mężczyzn. Od lat liczba wykształconych kobiet rośnie. Z Raportu GUS wynika, że więcej kobiet uzyskuje wykształcenie wyższe (44,7%). W przypadku mężczyzn dominuje wykształcenie zawodowe (31,5%) zobacz wykres nr 2. Źródło: Raport GUS BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 3

4 Wykres 2. Struktura pracujących według płci i wykształcenia (dane na 2017) 27,1% 27,4% 8% 31,5% 5,8% 44,7% Co ciekawe, pomimo lepszego wykształcenia wskaźnik samooceny kobiet jest niższy niż u mężczyzn. Brak pewności siebie przekłada się na wyniki badań dotyczące pracy na własny rachunek. Tylko niecałe 10% kobiet decyduje się na prowadzenie firmy na własny rachunek i 2,7% na bycie pracodawcą zobacz wykres 3. Wykres 3. Struktura pracujących według płci i statusu zatrudnienia (dane na 2017) 76,2% 84,1% 25,6% 9,8% 5,5% 16,1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 16,8% 3,8% 1,5% 2,7% 9,7% 3,5% 0% 10% 20% 60% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: Raport GUS Źródło: Raport GUS Kobiety dominują wśród zatrudnionych w takich sektorach, jak: opieka zdrowotna i pomoc społeczna, edukacja, zakwaterowanie i gastronomia, pozostała działalność usługowa, działalność finansowa i ubezpieczenia, działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją. Różnice płci istotne są pod względem wynagrodzeń. Jak wynika z Raportu GUS największa różnica wynagrodzeń jest w grupie przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy (26% różnicy w wynagrodzeniu). Statystycznie nie ma żadnej grupy zawodowej, w której kobiety zarabiały więcej od mężczyzn. Wymienione powyżej czynniki wpłynęły z pewnością na wzrost poziomu przedsiębiorczości wśród polskich kobiet. Założenie własnej działalności gospodarczej daje szansę na równe traktowanie na rynku pracy. Wyniki Raportu pt. Zawód prezeska diagnoza przedsiębiorczych kobiet pokazują, że założenie własnej działalności gospodarczej jest najczęściej kolej nym krokiem zawodowym po pracy w innej firmie lub instytucji (67%) i jest spowodowane chęcią pracy na swoim (42%) oraz dążeniem do rozwoju zawodowego (37%). Bezrobocie i powrót z urlopu ma cierzyńskiego wbrew panującym stereotypom nie są głównymi po wodami zakładania własnej firmy. Tylko co ósma kobieta bezpośred nio przed założeniem firmy przeby wała na urlopie macierzyńskim lub wychowawczym, a niespełna 6% ankietowanych przyznało, że nie miało wówczas pracy [Raport Zawód Prezeska]. Wykres 4. Motywacja do założenia własnej działalności gospodarczej 37% 42%, 9% 2% 4% 7% 4 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

5 Czynniki dla których kobiety chcą uruchamiać swoją działalność gospodarczą można podzielić także na [Raport PARP., s. 5]: czynniki wypychające czyli zmuszające do założenia firmy, zwłaszcza z powodów finansowych, np. ciężka sytuacja materialna, trudności ze znalezieniem pracy. Czynniki te mają wydźwięk negatywny czynniki przyciągające motywują do założenia działalności ze względu na własne ambicje, tzn. chęć rozwoju i samorealizacji. Powyższe czynniki wpływają równocześnie na przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn, lecz w przypadku kobiet działają w większej mierze motywy wypychające. Powodami takiego stanu są [Tybura]: - nietolerancyjność pod względem płci - niskie zarobki, - brak możliwości rozwoju i awansu zawodowego - wpajanie kobietom, że nie nadają się na kierownicze stanowiska. Należy dodać, że czynnikiem pogarszającym sytuację kobiet na rynku pracy jest konieczność pogodzenia życia zawodowego z obowiązkami rodzinnymi i opiekuńczymi. W tej sytuacji istotne okazują się cechy osobowościowe, które pomagają w realizacji pasji zawodowych i osobistych. Kobieta, która chce być uznawana za przedsiębiorczą powinna odznaczać się przede wszystkim [Godlewska-Majkowska 2009, s. 26]: - ambicją i pragnieniem wyróżnienia się w sytuacjach konkurencyjnych, - wytrwałością i determinacją umożliwiającą przezwyciężanie przeszkód i trudności, - samodzielnością w podejmowaniu decyzji, - zorientowaniem w działaniu na szanse i okazje, - zaufaniem do własnych umiejętności kontrolowania zdarzeń, - kreatywnością i innowacyjnością. Oczywiście przedstawione powyżej cechy nie wyczerpują listy wszystkich cech, jakie powinna posiadać przedsiębiorcza kobieta. Sytuacja kobiet na rynku pracy według PwC Raport Women in Work Index opracowywany od roku 2000 przez firmę doradczą PwC przedstawia sytuację kobiet na rynku pracy oraz ich wpływ na gospodarkę. Badanie przeprowadzane jest w 33 krajach należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Indeks jest średnią ważoną wskaźników takich jak: różnica w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn, stopa bezrobocia wśród kobiet, bezpieczeństwo zatrudnienia, forma zatrudnienia (pełny lub niepełny etat). Według Raportu PwC Polska znajduje się na 9. miejscu pod względem otwartości i przyjazności rynku pracy dla kobiet (Tabela 1). Tabela 1. Ranking Women in Work Index Islandia 12 Węgry 23 Czechy 2 Szwecja 13 Belgia 24 Austria 3 Norwegia 14 Izrael 25 Irlandia 4 Nowa Zelandia 15 Wielka Brytania 26 Słowacja 5 Słowenia 16 Australia 27 Japonia 6 Dania 17 Niemcy 28 Hiszpania 7 Luksemburg 18 Portugalia 29 Włochy 8 Finlandia 19 Estonia 30 Grecja 9 Polska 20 Francja 31 Chile 10 Kanada 21 USA 32 Korea Południowa 11 Szwajcaria 22 Holandia 33 Meksyk Źródło: Raport PwC BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 5

6 W czołówce zestawienia królują kraje nordyckie: Islandia (1.), Szwecja (2.) i Norwegia (3.). Spośród krajów naszego regionu wysokie miejsce zajmuje także Słowenia (5.). Na końcu rankingu uplasowały się: Meksyk (33.), Korea Południowa (32.) i Chile (31.). Jak podają autorzy Raportu, awans Polski w rankingu PwC jest efektem szybko spadającej stopy bezrobocia wśród kobiet. W 2016 r. kształtowała się ona na poziomie 6%, podczas gdy w 2000 r. było to 18%. Zdecydowanie poprawiliśmy także wskaźnik dotyczący formy zatrudnienia kobiet na pełen etat do 91%. To świetny wynik, biorąc pod uwagę średnią dla krajów OECD, która wynosi 75%. Znacząco zmniejszyła się także w Polsce różnica w poziomie wynagrodzenia kobiet i mężczyzn, czyli tzw. pay gap. Z danych zebranych w raporcie PwC wynika, że jest on na poziomie 7% (w 2000 r. wynosił 12%). To czwarty najlepszy wynik spośród krajów OECD znaleźliśmy się za Luksemburgiem (4%), Grecją i Belgią (po 6%). Średnia OECD dla pay gap to aż 16%, a najgorzej w tym zakresie radzą sobie Korea Południowa (37%), Japonia (25%) i Estonia (24%) [Raport PwC]. Rysunek 1. Polska według Raportu Women in Work Index 2018 Źródło: Raport PwC Pozycja Polski w zestawieniu Women in Work Index mogłaby być jeszcze lepsza, gdyby rosła aktywność zawodowa kobiet na rynku pracy. Tymczasem jak wskazują dane, wskaźnik ten od 2000 r. zwiększył się jedynie o 2% i w obecnej edycji (dane za 2016 r.) wynosi 62%, przy średniej dla OECD na poziomie 69% [Raport PwC]. Zakończenie Artykuł stanowi niewielki zarys problematyki związanej z przedsiębiorczością współczesnych kobiet. Wieloaspektowość tego problemu powoduje konieczność dalszych, dogłębnych analiz. Najważniejsze, aby pracodawcy i współpracownicy podejmowali decyzje personalne w oparciu o kompetencje a nie płeć. dr inż. Agnieszka PUTO Wydział Zarządzania Politechniki Częstochowskiej Bibliografia: 1. de Bruin A., Brush C.G., Welter F.: Introduction to the special issue: Towards building cumulative knowledge on women s entrepreneurship, Entrepreneurship Theory and practice, 30(5) Kortan J.: Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa Godlewska-Majkowska H. (red. nauk.): Przedsiębiorczość. Jak założyć i prowadzić własną firmę?, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa Gołębiowski G., Russel P.: Determinanty i rozwój przedsiębiorczości kobiet w Polsce na tle wybranych państw, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, Organizacja i Zarządzanie nr 75/ Piątek W.: Przedsiębiorczość kobiet w Polsce stan obecny i perspektywy rozwoju, Academy of Management 2/ Raport GUS Kobiety i mężczyźni na rynku pracy Raport PARP Przedsiębiorczość kobiet w Polsce. Warszawa Raport PwC Women in Work Index Raport Zawód prezeska! Diagnoza przedsiębiorczości kobiet, Uniwersytet Warszawski, Warszawa Targalski J. (red. nauk.): Przedsiębiorczość i zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa Tybura M.: Kobiety w biznesie leniwe maskotki, czy rekiny na smyczy?, Materiały eksperckie, źródło: 6 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

7 POLKA XXI WIEKU. CO ZAWDZIĘCZAMY PRAWOM WYBORCZYM? Prawa wyborcze uzyskane przez Polki 28 listopada 1918 roku były kluczem, który otworzył możliwości niedostępne dotąd dla kobiet możliwości partycypowania w życiu publicznym i społecznym. W końcu dostrzeżono w kobietach obywateli. Nie oznacza to, że życie Polek zmieniło się jak za dotknięciem różdżki. Konieczna była walka ze stereotypami wynikającymi w głównej mierze z tradycji i modelu wychowania. Ale pierwszy, przełomowy krok został wykonany. Polki mogły studiować, zyskały dostęp do zawodów i funkcji, które do tej pory były zarezerwowane wyłącznie dla mężczyzn. Mogły rozwijać swoje talenty i dzięki temu realizować własne pomysły na życie. Należy jednak podkreślić, że prawa wyborcze nie zostały Polkom wspaniałomyślnie podarowane, lecz były zwieńczeniem wieloletnich starań kobiet. Potraktowanie Polek jako pełnoprawnych obywateli nie wpłynęło tylko na ich życie, ale odcisnęło się mocno na funkcjonowaniu całego społeczeństwa. Przykładem jest współczesny model partnerski, ukształtowany w wyniku dążeń kobiet, które będąc aktywnymi zawodowo, wymusiły również zmianę roli mężczyzny. Zmiany społeczne spowodowane równouprawnieniem kobiet i mężczyzn zachodziły stopniowo, co doskonale widać na przestrzeni 100-letniej historii niepodległej Polski. Jak już zauważono, zmiany w życiu Polek nie nastąpiły z dnia na dzień. Edukacja uniwersytecka jest na to doskonałym przykładem. W XIX wieku kobiety nie były przyjmowane na studia na polskich uniwersytetach, co było także regulowane przepisami państw, które dokonały rozbiorów. Wciąż dominował pogląd, że kobiety nie są zdolne do abstrakcyjnego myślenia i przyswajania wiedzy na wyższym poziomie. Wyjeżdżały więc na studia za granicę, przede wszystkim do Szwajcarii i Francji. Badania nad udziałem Polek wśród studiujących kobiet wskazują, że był on liczny, choć ustalenie dokładnych danych nie jest możliwe, gdyż rejestrowane tam były jako obywatelki państw zaborczych. Przytoczyć można natomiast indywidualne przykłady Polek, które wyjeżdżały na studia za granicę i tam uzyskiwały wyjątkowo znaczącą pozycję. 1 Pierwszymi studentkami na polskiej uczelni były: Stanisława Dowgiałłówna, Jadwiga Sikorska i Janina Kosmowska. W roku akademickim 1894/1895 rozpoczęły studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Niestety w charakterze hospitantek 2, co przekreślało szanse na zdobycie wyższego wykształcenia, gdyż nie miały prawa zdawania egzaminów. Walcząc o wstęp na wyższe uczelnie, Polki mierzyły się z uprzedzeniami i stereotypami głęboko zakorzenionymi w społeczeństwie. Jak już wspomniano, kobietom odbierano umiejętności abstrakcyjnego myślenia i zdolności przyswajania wiedzy. Tego typu tezy były propagowane w ówczesnych mediach. Na łamach Przeglądu Lekarskiego w 1895 roku w artykule Odpowiedź prof. Cybulskiemu L. Rydygier twierdził [...] rozum kobiecy chwyta mało ważne okruchy z otaczającego świata, dlatego też prawo, administracja, finanse, pedagogika i inne dyscypliny naukowe wymagające abstrakcyjnego myślenia i podejmowania decyzji, są na zawsze zamknięte dla kobiet i poza zdolnościami kobiecego umysłu. W dość popularnej broszurze księdza Ksawerego Kapłańskiego Przeciw emancypacji kobiet czyli supremacja kobiet nad mężczyznami (1898 rok), czytamy, że kobietom nie potrzeba wykształcenia uniwersyteckiego. Dobrej żonie i matce wystarczą cztery klasy szkoły wydziałowej. 3 Rolę Polek sprowadzono jedynie do sfery prywatnej i rodzinnej. Również w środowisku akademickim kobiety musiały stawiać czoło nieprzychylnym postawom. Poniższa wypowiedź wskazuje na skomplikowany charakter ówczesnych stosunków: rektor Uniwersytetu Lwowskiego, profesor medycyny Antoni Izydor Noga-Mars, powiedział: jako rektor jestem za równouprawnieniem słuchaczy i słuchaczek na uniwersytecie, lecz jako człowiek prywatny jestem przeciwnikiem. 4 Pełne uczestnictwo Polek w uniwersyteckim kształceniu (na wszystkich wydziałach i kierunkach) nastąpiło dopiero po odzyskaniu niepodległości. Wykształcenie kobietom otwierało drogę do aktywności zawodowej. Wanda Grabińska to pierwsza Polka, która w 1924 r. zdobyła dyplom uniwersytecki na wydziale prawa, po czym została aplikantką sądową. Trzy lata później złożyła podanie, w którym ubiegała się o nominację sędziowską. Po osiemnastu miesiącach doczekała się pozytywnej decyzji. 5 W 1937 r. w Polsce na stanowisku sędziowskim pracowało siedem kobiet, a jedna kobieta była prokuratorką. Obecne według danych GUS statystyczny polski sędzia jest kobietą w wieku lat. Mimo uzyskania praw wyborczych w 1918 roku udział Polek we władzy ustawodawczej i wykonawczej między 1918 a 1939 rokiem był minimalny. Kobiety stanowiły 2 procent członków Sejmu i 5 procent członków Senatu. W ciągu dwóch pierwszych miesięcy swojej parlamentarnej pracy wykorzystały wszystkie możliwe formy aktywności sejmowej: wnioski, interpelacje, przemówienia. Najczęściej na mównicy sejmowej przemawiała Zofia Sokolnicka, a pierwszą kobietą, która zabrała głos w sejmie, była Maria Moczydłowska. Pierwszą Polką powołaną na wysokie stanowisko ministerialne była Irena Kosmowska, posłanka na Sejm w latach z listy PSL Wyzwolenie, która pełniła funkcję wiceministra opieki społecznej w Rządzie Tymczasowym powołanym przez Ignacego Daszyńskiego. 6 Na pierwszą Polkę w roli premiera musieliśmy poczekać do 1992 roku. Kobieta pełniąca funkcję prezydenta Polski to bliżej niesprecyzowana przyszłość. W życiu rodzinnym, do którego według tradycji kobiety były powołane, Polkom również nie było łatwo. W wielu kwestiach kobiety w roli żony a nawet matki były podporządkowane decyzjom mężczyzn. Dopiero w 1921 roku Polki przestały być zobligowane prawnie do posłuszeństwa mężowi. Mogły podejmować działania prawne niezależnie od woli męża, mogły świadczyć przy sporządzaniu testamentu, miały prawo do rozporządzania własnym majątkiem, o ile nie był on pod zarządem męża. Na pełną swobodę w dysponowaniu majątkiem Polki musiały poczekać do 1946 roku. Wówczas kobieta nabyła prawo do posiadania odrębnego majątku i własnego konta w banku. 7 W trudnej sytuacji znajdowała się Polka, która zakochała się i postanowiła poślubić cudzoziemca. Zgodnie z ustawą o obywatelstwie państwa polskiego z 1920 r. kobiety traciły polskie obywatelstwo, gdy zawierały związek małżeński z obywatelem innego państwa. 8 Zapis ten nie dotyczył Polaka, który poślubił cudzoziemkę. Konsekwencje obowiązującego prawa były bardzo poważne, bo na jego mocy Polka czynna zawodowo traciła prawo wykonywania zawodu. Autorka, jako przedstawicielka współczesnego pokolenia kobiet może dobrowolnie i niemal bez przeszkód korzystać ze zdobyczy ruchu feministycznego. Dzięki wieloletnim i często karkołomnym wysiłkom uzyskałyśmy należną nam pozycję w społeczeństwie. Choć część z tych praw i udogodnień postrzegamy jako niepodważalne i przypisane kobietom (człowiekowi w ogóle) od zawsze, to większość z nich stała się elementem naszej rzeczywistości stosunkowo niedawno. Współczesna Polka nie jest słabą płcią. Wartością, bez względu na wiek, jest osobisty rozwój, a wspólną cechą poszukiwanie i łączenie różnych kompetencji, które dziś są pożądane w różnych sferach życia społecznego. Następstwem pozyskania praw wyborczych przez Polki jest preferowanie przez nie różnych modeli życia. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 7

8 Według raportu Women Power jest pięć typów współczesnych Polek. Badanie przeprowadzono we współpracy z agencją IQS w okresie kwiecień-sierpień 2018 r. W rezultacie zdefiniowano pięć segmentów współczesnych Polek. Badanie ilościowe, realizowane metodą wywiadów ankietowych online, objęło 1500 respondentek w wieku lat. Dodatkowo, przeprowadzono 25 wywiadów etnograficznych z reprezentantkami na Mazowszu, Pomorzu i na Śląsku zarówno z mieszkankami wsi i małych miasteczek, jak i dużych miast. Rozmówczynie prowadziły także dzienniczki online, uzupełniające zebraną przez badaczy wiedzę. Najliczniejszą grupę stanowią Ogarniaczki rzeczywistości (21 procent kobiet), które chcą się realizować w każdej dziedzinie życia i w życiu rodzinnym, i w środowisku zawodowym. Utrata poczucia kontroli jest głównym źródłem ich codziennych napięć, a bycie niezastąpioną je napędza. Potrzebę godzenia tak wielu zadań postrzegają jako swoją kobiecą siłę. Ogarniaczki mają konserwatywne poglądy obyczajowe, ale jednocześnie odchodzą częściowo od tradycyjnego modelu rodziny, zwalniając partnera od odpowiedzialności za innych. To dlatego w każdej sytuacji cenią niezależność finansową kobiety. Bokserka losu to co piąta Polka. Duża potrzeba bezpieczeństwa, dzieci i wnuki jako sens życia, poświęcenie się dla rodziny to cechy charakterystyczne tej grupy. Bokserki losu są wielozadaniowe ale przez to zmęczone natłokiem obowiązków. Wierzą, że kobieta spełnia się przede wszystkim w macierzyństwie i małżeństwie, choć cenią niezależność finansową i zachowanie niezależności w związku. Dziarska dziewucha (18 procent polskich kobiet) inwestuje w siebie i ma czas, aby realizować swoje pasje i zainteresowania. Tej grupie Polek zależy na niezależności i szacunku oraz spełnieniu w pracy. Rodzina tak, ale akceptują także inny niż tradycyjny model. Dbają o swoją pozycję w rodzinie oraz wzajemne relacje, choć są realistkami w kwestii macierzyństwa. Opowiadają się za partnerstwem w związku, ale podkreślają, że wymaga to od nich ciągłego wysiłku egzekwowania, pilnowania ustaleń, co rodzi otwarte konflikty. Kolejnym typem są Domowe królowe (18 procent), dla których priorytetem są dzieci. W domu czują się bezpieczne i tu realizują swoją niezależność. Według nich mężczyzna pracuje na dom, natomiast kobieta pilnuje domowego gniazda. Jeżeli decydują się na pracę zawodową to głównie po to by mieć odskocznię od życia domowego. Praca daje też pieniądze, czyli jest podstawą niezależności finansowej. Ostatnim, piątym typem współczesnej Polki jest E-księżniczka (najmniejszy odsetek badanych 17 procent). Ten typ kobiety lubi siebie i swoje życie. E-księżniczka jest aktywna zawodowo, udziela się towarzysko, co daje wyraz w mediach społecznościowych. Ceni wolność, ale ma tradycyjną wizję kobiecości delikatnej i wymagającej opieki. Ważny jest dla niej stały związek, małżeństwo, dzieci. Jej zdaniem równość płci dawno już zapanowała, a dalsza walka godzi w interesy kobiet. Boli ją brak kobiecej solidarności. Ceni sobie zdobywanie doświadczeń przeżywanie, ale i kolekcjonowanie ich. 9 Na przestrzeni 100 lat niepodległej historii naszego kraju pozycja i rola Polek ewaluowała i zdecydowanie uległa zmianie. Według danych GUS Polki są zadowolone z życia. Deklaruje to 68,9 procent badanych. Tych, które stwierdzają, że są bardzo niezadowolone jest zaledwie 0,8 proc. Jeżeli chodzi o najważniejsze wartości w życiu to na czołowych miejscach kobiety stawiają zdrowie (90,7 proc.), rodzinę i szczęście rodzinne (84,6 proc.) oraz miłość (20,9 proc.). Na dalszych pozycjach znalazły się m.in. poczucie stabilizacji (16,5 proc.) i praca zawodowa (12,2 proc.). Jeśli chodzi o statystyki dotyczące sfery zawodowej, to wśród wszystkich pracujących osób kobiety stanowią 44,7 proc. Natomiast według badania Women in Business proc. wysokich stanowisk menedżerskich w średnich i dużych polskich firmach jest zajętych właśnie przez kobiety. Wśród 36 badanych państw wyprzedzają nas pod tym względem tylko Rosja (47 proc.) i Indonezja (46 proc.). Ten sam wynik co Polska osiągnęły Estonia i Filipiny. Na końcu stawki znajduje się Japonia (7 proc.). Warto zauważyć, że odsetek kobiet wśród osób zajmujących kierownicze stanowiska w polskich przedsiębiorstwach rośnie. W ostatnim roku był to wzrost o kilka punktów procentowych. Gorzej wypadamy, jeśli chodzi o docieranie kobiet na biznesowy szczyt. W naszym kraju tylko 8 proc. prezesów i dyrektorów zarządzających to przedstawicielki płci pięknej. Wśród badanych państw jest to 11 wynik od końca. 10 Z przedstawionych danych wynika, że Polki odgrywają coraz większą rolę w życiu społecznym i gospodarczym. Niemniej w rozwoju kobiet występują naturalne ograniczenia związane choćby z macierzyństwem, które narzuca konieczność wyboru lub pogodzenia życia rodzinnego i zawodowego. Najważniejsze jednak, że wybór i decyzja należą do kobiety. dr inż. Katarzyna BRENDZEL-SKOWERA Wydział Zarządzania Politechniki Częstochowskiej Literatura: 1. M. Fuszara, Walka Polek o prawa wyborcze [w] O społeczeństwie, moralności i nauce. Miscellanea, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, K. Held-Olsińska, Studentki w gorsetach. Pierwsze Polki na uniwersytecie, Gazeta Wyborcza J. Kolbuszewska, Polki na uniwersytetach trudne początki, Sensus Historiae, Nr 1/ St. Milewski, Zanim kobieta została adwokatem, Palestra, lat temu Polki uzyskały prawa wyborcze. W parlamencie zajęły się sprawami zaniedbywanymi przez mężczyzn, Wysokie Obcasy Ustawa z dnia 20 stycznia 1920 roku o obywatelstwie Państwa Polskiego, Dz.U.Poz.44 Nr7 ( BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

9 KOBIETY W ŚWIETLE WYBORÓW PARLAMENTARNYCH OKRĘGU CZĘSTOCHOWSKO-RADOMSZCZAŃSKIEGO W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM Przyznanie prawa wyborczego kobietom w 1918 r. sprawa kontrowersyjna i nieoczywista Wyznacznikami demokratycznych wyborów, podobnie jak 100 lat temu tak i obecnie, są: powszechność, równość i tajność. Jeśli te cechy są spełnione, możemy mówić o demokratycznych wyborach. A ponieważ ordynację wyborczą do Sejmu Ustawodawczego z 28 listopada 1918 r. 1, cechowały: powszechność, równość, tajność, ale też i bezpośredniość oraz proporcjonalność (choć z pewnymi zastrzeżeniami), dlatego z całą pewnością i z pełnym przekonaniem możemy twierdzić, że pierwsza polska ordynacja, kształtująca system wyborczy powstającej dopiero II Rzeczypospolitej, nosiła znamiona ze wszech miar demokratycznej. Szczególnie istotne są pierwsze dwa przymiotniki: powszechność oraz równość. Powszechność prawa wyborczego zakłada korzystanie z prawa wybierania i prawa bycia wybranym. Nie oznacza to przyznania praw wyborczych każdemu obywatelowi danego państwa, bez wyjątku. Bo choć teoretycznie wszyscy dorośli tj. pełnoletni obywatele, zdolni do podejmowania decyzji w sprawach publicznych dopuszczeni są do udziału w wyborach, to pewne jednostki lub grupy obywateli, są wyłączone z tego prawa, na skutek obowiązującego cenzusu i domicylu (cenzusu zamieszkania), a kiedyś również w następstwie celowo określonych ograniczeń (wykluczenie na przełomie XIX/XX w. mogło dotyczyć: wieku, płci, wykształcenia, rasy, wyznania, zawodu czy pochodzenia społecznego). Ograniczenia mają więc charakter zindywidualizowany. Aktualnie w praktyce zasada powszechności przewiduje, że prawa wyborcze nie przysługują osobom pozbawionym praw publicznych i ubezwłasnowolnionym na drodze sądowej. Z kolei równość ma dwojakie znaczenie. W znaczeniu formalnym oznacza, iż każdy wyborca uczestniczy w wyborach na takich samych prawach, w oparciu o te same zasady, dysponując taką samą liczbą głosów według formuły: jeden człowiek jeden głos. W znaczeniu materialnym natomiast określa tę samą (a przynajmniej zbliżoną) wagę każdego głosu 2. Tyle teorii. A co owa powszechność i równość oznaczały, na naszych ziemiach, 100 lat temu? Zasada równości według zapisów ordynacji z 28 listopada 1918 r., ustalała, iż każdemu wyborcy przysługiwał jeden głos, który bez względu na sprawowaną przez niego funkcję, stan posiadania czy wykształcenie, miał taką samą moc sprawczą. Tym samym wyborcy mieli podobną możliwość wpływania na ostateczny rezultat głosowań. A skoro tak, to ustawa spełniała warunki zarówno w znaczeniu formalnym, jak i materialnym. Z kolei powszechność oznaczała, że prawo wybierania i kandydowania otrzymali wszyscy pełnoletni obywatele, którzy do dnia ogłoszenia wyborów ukończyli 21 lat. Ordynacja, nie przewidywała cenzusów majątkowych, urodzenia, wykształcenia ani żadnych innych 3. W ten sposób po raz pierwszy prawo to otrzymały również kobiety i to zarówno Polki, jak i obywatelki reprezentujące inne mniejszości narodowe (31%), cudzoziemki, które poślubiły obywateli polskich. Po raz pierwszy prawo głosu otrzymali też analfabeci. Jedynym wyjątkiem było wykluczenie wojskowych w służbie czynnej (wojskowych, policji, milicji) oraz osób sądownie pozbawionych swych obywatelskich praw 4. Stało się tak dlatego, że nadrzędną intencją twórców ordynacji było stworzenie systemu wyborczego, który mógłby gwarantować utworzenie parlamentu odzwierciedlającego cały naród. I choć dziś zasada ta wydaje nam się absolutną normą, to sto lat temu dla wielu była wręcz abstrakcją. A słowa Mieczysławy Biegańskiej, o tym, że równouprawnienie polityczne kobiet nie mogło, nie powinno być wtedy w grudniu 1918 r. ani usprawiedliwiane ani zwalczane, gdyż było zjawiskiem naturalnym, zgodnym z duchem czasu i z demokratycznymi hasłami, nie były jednak oczywiste dla wszystkich i to nie tylko na polskim gruncie 5. Przy tej okazji przypomnę choćby fakt, iż podawana za przykład Francja powszechnie uważana za wzorzec konstytucyjnych wartości nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego prawa wyborcze dla kobiet wprowadziła dopiero w 1944 r., Włoszki otrzymały je dwa lata później, a obywatelki Szwajcarii dopiero w 1971 r. 6. Przyznanie czynnego i biernego prawa wyborczego kobietom, budziło szereg wątpliwości, nie tylko w tzw. dołach społecznych, pośród polityków zwłaszcza prawej strony sceny politycznej, ale co znaczące także pośród elit, światłych wówczas umysłów, największych polskich autorytetów prawniczych nota bene płci męskiej. Zrównanie praw politycznych kobiet i analfabetów z pozostałą częścią społeczeństwa, okazało się przedmiotem najgorętszym sporów i chyba najtrudniejszym do ustalenia, przedmiotem niezwykle zaciekłych i emocjonalnych dyskusji na etapie legislacyjnym. Poniższe rozważania, tylko w niewielkim stopniu przybliżą nam bardziej i mniej racjonalne argumenty za i przeciw tym decyzjom, w tym również obiektywne obawy przed ich konsekwencjami. Przy okazji tych analiz możemy poznać też sposób postrzegania kobiet oraz ich ówczesnej roli społecznej i politycznej, postrzegania oczyma mężczyzn, w tym również ówczesnych teoretyków prawa konstytucyjnego w odradzającej się Niepodległej Rzeczypospolitej. Oponenci względem nowych rozwiązań i zapalenia przysłowiowego zielonego światła wyborczego kobietom, powoływali się na ich: zerowe wyrobienie polityczne, brak zainteresowań politycznych, słabe wykształcenie czy wręcz analfabetyzm. Jak argumentował Józef Buzek: życie polityczne jest u nas dopiero w początkach, prasa nasza polityczna nie miała bowiem dotychczas rzeczywistej wolności słowa, czytelnictwo było mało rozwinięte, a także stowarzyszenia polityczne nie miały prawnej możliwości nieskrępowanego rozwoju. Wobec tego nie należy się dziwić, iż masy naszej ludności nie są należycie do życia politycznego przygotowane i dlatego by podnieść ogólny poziom intelektualny ciała wyborczego domagano się w komisji wyłączania analfabetów od prawa wyborczego 7. W przypadku kobiet, swe obawy uzasadniał statystyką, iż 3/5 kobiet powyżej 25 r. ż. było analfabetkami, co nie znalazło jednak potwierdzenia w statystykach z 1921 r. (patrz dalej). Absurdalność w przyznaniu im biernego prawa wyborczego widział on w stereotypach i uprzedzeniach społecznych oraz fakcie, że mężczyzna stanowiący znaczący odsetek populacji, z racji tej niechęci i tradycyjnego sposobu myślenia z zasady nie będzie głosował na kobietę. Podobnie jak Józef Siemieński wskazywał na istnienie realnej możliwości wykorzystania owego nierozeznania politycznego kobiet i analfabetyzmu, w procedurze wyborczej i ewentualność nadużyć przy tajnym głosowaniu stąd rozważał ograniczenie prawa głosowania analfabetów, jako rozwiązanie tymczasowe. Z drugiej jednak strony podkreślał, że pośród tych, którzy nie posiedli sztuki pisania i czytania są ludzie zdolni, rozgarnięci, orientujący się wcale nieźle w zagadnieniach życia zbiorowego 8. Obawiano BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 9

10 się też wykorzystania kobiecej naiwności przez komunistów i bolszewików, stanowiących realne zagrożenie dla powstającej dopiero polskiej państwowości. Zwolennicy teorii Adhémara Esmeina swój opór wobec równouprawnienia politycznego kobiet argumentowali wiekowymi tradycjami, wynikającymi z naturalnego podziału pracy między obu płciami, a przyznanie im wyborczych praw, to tak jakby je wówczas pociągnąć do służby wojskowej. Odwołując się do rozsądku i instynktownych odczuć ogółu świata cywilizacyjnego, podtrzymywali konserwatywny pogląd o tym, że mężczyźnie przypadły w udziale: życie społeczne i związana z tym działalność, zaś kobiecie piecza nad domowym ogniskiem, doniosłe zadanie początkowego wychowania dzieci, czego nie należało burzyć 9. Stanowisko to ostro krytykowały organizacje zrzeszające kobiety (m.in.: Liga Kobiet Pogotowia Wojennego; Stowarzyszenia Kobiet Polskich Pracujących w Przemyśle, Handlu i Biurowości; Stowarzyszenia Ziemianek i Stowarzyszenia Sług Katolickich), które rozwinęły szeroką akcję na rzecz uprawnienia kobiet i pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego. Pierwszym projektem, który uwzględniał kobiety w gronie wyborców był projekt rządowy (Rady Regencyjnej) Jana Kantego Steczkowskiego, przyznając im wyłącznie czynne prawo wyborcze, i to tylko kobietom z wykształceniem średnim oraz prowadzącym samodzielne przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolne. Dopiero projekt wybitnych polskich prawników Biura Pracy Społecznej (dalej: BPS) przy rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, będący podstawą dla ostatecznych rozwiązań ordynacji, dał prawo wyborcze kobietom bez żadnych ograniczeń 10. We wstępie projektu BPS-u zanotowano: Nie chcemy twierdzić, że wszystko niwelująca równość i jednostajność stanowi w tej dziedzinie ideał. Przewidujemy nawet pewne niebezpieczeństwa polityczne i społeczne w oddaniu spraw młodego państwa całej masie jednego w nienormalnych warunkach wychowanego pokolenia narodu. Ale motywy życiowe wymagają od nas szerokiego zastosowania udziału ludności w wyborach. Przemawia za nim ten wzgląd, że pozbawienie praw politycznych tych czy innych warstw narodu w obecnym stadium rozwoju społecznego byłoby odczute przez te warstwy jako krzywda wyrządzona im przez państwo polskie [ ] z drugiej strony potrzeba nam zainteresować całą Polskę tworzeniem państwowości własnej, by mieć w każdym obywatelu rzecznika i obrońcę 11. W odniesieniu do kwestii kobiet zapisano: Niewątpliwie umysłowość kobiety jest wielce odmienną od umysłowości męskiej, jak zadania społeczne i rodzinne wielce absorbujące i nawet zacieśniające częstokroć widnokrąg polityczny. Wszakże zaprzeczyć nie można, iż w chwili obecnej ograniczenie praw politycznych kobiet byłoby niesprawiedliwością, a nawet poniekąd brakiem przezorności. Zwróćmy uwagę na to, jak wiele kobiet musiało w skutek wojny podjąć zwykle mężczyznom przyznane obowiązki. Skoro tak jest, obowiązkiem naszym dać i kobiecie to wychowanie polityczne, które mężczyźnie ułatwia pracę gospodarczą lub polityczną, które kobiecie pracującej wyjaśni stanowisko dorobku jej osobistego w całokształcie narodowym. Skoro bowiem kobieta ma samodzielny, równy męskiemu, warsztat, niechaj do zainteresowań jej należy również tworzenie ram prawnych, państwowych dla swej pracy 12. Przesadzone obawy mężczyzn najlepiej kwitował w tych dyskusjach Tadeusz Jankowski, wyśmiewając absurdalne argumenty ideowych adwersarzy, doszukiwał się przyczyn ich poglądów w konwencjonalizmie myślowym przeniesionym jeszcze z minionych lat, wywołanym strachem przed zmianą i uporczywym trzymaniem się przeszłości 13. Oceniając przedstawioną wyżej ordynację, stwierdzić należy, że pomimo pewnych mankamentów (istotnych przy analizie ordynacji, w tym temacie zaś pobocznych) 14, była ona niezwykle pozytywnym aktem prawnym. Niedociągnięcia należy usprawiedliwić wielkim pośpiechem czynności przygotowawczych oraz brakiem doświadczeń w tym zakresie. Pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze w tym również dla kobiet i analfabetów, autoryzowało jej demokratyczny charakter. W konsekwencji zaś kolejne ordynacje wyborcze tworzone już bez zbędnego pośpiechu, wykorzystały jej zapisy, czyniąc z niej przysłowiowy kamień węgielny dla przepisów kolejnych wyborów parlamentarnych II Rzeczpospolitej. Jej pierwszorzędne znaczenie podkreślano nie tylko w kontekście doświadczeń w byłych państwach zaborczych, ale także na tle podobnych ustaw innych państw europejskich początku XX w., znaczenie nie tylko w zakresie prawa 15, ale także, a może właśnie przede wszystkim w życiu społeczno-politycznym, o czym pisał m.in. Juliusz Bardach: był to głęboki przełom i miał on istotne znaczenie dla świadomości obywatelskiej i dla politycznej aktywności ludności. Po raz pierwszy kobieta, młody chłop, robotnik, student stawali do urny wyborczej obok ziemianina, fabrykanta, bankiera, aby «jak równy z równym» uczestniczyć w uformowaniu składu polskiego parlamentu 16. Słaba świadomość polityczna i analfabetyzm dwa podstawowe zarzuty względem kobiet, czy miały pokrycie w faktach? O świadomości politycznej trudno dyskutować, nie mając ku temu żadnego miernika ani żadnych liczb. Możemy próbować sondować na podstawie wykształcenia, ale też społecznego i politycznego zaangażowania w tym kobiet. Inaczej jest w przypadku poziomu wykształcenia i analfabetyzmu, który możemy oszacować w oparciu o statystyczne dane. Nie przywiązując się zbytnio do liczb, które jak w każdym tego typu źródle siłą rzeczy muszą zawierać pewne nieścisłości czy wręcz błędy, pozwalają nam jednak stworzyć pewien ogólny obraz, w tym wypadku tym bardziej cenny, bo zarówno dla powiatu, samej Częstochowy na tle całej Rzeczypospolitej. Przytoczone poniżej procentowe wyliczenia stanowią konkretny dowód poważnego problemu analfabetyzmu i generalnie niskiego wykształcenia mieszkańców zarówno częstochowskiego powiatu, jak i całej II Rzeczypospolitej. Wobec powyższego faktu i braku wyrobienia politycznego, w kontekście oblicza społeczeństwa częstochowsko-radomszczańskiego okręgu, choć bardzo ostrożnie, to można też założyć, dość niską świadomość polityczną obywateli przy wyborach parlamentarnych do Sejmu Ustawodawczego i I Sejmu zwyczajnego. Okazuje się bowiem, że w pierwszych latach w skali całej Rzeczypospolitej osoby z wykształceniem domowym stanowiły 11%, początkowym 40%, średnim 3%, zawodowym i wyższym po 0,6%, wykazano około 33% analfabetyzm, a aż 12% badanych sklasyfikowano jako osoby niewiadomego wykształcenia i niewiadomej umiejętności czytania, co sugeruje niedoszacowanie odsetka niepiśmiennych 17. Na tym tle w powiecie częstochowskim występował nieznacznie większy odsetek osób (i to zarówno kobiet jak i mężczyzn) z wykształceniem domowym i początkowym, a w samej Częstochowie, podobnie jak w wielu innych miastach, niższy od tzw. średniej odsetek analfabetów. 10 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

11 Tab.1. Poziom wykształcenia w kraju i w powiecie częstochowskim według statystyki z 1921 r. (w grupie wiekowej 10 r. ż. i więcej), z podziałem na mężczyzn (M) i kobiety (K) II Rzeczypospolita (w %) Pow. częstochowski (w %) Częstochowa (w %) Wykształcenie M K Razem M K Razem M K Razem domowe początkowe średnie średnie zawodowe 1 0,3 0,6 1 0,3 0,5 1,8 0,6 1 wyższe 1 0,2 0,6 0,7 0,1 0,4 1,6 0,3 0,8 analfabetyzm niewiadome wykształcenie i znajomość czyt. i pisania , Opracowanie własne na podstawie: Pierwszy powszechny spis Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 r.. Mieszkanie. Ludność. Stosunki zawodowe, Statystyka Polski, t. 17: Województwo kieleckie, Warszawa 1927, s Statystycznie zjawisko analfabetyzmu dla całej populacji w kraju szacowano na poziomie 43%, 45% w przypadku kobiet, a w przypadku mężczyzn 41%. W powiecie częstochowskim wynosił on 46%, 47% w przypadku kobiet a 44% w przypadku mężczyzn, zaś w samej Częstochowie odpowiednio: 35%, 36% i 33%. Niewidoczne w skali kraju dla całej badanej populacji różnice pomiędzy mężczyznami a kobietami, zauważamy w grupie pełnoletnich obywateli, w przypadku których w 1921 r. odnotowano 24 % analfabetyzm, przy czym wśród mężczyzn kształtował się on na poziomie około 33%, natomiast w przypadku kobiet na poziomie 43%. Wyraźnie niższy zanotowano w miastach na poziomie około 33%, zaś szczególnie niepokojąco wypadały statystyki na wsiach, gdzie przekroczył nawet 50% ankietowanych. Problem ten najpoważniej dotykał osób starszych, nasilając się coraz wyraźniej z każdym przedziałem wiekowym, dotyczył on średnio prawie co drugiej osoby powyżej 30 r. ż. Im starsi obywatele tym powszechniejszy analfabetyzm 18. Można zatem powiedzieć, że choć w pewnym stopniu są one potwierdzeniem argumentacji części teoretyków prawa, którzy widzieli w tym przeszkodę dla równouprawnienia politycznego kobiet, to jednak nie w pełni zdają się one ją potwierdzać. Postawiona przez J. Buzka teza, jakoby u progu niepodległości II RP jej mieszkanki-kobiety były zdecydowanie gorzej wykształcone, analfabetkami na tle męskiej części populacji i aby z tego powodu mogły być pozbawione męskiego przywileju skorzystania z wyborczego prawo, była mocno naciągana. Bo chociaż dostrzegamy pewne różnice w skali problemu analfabetyzmu pomiędzy męską i żeńską częścią populacji częstochowskiego powiatu, to jeszcze wyraźniej pomiędzy mieszkańcami miast i wsi. Tymczasem w odniesieniu do tego ostatniego, żaden z polskich prawniczych umysłów początku XX w., nie wykazał się pomysłem wykreślenia niedouczonych mieszkańców wsi z grona potencjalnych wyborców. Czyżby w tym wypadku lęki i obawy przed zmanipulowaniem oraz podatność na wpływy propagandy, zwłaszcza bolszewickiej, nie miały realnego uzasadnienia? Pytanie wydaje się być zatem retoryczne. Udział kobiet, czyli korzystanie z czynnego prawa wyborczego Przyznanie praw wyborczych kobietom przez ustawodawcę, to jedno, natomiast skorzystanie przez nie z tych praw, to inna kwestia, jako że podobnie jak w innych sprawach, możliwość od realizacji czasem dzieli krok milowy. Jak w tym wypadku to wyglądało? Po pierwsze rozróżnić musimy skorzystanie z czynnego prawa wyborczego od biernego. W pierwszym wypadku podstawę dla tez i sądów stanowi frekwencja wyborcza oraz zaangażowanie kobiet w wyborcze kampanie całego okresu międzywojennego na obszarze okręgu częstochowsko-radomszczańskiego. Z kolei przy ocenie stopnia skorzystania przez mieszkanki tego okręgu z biernego prawa wyborczego, podstawę źródłową stanowią dla nas listy kandydatów na posłów i senatorów, przede wszystkim lokalne, ale także listy państwowe. Biorąc pod uwagę frekwencję wyborczą w latach 20-tych, najbardziej miarodajną z uwagi na sytuację polityczno-ustrojową, zasady ustrojowe i złożony przebieg procesu wyborczego, stwierdzimy, że ta przemawiała jak najbardziej za tezą, że obywatelki podeszły do swych praw wyborczych w sposób odpowiedzialny, chętnie korzystając ze swoich praw wyborczych w znaczeniu czynnym. W skali okręgu częstochowsko-radomszczańskiego sięgała ona 82-86% (77% w 1930 r.), a w samym powiecie częstochowskim wyniosła 86%, i powtórzona została aż trzykrotnie z rzędu 19. Przy przewadze liczebnej kobiet nad mężczyznami w stosunku 55:45%, przemawiała za twierdzeniem, iż czynne prawo wyborcze kobiet nie zostało wyłącznie teoretycznym, martwym przepisem prawnym. Inny wniosek wyciągamy z zaangażowania kobiet w życie polityczne i parlamentarne kampanie wyborcze. Nie możemy powiedzieć, że w nim nie uczestniczyły w ogóle, jednakże stwierdzenie, że wraz z uzyskaniem wyborczych praw szczególnie mocno zaakcentowały swój udział w lokalnej polityce, byłoby zdecydowanie przesadzone. Wydaje się raczej, że częściej angażowały się w życie kulturalne i oświatowe, niż w życie polityczne stawiając w nim kroki raczej nieśmiało i stopniowo niżeli z przytupem. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 11

12 Nazwiska kobiet zauważamy przede wszystkim po prawej stronie lokalnej sceny politycznej, głównie pośród działaczek Narodowej Organizacji Kobiet oraz kilkunastu pomniejszych organizacji i stowarzyszeń różnych profesji. Przykład stanowią tu: Zofia Wasilewska żona częstochowskiego lekarza; Tekla Boszówna dyrektor i pedagog gimnazjum żeńskiego w Częstochowie; Zofia Idzikowska działaczka, członek Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami, Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Społecznych w Częstochowie, nauczycielka najpierw w Radomsku, następnie w Częstochowie, od czerwca 1921 r. dyrektorka Państwowego Gimnazjum Żeńskiego im. J. Słowackiego w Częstochowie; Emilia Dreszer działaczka, wiceprzewodnicząca Ligii Kobiet, prywatnie żona adwokata, notariusza Jana Augusta, działacza niepodległościowego, matka Gustawa Konstantego działacza POW, przyszłego generała, która w czasie I wojny organizowała pomoc, żywność, ubranie i lekarstwa dla walczących legionistów; Maria Rudkowska (Rutkowska?); Józefa Drogoszówka; Wanda Przygodzka oraz Maria Moczydłowska kandydatka na posła. Po stronie obozu rządowego (sanacyjnego) politycznie zaangażowały się: Halina Strokołowska ze Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet; Wilhelmina Kleparowa nauczycielka; Jadwiga Pawlikowska nauczycielka, przewodnicząca miejscowego Komitetu Wyborczego w Kłobucku; Stanisława Nowacka (możliwe, że ze Mstowa); Karolina Leszczyńska z Częstochowy; Wanda Kühnowa z domu Dołęga-Ulijańska założycielka i przewodnicząca Koła Kobiet Ligii Obrony Powietrznej w Częstochowie, prywatnie żona Kazimierza Kuhna częstochowskiego starosty, samorządowca i teoretyka idei samorządu w Polsce; dr filozofii Halina Płodowska córka Mieczysławy Biegańskiej; Joanna Buslerówna; Zofia Dyzygnowa; Maria Głodowska Kasprzycka; Jadwiga Kawiecka; Bronisława Kruszyńska; Adolfina Miedziejewska; Małgorzata Modzelewska; Zofia Mońkowska; pułkownikowa Wanda Rogulska; Konstancja Sobolewska; Stefania Sokalska; Aniela Starzyńska; Natalia Studencka; Halina Święcka; Maria Szaniawska; Amelia Reterska; Hanna Wierzbicka; Władysława Ziemska, ale także wcześniej wspierające prawą stronę sceny politycznej dr filozofii Zofia Idzikowska i Mieczysława Biegańska (z d. Rozenfeld) nauczycielka języka polskiego, małżonka częstochowskiego lekarza Władysława Biegańskiego, twórczyni publicznej biblioteki w Częstochowie, członkini Zarządu Narodowej Organizacji Wyborczej Kobiet Polskich w Warszawie od grudnia 1918 r. W ramach wyborczych kampanii swój udział zasygnalizowały również kobiety popierające organizacje komunistyczne, jak: Karolina Brojdo, Józefa Hersza (lat 23) urodzona w Jedlnie, Roza (Rachela) Liberman krawcowa z Częstochowy, dawna działaczka PPS Lewicy, kilkakrotnie aresztowane za rozwieszanie plakatów wyborczych Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 r. Komunistycznej Partii Polski KPP) 20. Kandydowanie kobiet, czyli korzystanie z biernego prawa wyborczego Jeszcze mniej optymistyczny obraz wyłania się, gdy uwzględnimy stopień skorzystania przez kobiety z biernego prawa wyborczego. Okazuje się bowiem, że w całym okresie 20-lecia międzywojennego na kilkuset wszystkich kandydujących na posłów z okręgu częstochowsko-radomszczańskiego i na senatorów z województwa kieleckiego, kobiet było zaledwie kilka. W pierwszych wyborach do Sejmu Ustawodawczego 1919 r. spośród 74 wszystkich kandydatur w częstochowskoradomszczańskim okręgu wyborczym, zaledwie 5 to kobiety. Były to: Maria Kasprzycka z listy socjalistycznej, Irena Kosmowska z PSL Wyzwolenie, Maria Moczydłowska z centrowo-narodowej listy nr 4, Rachela Wolińska z listy żydowskiego socjalistycznego Bundu i Eleonora Krak Poalej Syjon, przy czym Rachela Wolińska i Irena Kosmowska nie pochodziły z okręgu, w którym startowały i właściwie nie były w żaden sposób z nim związane. Z Częstochową związane były tylko: Maria Kasprzycka, lat 42, mieszkanka Częstochowy, prowadząca gospodę żołnierską, Eleonora Krak, freblanka 21, lat 25, z Częstochowy i w pewnym stopniu także Maria Moczydłowska 22. W późniejszych latach kandydatkami były jeszcze: Barbara Rylska działaczka NOK kandydująca z listy Katolickiego Narodowego Komitetu Wyborczego w 1922 r., Gabryela Nowacka, lat 64, rolnik z Brzeszowa w pow. Częstochowa startująca z listy Monarchistycznej Organizacji Wszechstanowej do Senatu w 1928 r., na odległym 12 miejscu; i ponownie ubiegająca się o reelekcję Maria Moczydłowska z listy Polskiego Centrum ; Helena Sakowska nauczyciel z Częstochowy, na odległym miejscu listy narodowej w wyborach sejmowych 1930 r. Nadmienić przy tym należy, że okręg częstochowsko-radomszczański w przypadku wyborów sejmowych i powiat częstochowski, w przypadku wyborów senackich, nie były w tym względzie szczególne. Podobnie sytuacja przedstawiała się w ościennych powiatach i okręgach wyborczych województwa kieleckiego, do którego w tym czasie przynależał częstochowski powiat. Maria Moczydłowska jedyna kobieta-posłanka z okręgu Częstochowa-Radomsko W całym 20-leciu międzywojennym jedyną przedstawicielką kobiet z okręgu i częstochowskiego powiatu w polskim parlamencie, była Maria Moczydłowska z Grzymkowskich. Wybrana do pierwszego Sejmu Ustawodawczego 26 stycznia 1919 r., reprezentowała listę centrowo-prawicową i Narodowe Zjednoczenie Ludowe (dalej: NZL) Centralnego Narodowego Komitetu Wyborczego. Była najmłodszą posłanką w Sejmie, jedną z 8 kobiet w pierwszym Sejmie Ustawodawczym II RP. A prócz niej, na 296 posłów ogółem, mandaty piastowały: Gabriela Balicka-Iwanowska (Zjednoczenie Ludowo-Narodowe, dalej: ZLN), Maria Sokolnicka (ZLN, Narodowa Demokracja), Irena Kosmowska (PSL Wyzwolenie ), Zofia Moraczewska (Polska Partia Socjalistyczna, dalej: PPS), Jadwiga Dziubińska (PSL Wyzwolenie ), Franciszka Wilczkowiak (Narodowe Zjednoczenie Robotnicze), a po wyborach uzupełniających w 1920 r. także Anna Piasecka (Narodowe Stronnictwo Robotnicze, potem PSL Piast ). W całym omawianym okresie było zaledwie kilkanaście, niektóre z nich kilkakrotnie 23. Maria Moczydłowska z Grzymkowskich urodzona 4 października 1886 r. w Łomży, jako córka Józefa i Feliksy. Ukończyła siedmioklasową pensję w Warszawie. Uczestniczyła w rewolucji 1905 r. i w strajku szkolnym. Nauczała w prywatnej szkole w Warszawie, Łomży i Kaliszu. W Częstochowie była instruktorką Rady Opiekuńczej powiatowej i miejskiej. Podjętą wcześniej działalność oświatową kontynuowała również po zakończeniu godności poselskiej. Organizowała we Francji polskie szkolnictwo, kursy wakacyjne dla nauczycieli polonijnych, następnie pracowała w dziale oświaty dla dorosłych w Kuratorium w Warszawie, 12 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

13 podczas okupacji niemieckiej prowadziła tajne nauczanie. Problematyka oświaty i walki na rzecz trzeźwości, poszerzone o zagadnienia spółdzielczości oraz rolnictwa, pozostały jej bliskie również po wojnie. Została wtedy wizytatorką przedszkoli w Sopocie, przewodniczącą Koła Spółdzielców przy Powszechnej Spółdzielni Spożywców Społem w Sopocie, członkinią Kółka Gospodyń Wiejskich w Częstochowie i w Warszawie oraz Zarządu Związku Kółek Rolniczych w Warszawie, a także przewodniczącą Towarzystwa Trzeźwość w Warszawie. Zamieszczała wiele artykułów w Gazecie Kaliskiej, opublikowała książeczkę pt. Wieś lisków. O mandat poselski starała się dwukrotnie, pierwszy raz skutecznie w 1919 r. i po raz drugi, z mniejszym skutkiem zabiegała o reelekcję w 1922 r., tym razem z listy państwowej Polskiego Centrum. Prywatnie od 1887 do 1925 r. była żoną Mieczysława Moczydłowskiego działacza oświatowego, dyrektora szkoły rolniczej w Liskowie, w której pracowała jako nauczycielka, a drugim jej mężem był Tymoteusz Niekrasz urzędnik skarbowy. Zmarła w Sopocie 26 kwietnia 1969 r. Pierwsze kroki polityczne stawiała w Liskowie ucząc w szkole rolniczej, związała się z księdzem Wacławem Blizińskim, propagatorem spółdzielczości, działaczem ludowym i politycznym, u jego boku zaczynała swą polityczną karierę w ramach Polskiego Zjednoczenia Ludowego (1919 r.), następnie NZL. W 1920 r. została sekretarz Klubu tejże partii w Sejmie Ustawodawczym i członkiem sejmowej Komisji Oświatowej (podobnie jak G. Balicka) oraz Komisji Opieki Społecznej (wraz z Z. Moraczewską, A. Piasecką, Z. Sokołowską, Fr. Wilczkowiak) 24. W Sejmie Ustawodawczym była członkiem Klubu NZL, jednocześnie jednak współpracowała z posłankami z innych ugrupowań: Z. Moraczewską z PPS, G. Balicką z ND, w ramach wspólnego porozumienia i wspólnych działań na rzecz dzieci i kobiet. Po 1945 r. należała do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Związku Nauczycielstwa Polskiego, była też wiceprzewodniczącą koła Gospodyń Wiejskich w Częstochowie i Warszawie. W Sejmie Ustawodawczym absolutnie priorytetowe znaczenie dla jej poselskiej działalności miały kwestie szczególnie istotne i bliskie kobietom, bez względu na polityczne poglądy i preferencje. Ponadpartyjność i absolutnie pełne zaangażowanie deklarowała i wykazywała dla spraw takich jak: walka z ubóstwem i na rzecz poprawy bytu ubogich dzieci, podniesienie poziomu moralnego społeczeństwa i zniesienie reglamentacji prostytucji oraz działania i projekty ustawodawcze zmierzające do rzeczywistego równouprawnienia kobiet i mężczyzn w różnych sferach życia. 21 listopada 1919 r. sprzeciwiła się dyskryminacji kobiet w przyznaniu nadzwyczajnego drożyźnianego dodatku nauczycielskiego tylko mężczyznom. 20 stycznia 1920 r. wraz z Zofią Moraczewską i Gabrielą Balicką-Iwanowską złożyły poselski wniosek na rzecz wycofania przepisów pozbawiających polskiego obywatelstwa kobiety wraz z poślubieniem cudzoziemców (który przepadł, bo poparły go wyłącznie kobiety posłanki). Można ją więc określić posłanką-feministką. Przede wszystkim jednak stała się symbolem walki z alkoholizmem, prekursorką działań na płaszczyźnie polskiego ustawodawstwa w kierunku wprowadzenia prohibicji, zakazu produkcji i sprzedaży alkoholu do celów spożywczych. Jej projekt wprowadzenia pełnej prohibicji, w kwietniu 1920 r. przegrał zaledwie jednym głosem w Komisji Zdrowia Publicznego. Wspierana przez posła dr. Hermana Diamanda wywalczyła natomiast Ustawę o ograniczeniach w sprzedaży napojów alkoholowych, która ograniczała sprzedaż napoi alkoholowych powyżej 2,5% w dni świąteczne i w stosunku do osób poniżej 18 r. ż. oraz całkowicie zakazywała spożywania trunków powyżej 45-procentowych 25. Ustawa ta, zyskała nazwę lex Moczydłowska, niestety zdaniem wielu, bardzo często była ignorowana i niepraktykowana, a w 1931 r. została złagodzona 26. Doceniana i odznaczana m.in.: Złotym Krzyżem Zasługi dwukrotnie (1948 i 1960 r.); Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1960 r.); Srebrnym Krzyżem Zasługi oraz srebrna odznaką na Międzynarodowym Zjeździe Spółdzielczyń w Warszawie (1959 r.) 27. Podsumowanie Reasumując, rolę kobiet z częstochowsko-radomszczańskiego okręgu, jaką odegrały w wyborach parlamentarnych okresu międzywojennego, wyciągamy kilka generalnych wniosków: 1. Obawy wielu mężczyzn, jakoby były one nieprzygotowane, niedouczone i nieświadome, stąd nie powinny uczestniczyć w akcie wyborczym okazały się być przesadzone. Poziom wykształcenia ogólnie w całej populacji pozostawiał wiele do życzenia, a przywoływany przez mężczyzn analfabetyzm wśród kobiet owszem był wyższy jednak nie druzgocąco niski, a teza jakoby aż 3/5 wyborczyń była niepiśmienna, była nieprawdziwa. 2. Kobiety aktywnie uczestniczyły w akcie wyborczym, nie tylko w 1919 r., ale w każdych kolejnych wyborach do Sejmu i Senatu. Czy w dostatecznym stopniu, to już inna kwestia. Aby w pełni zdały sobie sprawę ze znaczenia aktu wyborczego, potrzebny był czas, ale też i doświadczenie. Po pierwsze doły społeczne musiały zrozumieć wagę tego czynu, obowiązku obywatelskiego, także w walce o równouprawnienie polityczne kobiet. Po drugie, bardzo istotne było tu doświadczenie parlamentarne pań-posłanek, których działania parlamentarne, także te nieskuteczne z racji zbyt dużej przewagi mężczyzn w parlamencie, uzmysławiały kobietom, a zwłaszcza organizacjom kobiecym potrzebę zwiększania ich aktywności w życiu politycznym w ogóle oraz uczestniczenia w wyborach parlamentarnych, a w konsekwencji w pracach ustawodawczych. 3. Widzimy jednocześnie, że z biernego prawa wyborczego korzystały już tylko nieliczne. Odsetek tych, które zdecydowały się wejść życie polityczne, czy wystartować do walki po mandaty w parlamencie, w stosunku do męskiej części populacji był zdecydowanie niski. W świat polityki wkraczały więc powoli i stopniowo. Co więcej, zarówno okręg częstochowskoradomszczański, jak i powiat częstochowski, nie odbiegały w tym względzie od innych w całej Drugiej Rzeczypospolitej. 4. Wydaje się raczej, że kobiety częściej angażowały się w życie kulturalne i oświatowe niż w polityczne. Do polityki wkraczały jednostki, najczęściej związane właśnie z oświatą, żony samorządowców, lokalnych działaczy, idące w ślady mężów. Pod tym względem podobnie było też w innych częściach kraju. 5. Choć było ich niewiele, to stwierdzić należy jednoznacznie, iż pośród reprezentantek tej lokalnej społeczności nie brakowało jednostek przygotowanych do pełnienia ważnych funkcji, stanowisk i mandatów poselskich przygotowanych pod BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 13

14 względem wykształcenia, ale też psychicznie i światopoglądowo. Wiele z nich rezygnowało jednak z rodzin, posiadania własnych dzieci, poświęcając czas i siły sprawom, które widocznie uznały za bardziej istotne, a których konsekwencje i znaczenie w pełni, odczuły dopiero kolejne pokolenia kobiet. One były prekursorkami. Pośród przyczyn relatywnie skromnego, pod względem liczebnym, zaangażowania kobiet w życie polityczne częstochowskiego powiatu okresu 20-lecia międzywojennego, w oparciu o wybory parlamentarne (z których generalne wnioski właściwie potwierdzają również wybory samorządowe 28 ), zauważamy: 1. Wspomniane już słabe wykształcenie, duży analfabetyzm i niską świadomość polityczną, przy słabym dostępie do informacji (dziś mamy niesamowicie rozwinięte media, radio rozpowszechniono dopiero w 1927 r.), które z pewnością odegrały jakąś rolę, bo nawet jeśli nie od razu to na skutek edukacji, dojrzeć mogły do potrzeby spełniania potrzeb wyższego rzędu. Tymczasem jak wiadomo, dostęp do edukacji zwłaszcza szkolnictwa średniego i wyższego, w przypadku kobiet był mocno ograniczony Przeszkodę ze strony mężczyzn-tradycjonalistów, w ogólnej skali, jako czynnik przesądzający o bierności wielu kobiet, też raczej należy wykluczyć. Owszem w ramach kampanii wyborczych, można odnotować pewne sygnały dezaprobaty, krytyki czy wręcz kpiny względem kobiet-żon uczestniczących w wyborczej kampanii, są one jednak incydentalne 30. Tak jak nie można wykluczyć indywidualnych i jednostkowych szowinistycznych postaw, tak samo błędne i krzywdzące względem mężczyzn, byłoby je także generalizować. Słyszalne były niechętne kobiecej obecności w świcie polityki wypowiedzi ze strony wielu mężczyzn, w tym również polityków 31. Być może właśnie tym spowodowane było częste umieszczanie nazwisk kobiet na odległych miejscach list kandydatów, także w omawianym okręgu wyborczym. Mimo wszystko pewne fakty dowodzą stopniowej co prawda, ale jednak akceptacji ze strony mężczyzn, dla obecności kobiet w niedostępnym wcześniej im świecie polityki. A to, że postępowało to powoli, to fakt raczej bezsporny. Ostatecznie bowiem już w 1919 r. zostały wciągnięte na listy wyborcze, uczestniczyły u boku mężczyzn w kampaniach lokalnych komitetów, zabierały głos na wiecach i spotkaniach przedwyborczych, sprawy ważne dla kobiet widniały na przedwyborczych hasłach i ulotkach, ich postulaty związane z równouprawnieniem politycznym włączano na listy programów komitetów i stronnictw (najszybciej potrzebę tą dostrzegły ugrupowania prawicowe i socjaliści, znacznie później stronnictwa chłopskie), a rozwiązania prawne w zakresie stanowienia równouprawnienia politycznego kobiet podejmowano w polskim parlamencie. Dlatego też pojawia się spora wątpliwość w ocenie wagi tego czynnika uprzedzeń i niechęci, ze strony męskiej części populacji. Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu, wpłynęli oni na bierną postawę większości kobiet początku XX w.? Oczywiście, rządy prawicowe w Polsce i silne wpływy Kościoła katolickiego, konserwować stereotypowe myślenie i podejście mężczyzn, hamując postęp w sferze mentalnej polskiego społeczeństwa. Z drugiej jednak strony, nie wszystkich mężczyzn cechował konserwatyzm i przywiązanie do tradycji, tak jak nie wszystkie kobiety cechowała bierność. Trudno zatem wykazać, że był to kluczowy powód, a już na pewno nieusuwalna przeszkoda na drodze do realizacji politycznej kariery kobiet. Rodzi się wręcz obawa, czy aby to nie było tak, że to same kobiety, a przynajmniej część z nich, chciały widzieć w tym przyczynę, a raczej usprawiedliwienie dla swej pasywnej postawy? Nie można bowiem wykluczyć, że tak jak w wielu sprawach i ta wymagała czasu na to, by dojrzeć, by uświadomić sobie znaczenie tej aktywności politycznej, zdać sobie sprawę z odpowiedzialności ale też i z możliwości z tym związanych, zrozumieć, że to nie prawo ale obywatelska powinność i wreszcie, aby poczuć naturalną wewnętrzną potrzebę wkroczenia w ten świat polityki. Zapewne prawda leżała gdzieś pośrodku. One musiały dojrzeć do wykazania aktywnej postawy w polityce i skorzystania z biernego prawa wyborczego, a ich mężowie i partnerzy do akceptacji tego faktu i zrozumienia, iż obecność kobiet w tym do niedawna męskim świecie, przysłuży się obu stronom tego z gruntu wyimaginowanego przecież sporu. Zmiany mentalne w społeczeństwie nie mogły się dokonać ani rewolucyjnie z dnia na dzień, ani też na siłę w postaci narzuconych aktów prawnych. Aby mogły być powszechnie akceptowalne i trwałe, musiały po pierwsze opierać się na wzajemnym zrozumieniu i szacunku obu płci, wypracowanym w dłuższym procesie społecznym. Wymagały przemyślenia, wzajemnych ustępstw i konsensów, ale nade wszystko czasu. 3. Warunki materialne i bytowe, wynikające z bardzo trudnej wówczas sytuacji ekonomicznej większości rodzin, mające bezpośrednie przełożenie na trudności życia codziennego oraz nadmiar obowiązków domowych i rodzinnych to czynniki, które wydają się być szczególnie istotne i trudne do przecenienia. Sprawdza się tu ponadczasowe powiedzenie, że chcieć nie zawsze oznaczało móc. Wszak tylko nieliczne z nich mogły liczyć na odciążenie z nadmiaru domowych obowiązków, w postaci pomocy domowej, a i te rzadko angażowały się w politykę. Przyczyny finansowe, znacznie bardziej niż obecnie (gdy łatwiej o dofinansowanie, sponsoring, czy nawet kredytowanie), uniemożliwiały realizację wielu pragnień, bez względu zresztą na płeć. Były realną przeszkodą do zdobycia przez nie wykształcenia, bez którego trudno było spełniać się zawodowo, a co dopiero realizować ambicje polityczne. W połączeniu z ówczesnemu tradycyjnym pojmowaniem ról społecznych (wówczas niemalże wyłącznie kobiecej odpowiedzialności za dom i rodzinę), które w porównaniu z obecnymi czasami dalekie były jednak od równouprawnienia (aktualnie przy bardziej parytetowym podziale obowiązków domowych i rodzinnych) czynnik związany z ograniczonym domowym budżetem, trudnościami finansowymi większości rodzin, wydaje się w tym przypadku czynnikiem i przeszkodą dużej wagi I wreszcie ostatnia z przyczyn, kto wie czy nie zasadnicza, od 100 lat raczej niezmienna. Naturalna potrzeba spełnienia w życiu rodzinnym, realizowania się w roli matki i żony, w poczuciu odpowiedzialności za domowe ognisko, dla wielu, jeśli nie dla większości z nich, była podobnie zresztą jak i dziś, nie tylko najważniejszą, ale i wystarczającą. Z tego powodu tak wiele ziemianek, ale też żon dobrze sytuowanych i majętnych prawników czy lekarzy, pozostawało z dala od polityki, choć zarówno status wykształcenia jak i sytuacja ekonomiczna im to umożliwiały. Dlatego tylko nieliczne poświęcały się wyższym celom i ideom, najczęściej kosztem właśnie życia rodzinnego. Izabela SZUMLAS-MAJZNER dr nauk humanistycznych w dyscyplinie historia 14 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

15 Literatura: 1. Dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego opracowany przez rząd J. Moraczewskiego i ogłoszony 28 listopada 1918 r., a zatwierdzony przez J. Piłsudskiego jako tymczasowego Naczelnika Państwa, prezydenta Rady Ministrów Jędrzeja Moraczewskiego, ministra spraw wewnętrznych St. Thugutta i ogłoszony w Dzienniku Praw Państwa Polskiego (dalej: Dz.P.P.P.) w dniu 6 grudnia 1918 r.; Dz.P.P.P. 1918, nr 18, poz. 46, s Patrz: A. Żukowski, System wyborczy do Sejmu i Senatu RP, Warszawa 2004, s. 152; D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, Warszawa 2004, s. 35, 37; M. Chmaj, W. Skrzydło, Skrzydło, System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2002, s Dz.P.P.P. 1918, nr 18, poz. 46, s. 109, 110 (art. 1 i 7). 4. W tym ostatnim przypadku ustawodawca miała na uwadze: osoby skazane wyrokami sądów rosyjskich na ciężkie roboty lub więzienie, ukarane m.in. pozbawieniem praw wyborczych, za wyjątkiem więźniów politycznych; osoby skazane w byłym zaborze austriackim ukarane pozbawieniem praw wyborczych; osoby skazane sądownie w byłym zaborze pruskim pozbawieniem praw publicznych; Patrz: Instrukcja do Ordynacji Wyborczej do Sejmu Ustawodawczego, Warszawa Równouprawnienie polityczne kobiet nie może być dzisiaj ani usprawiedliwiane, ani zwalczane. Jest ono zjawiskiem całkiem naturalnym, zgodnem z duchem czasu i z demokratycznymi hasłami, jakie wszyscy maja na ustach Ci więc co na drodze do realizacji politycznych praw kobiet piętrzyliby zapory, byliby podobni do ludzi, usiłujących płynąć przeciw prądowi Mieczysława Biegańska, 28 grudnia 1918 r.; czestochowa.wyborcza.pl/czestochowa/56,35270, ,mieczyslawa-bieganska,,6.html; czestochowa.naszemiasto.pl/artykul/rok to-jest-rok-kobiet-w-czestochowie-z-mieczyslawa, ,artgal,t,id,tm.html 6. D. Nohlen, dz. cyt., s. 41; A. Żukowski, Wyborczy cenzus płci spojrzenie historyczne i globalne [w:] Interpretacje polityki. Księga pamiątkowa dedykowana prof. Mariuszowi Gulczyńskiemu w 80. rocznicę urodzin, red. R. Baker, W. Hładkiewicz, A. Małkiewicz, R. Potocki, Toruń 2010, s J. Buzek, Projekt konstytucji państwa polskiego i ordynacji wyborczej sejmowej oraz uzasadnienie i porównanie projektu konstytucji państwa polskiego z innymi konstytucjami, wstęp H. Przeździecki, b.m.w., 1918, t. 4, s J. Buzek, dz. cyt., 52 58, A. Esmein, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1921, s Ordynacja wyborcza do Izby Poselskiej. Projekt Komisji Administracyjnej Biura Pracy Społecznej, Warszawa 1918; J. Buzek, dz.cyt., s ; L. Hass, Do genezy złudzeń parlamentarnych w Polsce międzywojennej (Sejm i głosowanie powszechne w propagandzie politycznej Królestwa ), Kwartalnik Historyczny, 1972, z. 1, s. 62, K. Kacperski, System wyborczy do Sejmu i Senatu u progu Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2007, s Tamże. 13. T. Jankowski, Prawo wyborcze do parlamentu, Warszawa 1918, s. 148; K. Kacperski, System wyborczy do Sejmu i Senatu u progu Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2007, s Począwszy od nieprecyzyjnych sformułowań, poprzez zasadę głosowania na listy a nie na konkretne nazwiska; niedoprecyzowania w kwestii ustalenia obywatelstwa; konieczności zakupu i przynoszenia z zewnątrz karty do głosowania; braku konkretnych czy restrykcyjnych zasad gwarancji tajności przy oddaniu głosu w lokalu wyborczym oraz inne. 15. Równouprawnienie polityczne kobiet było istotnym początkiem na drodze do ich faktycznego równouprawnienia na płaszczyźnie ustawodawczej. Prawnych regulacji w tym zakresie wymagało bardzo wiele kwestii w zakresie prawa cywilnego, karnego czy handlowego. Realnie, na płaszczyźnie ustawodawczej, w okresie 20-lecia międzywojennego, rozwiązana została tylko część z nich. Jednymi z ważniejszych były: Zasadnicza ustawa sanitarna z 19 lipca 1919 r. regulująca kwestie prostytucji i obowiązkowych kontroli lekarskich, ważnych w kontekście przeciwdziałania chorobom wenerycznym zagrażającym ich zdrowiu i życiu ( Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej (dalej: Dz.U.R.P.) 1919, nr 63, poz. 654, s ; Ustawa z 1 lipca 1921 r. w przedmiocie zmiany niektórych przepisów obowiązujących w b. Królestwie Polskim prawa cywilnego, dotyczących praw kobiet (Dz.U.R.P., 1921, nr. 64, poz. 397, s ), Art. 96 Konstytucji marcowej i in. (Dz.U.R.P. 1921, nr. 44, poz. 267, s. 650). Nie rozwiązywały one jednak wszystkich spraw, zawierały niedociągnięcia i mankamenty, ustalenia wciąż krzywdzące kobiety jak np.: ustawa o służbie państwowej cywilnej z 17 lutego 1922 r., która co prawda umożliwiała im pracę w państwowej administracji, wprowadzała jednak ograniczenia w zakresie służby państwowej za zgodą męża (Dz.U.R.P., 1921, nr. 64, poz. 397, s ), dekret o aplikacji sądowej (z 8 lutego 1919 r.) obowiązujący aż do 1 stycznia 1929 r. i uniemożliwiający kobietom odbywanie aplikacji sądowych (szerzej patrz: Małgorzata Materniak-Pawłowska, Zawód sędziego w Polsce w latach , Czasopismo Prawno-Historyczne 2011, t. LXIII, z. 1, s. 66 in.), pomimo dopuszczenia ich na kierunki prawnicze. Kobiety traciły polskie obywatelstwo (z pełnymi tego konsekwencjami, także prawem do wykonywania niektórych zawodów) wychodząc za mąż za cudzoziemca Ustawa z 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, podczas gdy w przypadku mężczyzn ta zasada nie działała (Dz.U.R.P. 1920, nr 7, poz. 44, s ). Krzywdząca względem kobiet była też tzw. ustawa celibatowa na Śląsku z 29 marca 1926 r. w sprawie rozwiązania stosunku służby nauczycielskiej wskutek zawarcia przez nauczycielkę związku małżeńskiego utrzymana ustawą z 1 lipca 1926 r. i ustawą Sejmu Śląskiego z 19 października 1927 r. ( Dziennik Ustaw Śląskich 1926, nr 8, poz. 12, s. 118; tenże 1927, nr 22, poz. 40, s. 117; Dz.U.R.P. 1926, nr. 92, poz. 530, s ; tenże 1927, nr 67, poz. 592, s ). To tylko przykłady. Mimo braku rozstrzygnięć na płaszczyźnie prawnej, odnoszących się do bardzo wielu sfer życia, należy jednak pamiętać, że pewne kroki w temacie równouprawnienia kobiet, zostały jednak wprowadzone, w tym krótkim w skali historii okresie zaledwie 20 lat. 16. Dzieje Sejmu Polskiego, red. J. Bardach, Warszawa 1997, s Pierwszy powszechny spis Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 r.. Mieszkanie. Ludność. Stosunki zawodowe, Statystyka Polski, t. 31: Tablice państwowe, Warszawa 1927, s Wyliczenia własne na podstawie: Pierwszy powszechny spis Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 r.. Mieszkanie. Ludność. Stosunki zawodowe, Statystyka Polski, t. 17: Województwo kieleckie, Warszawa 1927, s Wyliczenia własne na podstawie Statystyka wyborów do Sejmu Ustawodawczego, s ; Statystyka wyborów 1922 r., s. 30; Statystyka wyborów 1928 r., s. XXXVI, XXXVII, 20; Statystyka wyborów 1930 r., s. XX-XXVII, 19; Statystyka Polska 1928 r., s Archiwum Państwowe w Częstochowie, Starostwo Powiatowe Częstochowskie I, sygn. 20, k ; tamże, sygn. 21, k ; Archiwum Akt Nowych, Urząd Wojewódzki Kielecki, sygn. 267/I-22, k. 264; tamże, sygn. 267/I-22, k ; tamże, sygn. 267 I-21, k 65; Nowy Express Częstochowski 1928, nr 18, s. 3; J. Walczak, Partie polityczne w Częstochowie w latach Stan organizacyjny [w:] Społeczeństwo Częstochowy w latach , red. Ryszard Szwed, Waldemar Palus, Częstochowa 1997, s ; Goniec Częstochowski 1922, nr 223, s. 2; J. Sętowski, Cmentarz Kule. Przewodnik biograficzny, Częstochowa 2005, s Freblanka czyli nauczycielka w przedszkolu, stosująca freblowskie (tj. Friedrich Wilhelm Fröbel) metody nauczania. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 15

16 22. Tamże. 23. Patrz: Dzwonkowski Włodzimierz, Mościcki Henryk, Parlament Rzeczpospolitej Polski , Warszawa 1928; M. Śliwa, Kobiety w parlamencie Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Kobieta i świat polityki, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996, s. 54 i in, tenże, Udział kobiet w wyborach i ich działalność parlamentarna [w:] Równe prawa i równe szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000, s. 53 i in.; M. Kondracka, Posłanki i senatorki II Rzeczypospolitej, Warszawa 2017, ss Bibliotek Sejmowa, Sejm Ustawodawczy II RP ( ), DR, druk nr 2390, Komisje Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 15 grudnia 1920 r., s. 12, Dz.U.R.P. 1920, nr 37, poz. 210, s Szerzej patrz: Dz.U.R.P. 1931, nr 51, poz. 423, s ( Ustawa z dnia 21 marca 1931 r. o ograniczeniu w sprzedaży, podawaniu i spożyciu napojów alkoholowych (przeciwalkoholowa) ); Witold Kotowski, Ustawa o zwalczaniu alkoholizmu okresu międzywojennego, Palestra 1981, nr. 25/2 (278), s T. Rzepecki, Sejm Rzeczpospolitej Polskiej 1919 roku, Poznań 1920, s. 176; C. Brzoza, Maria Moczydłowska [w:] Kto był kim w Drugiej Rzeczpospolitej, red. Jacek Maria Majchrowski, Warszawa 1994, s. 372; Posłowie i senatorowie Rzeczpospolitej Polskiej , Słownik biograficzny, t. 4, oprac. Piotr Majewski, Warszawa 2009, s Zob.: J. Kapsa, Jej opowieści. Rzecz o równouprawnieniu kobiet, Częstochowa 2018, s Patrz: Express Częstochowski 1922, nr 1, s. 3 (Satyr Częstochowski) oraz Kurier Polski 1922, nr 21, s. 2; tamże, nr 25, s. 2; tamże, nr 28, s. 2, które relacjonowały proces forsowania ustawy alkoholowej w Sejmie z udziałem posłanki. 28. Niedostateczne zaangażowanie kobiet charakteryzowało też samorządowe kampanie wyborcze do Rady Miasta, czy sejmików powiatowych, pomimo, że uzyskały one prawa wyborcze 13 grudnia 1918 r. Na ten fakt, zwłaszcza w kontekście małych miast oraz wsi, zwrócił uwagę prof. Ryszard Szwed, patrz: R. Szwed, Samorząd Częstochowy w XX w. [w:] O samorządzie terytorialnym w Polsce. Zbiór rozpraw i artykułów, Radomsko 2014, s ; tenże, Samorząd miasta Częstochowy w latach [w:] tamże, s ; tenże, Samorządowe kampanie wyborcze w Częstochowie w latach [w:] tamże, s ; tenże, Działalność samorządowa kobiet w Drugiej rzeczypospolitej [w:] tamże, s Niedostateczne zaangażowanie kobiet charakteryzowało też samorządowe kampanie wyborcze do Rady Miasta, czy sejmików powiatowych, pomimo, że uzyskały one prawa wyborcze 13 grudnia 1918 r. Na ten fakt, zwłaszcza w kontekście małych miast oraz wsi, zwrócił uwagę prof. Ryszard Szwed, patrz: R. Szwed, Samorząd Częstochowy w XX w. [w:] O samorządzie terytorialnym w Polsce. Zbiór rozpraw i artykułów, Radomsko 2014, s ; tenże, Samorząd miasta Częstochowy w latach [w:] tamże, s ; tenże, Samorządowe kampanie wyborcze w Częstochowie w latach [w:] tamże, s ; tenże, Działalność samorządowa kobiet w Drugiej rzeczypospolitej [w:] tamże, s Wyjątkową uwagę w kampanii prawicy poświęcono kobietom, które uzyskawszy po raz pierwszy prawa wyborcze, angażowały się w politykę. Jeden z cykli felietonów Przez zakopcone szkiełka, zamieszczony w Gońcu Częstochowskim, publikował żartobliwy tekst charakteryzujący trudną sytuację mężczyzn w przedwyborczym okresie, na skutek absencji żon i córek w domach, z powodu przedwyborczych wieców kobiet. Z jego treści wynikało, iż miejscowe kobiety, traktując z niezwykłą powagą ten nowy, obywatelski obowiązek, podobno zbierały się na różnych spotkaniach w szerszym i węższym gronie, dyskutując na polityczne tematy, zaniedbując przy tym domowe obowiązki. Ten anormalny zdaniem autora felietonu stan rozpolitykowania niewiast, dawał się srodze we znaki potulnym niewolnikom pantofla, którzy zmuszeni byli w tym czasie częściej stołować się w publicznych jadłodajniach, stąd właśnie podczas kobiecych wieców restauracje i cukiernie wypełniały się mężami i ojcami. Czy rzeczywiście zarzuty dotyczące zaniedbywania domowych obowiązków były zasadne, nie sposób rozstrzygnąć, jednak skala zjawiska wydaje się być tu przesadzona. Prawdziwe przyczyny częstszych wizyt mężczyzn w jadłodajniach, kawiarniach i innych podobnych miejscach, mogły mieć zupełnie inne podłoże. I jest wielce prawdopodobne, że zarówno obecność kobiet na wiecach i spotkaniach, jak i obecność ich mężów, ojców czy synów w lokalach użyteczności publicznej, dowodziły tego samego potrzeby pozyskania informacji, wymiany poglądów, celem wyrobienia własnych opinii i oceny w tematach politycznych. Patrz: Goniec Częstochowski 1918, nr 275, s. 1; tamże, 1919, nr 1, s Zdecydowanym przeciwnikiem udziału kobiet w życiu politycznym był lider polskiej prawicy wówczas Roman Dmowski, który podważał intelektualną odmienną zdolność umysłową kobiet do zajmowania się polityką, podejmowania wyższych studiów czy pracy zarobkowej. W rozmowie z Izabelą Lutostańską (działaczką NOK) powiedział: jak mi się zaczniesz mieszać do polityki, to będziesz dziwadłem, wiedźmą i nie wyjdziesz za mąż ; R. Wapiński, Kobiety i życie publiczne przemiany pokoleniowe [w:] Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000, s. 32. Z kolei J. Piłsudski choć nie kwestionował równouprawnienia kobiet, to w kontekście skorzystania przez nie z praw politycznych wyrażał obawy, głównie z powodu łatwowierności, zmanipulowania ich przez sprytnych propagandzistów, bo łatwo na nie wpłynąć; A. Piłsudska, Wyznania gorszycielki, oprac. A. Tuszyńska, Warszawa 1992, s Potwierdza też analiza stanu cywilnego i sytuacji rodzinnej posłanek. Szerzej patrz: II RP M. Kondracka, Posłanki i senatorki II Rzeczypospolitej, Warszawa 2017, ss SETNA ROCZNICA ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI PRZEZ POLSKĘ. DROGA RZECZPOSPOLITEJ OD UTRATY WOLNOŚCI DO SUWERENNOŚCI Zarys wykładu wygłoszonego 27 marca 2018 r. z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Wystąpienie zostało przygotowane na wszechnicę zorganizowaną na terenie Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kulach, rozpoczynającą obchody rocznicowe. W tym roku przypada setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości. W dniu 11 listopada 1918 roku po 123 latach państwo polskie ponownie pojawiło się na mapach Europy i świata. Dla nas Polaków ta data jest jedną z najważniejszych w historii naszego państwa. Największe nieszczęścia, jakie spadły na państwo polskie, związane były z fatalnym położeniem geopolitycznym naszej Ojczyzny. Można byłoby sądzić, iż leżąca w centrum Europy Rzeczpospolita jest idealnie ulokowana na styku Zachodu i Wschodu Starego Kontynentu. Nic bardziej mylnego. Jak pokazuje historia, Polacy byli wielokrotnie atakowani przez swoich sąsiadów uzurpatorów. Kiedy w roku 1772, 1793, a następnie 1795 państwa ościenne sukcesywnie unicestwiały Polskę, rozszarpując jej terytorium, nikt nie upomniał się o nasz los. Rosnące w potęgę, rządzone przez monarchów absolutnych i posiadające silne armie Rosja, Austria i Prusy podzieliły pomiędzy siebie terytorium Polski, a ostatni władca elekcyjny Stanisław August Poniatowski abdykował w dniu 25 listopada 1795 roku. 16 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

17 Nie tylko przyczyny zewnętrzne doprowadziły do upadku państwowości. Również to, co działo się wewnątrz państwa spowodowało, że staczaliśmy się, jak po równi pochyłej, ku samozagładzie. Główną przyczyną wewnętrzną była słabość władzy królewskiej, mocno nadszarpniętej przez złotą wolność szlachecką. Wzrastająca pozycja magnaterii, która za wszelką cenę próbowała bogacić się, nawet kosztem własnej ojczyzny, uniemożliwiała podjęcie szybkich i skutecznych reform. Sposób wybierania władcy podczas wolnych elekcji oraz zasada liberum veto również stanowiły o słabości ustroju Rzeczpospolitej. Za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, w 1652 roku, poseł powiatu upickiego Władysław Siciński zerwał sejm, mówiąc: ja nie pozwalam na prolongatę, czyli kontynuowanie obrad sejmu. Stanowczy sprzeciw posła doprowadził do precedensu, a w późniejszych latach wielokrotnie na sejmach, w myśl zasady liberum veto, torpedowano próby reform. Ułomny system podatkowy spowodował, że skarb państwa był pusty. Nierówności społeczne pogłębiały istniejący już stan rozkładu. Niechętna reformom szlachta, lekceważyła edukację, szerzył się analfabetyzm i brak poszanowania dla oświaty. Wykorzystujące słabość wewnętrzną Rzeczypospolitej państwa ościenne coraz częściej ingerowały w nasze sprawy wewnętrzne. W 1764 roku na króla polski wybrano Stanisława Augusta Poniatowskiego herbu Ciołek. Władca ów był kochankiem carycy Katarzyny II i właśnie ona pomogła mu zasiąść na tronie Polski. Oczywiście liczyła na wdzięczność monarchy, który miał umożliwić jej ingerencję w sprawy państwa. Nie pomogło uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku, także podjęte próby zreformowania ustroju nie uchroniły nas od zguby. Los Polski był przesądzony. W kolejnych latach, pomimo brutalnych prób germanizacji i rusyfikacji, nie zatraciliśmy tożsamości narodowej. Wybitni nasi rodacy, tacy jak: Tadeusz Kościuszko, Walerian Łukasiński, Adam Mickiewicz, czy Juliusz Słowacki swoim patriotyzmem wskazywali nam drogę, którą należy podążać do upragnionej wolności Walczyliśmy o nią dzielnie w powstaniach narodowych, na emigracji oraz u boku Napoleona Bonapartego. Cały czas towarzyszyło Polakom przekonanie, że powstanie suwerenne państwo polskie. Poprzez Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją aż do początku XX wieku, kiedy zaczął rysować się konflikt pomiędzy państwami zaborczymi. W owym czasie powstały dwa potężne, przeciwstawne sojusze polityczno-militarne. Po jednej stronie trójprzymierze: Niemcy, Austro-Węgry i Włochy, natomiast po drugiej stronie trójporozumienie: Rosja, Francja i Wielka Brytania. Narastające napięcie pomiędzy mocarstwami mogło pod wpływem impulsu doprowadzić do wojny. W dniu 28 czerwca 1914 roku w stolicy Bośni- Sarajewie, dokonano zamachu na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Morderstwo to i związane z nim wydarzenia, stały się casus belli do rozpoczęcia działań militarnych. Rozgorzała I wojna światowa, zwana również wielką wojną. Dla wielu Polaków wojna oznaczała przymusowy pobór do armii i walkę bratobójczą. Niektórzy politycy sądzili, że konflikt pozwoli nam wywalczyć upragnioną niepodległość. Roman Dmowski, który stał na czele Stronnictwa Demokratyczno- Narodowego i zasiadał w rosyjskiej Dumie, był przekonany, że tylko z pomocą Rosji możemy liczyć na szeroki zakres autonomii. Uważał, że Niemcy to nasi najwięksi wrogowie. Odmienne poglądy głosił Józef Piłsudski. Sądził, że największym zagrożeniem dla Polaków jest Państwo Carów, z brutalną polityką rusyfikacyjną. Planował, że w chwili wybuchu konfliktu można będzie utworzyć polskie oddziały u boku Austro-Węgier. Piłsudski uważał, że należy wykorzystać sprzyjające okoliczności, czyli udzielić pomocy dwóm zaborcom w pokonaniu Rosji, a następnie wykorzystać ich osłabienie i utworzyć niepodległą Polskę. Kim był ten człowiek, który z całego serca marzył o wolnym państwie polskim? Józef Piłsudski przyszedł na świat 5 grudnia 1867 roku w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Zułowie na Wileńszczyźnie. Jego rodzice Józef Piłsudski i Maria z domu Billewicz wzięli ślub w 1863 roku i doczekali się licznego potomstwa. Maria Piłsudska wychowywała dzieci w duchu głębokiego patriotyzmu, szczególnie dbając o ich edukację. Kiedy sytuacja finansowa Piłsudskich uległa pogorszeniu, rodzina musiała opuścić dwór w Zułowie i przenieść się do Wilna. Tam Ziuk, bo tak nazywano Józefa, zaczął pobierać nauki w gimnazjum. Już wówczas podjął walkę z rusyfikacją w ramach koła samokształcącego Spójnia, którego był współzałożycielem. Po złożeniu egzaminu maturalnego w 1885 roku rozpoczął studia medyczne, których jednak nie ukończył. Wkrótce został aresztowany przez władze carskie. Za działalność konspiracyjną niepodległościową skazano go na zesłanie w głąb Rosji. Do Wilna powrócił dopiero po 5 latach. Wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej i został redaktorem czasopisma Robotnik. W 1899 roku Piłsudski ożenił się z Marią Juszkiewiczową, również działaczką PPS. Nazywano ją Piękną Panią, a o jej względy Ziuk rywalizował z Romanem Dmowskim, który został przez Marię odtrącony. Wielu historyków uważa, że miłość do Marii i rywalizacja o jej względy była powodem późniejszej niechęci wobec siebie obu mężów stanu. Panowie byli rywalami nie tylko w życiu prywatnym, ale również zwalczali swoje poglądy na scenie politycznej. Państwo Piłsudscy zamieszkali w Łodzi, gdzie nadal prowadzili działalność konspiracyjną. Na początku 1900 roku Józef został aresztowany i osadzony w warszawskiej cytadeli. Postawiono mu wiele zarzutów. Piłsudski, chcąc uniknąć kary, zaczął symulować chorobę psychiczną. Trafił do szpitala dla obłąkanych, gdzie barwnymi opowieściami o Syberii urzekł dyrektora tejże lecznicy, który był Buriatem. Za jego przyczyną chory został skierowany na dalszą diagnostykę i leczenie do szpitala w Petersburgu, skąd Piłsudskiemu udało się uciec. Wyjechał na krótko do Londynu, a następnie powrócił do kraju. Piłsudski planował kolejne działania i następną podróż, tym razem do Japonii. Chciał wykorzystać słabość Rosji walczącej na Dalekim Wschodzie i stworzyć u boku Japonii oddziały polskie. Propozycja złożona Japończykom spotkała się z dezaprobatą. W tym samym czasie, kiedy Piłsudski przebywał w Kraju Kwitnącej Wiśni, również był tam Roman Dmowski. Przywódca polskiej endecji przekonywał rząd japoński, aby ten nie angażował się w pomoc na rzecz PPS, którą przedstawił jako mało znaczącą siłę polityczną na ziemiach polskich. W 1904 roku Piłsudski powołał do istnienia Organizację Bojową PPS, której zadaniem była walka z zaborcami, a także ochrona robotniczych manifestacji. Niebawem Piłsudski zrozumiał, że nie da się wykorzystać siły ruchu rewolucyjnego do przeprowadzenia powstania antyrosyjskiego, gdyż rewolucjoniści pragną zmian ustrojowych, a powstańcy wolnej Polski. Z powodu rozbieżnych interesów w listopadzie 1906 roku doszło do rozłamu w partii. PPS Frakcja Rewolucyjna, na czele której stanął Piłsudski, borykała się z problemami finansowymi. Jedynym wyjściem z tej trudnej sytuacji były wywłaszczenia. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 17

18 W 1908 roku Piłsudski oraz grupa jego zwolenników napadli na pociąg pocztowy pod Bezdanami, zyskując fundusze na prowadzenie dalszej działalności konspiracyjnej. Józef Piłsudski przeniósł się do Galicji, gdzie we Lwowie z jego polecenia Kazimierz Sosnkowski założył tajny Związek Walki Czynnej, który miał szkolić polską kadrę oficerską. W tym czasie Piłsudski poznał Aleksandrę Szczerbińską, swoją drugą żonę. Poślubił ją dopiero w 1921 roku, dwa miesiące po śmierci Marii, która nigdy nie zgodziła się na rozwód. Będąc w Galicji, Piłsudski skontaktował się z wywiadem austriackim, od którego uzyskał pomoc finansową w zamian za informacje dotyczące Rosji i obietnicę wywołania powstania na tyłach armii carskiej w razie wojny. Od 1910 roku w zaborze austriackim zaczęły powstawać legalnie działające organizacje, sformowane na wzór wojskowy, takie jak Towarzystwo Strzelec w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie. W ramach ich działalności prowadzone były szkolenia młodzieży z Galicji. Monarchowie Niemiec i Austro-Węgier nie sądzili, że konflikt między zaborcami rozbudzi polski patriotyzm. Oczywiście państwa te wydawały szereg enigmatycznych deklaracji mówiących, że należy wyzwolić naród polski spod jarzma carskiego. W myśl wcześniejszych umów z Austriakami, Piłsudski wyruszył z Galicji na czele 1. Kompanii Kadrowej, utworzonej z członków organizacji strzeleckich i w 1914 roku przekroczył granicę Królestwa Polskiego. Jednak Polacy z zaboru rosyjskiego nie poparli działań Piłsudskiego i nie przyłączyli się do jego oddziałów. W obliczu klęski swoich ideałów zgodził się podporządkować jednostki wojskowe powstałemu w Krakowie Naczelnemu Komitetowi Narodowemu i zasilił żołnierzami szeregi Legionów Polskich, które powstawały u boku armii austriackiej. W skład Legionów Polskich weszły trzy brygady. Piłsudski dowodził I Brygadą. Państwa centralne już w 1916 roku odczuwały straty wojenne. W celu pozyskania polskich rekrutów do armii wydany został Manifest Dwóch Cesarzy, Wilhelma II i Franciszka Józefa, który ogłoszono uroczyście 5 listopada 1916 roku. Akt ten zapowiadał utworzenie państwa polskiego, ale w bliżej nieokreślonej przyszłości i nieokreślonym kształcie. Oczywiście manifest miał znaczenie wyłącznie propagandowe i rozpoczął tak zwaną wielką licytację państw zaborczych, czyli prześciganie się z obietnicami bez pokrycia, kierowanymi pod adresem Polaków. W 1917 roku Piłsudski był przekonany, że wojna dogasa, że Rosja odłączy się od państw ententy. Obawiał się, że polscy legioniści zostaną przerzuceni do walki z Francją, Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. W myśl Aktu 5 listopada legioniści mieli złożyć przysięgę na wierność cesarzowi. Wówczas Piłsudski, który już od roku nie był legionistą, wykorzystał swój autorytet i nakłonił żołnierzy do odmowy składania przysięgi. Za te działania, czyli jawną niesubordynację skierowaną przeciwko zaborcom, Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego osadzono w więzieniu w Magdeburgu. Przysięgę na wierność dwóm cesarzom złożyła tylko II Brygada dowodzona przez politycznego przeciwnika Józefa Piłsudskiego Józefa Hallera. Kiedy Piłsudski przebywał w Magdeburgu sytuacja w Europie uległa zmianie. Rosja zajęta rewolucją komunistyczną zawarła separatystyczny pokój i uznała prawa Polaków do samostanowienia. Osłabione państwa centralne nie miały już siły toczyć dalej wojny. W styczniu 1918 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson, w orędziu noworocznym do Kongresu, podkreślił potrzebę utworzenia państwa polskiego z dostępem do morza, a przyjęcie kryterium narodowego miało umożliwić wytyczenie granic. Zaczęto tworzyć zalążki państwowości polskiej. Pojawiły się pierwsze ośrodki władzy, które starały się zabezpieczyć interesy Polaków na terenach byłych państw zaborczych. 10 listopada 1918 roku Józef Piłsudski powrócił z więzienia w Magdeburgu do okupowanej przez Niemców Warszawy. Następnego dnia 11 listopada Rada Regencyjna organ powołany przez zaborców przekazał Piłsudskiemu dowództwo nad polskim wojskiem. Jedną z pierwszych decyzji Piłsudskiego był rozkaz wydany tego samego dnia o rozbrojeniu Niemców. Po raz pierwszy od 123 lat w Warszawie sytuację kontrolowało polskie wojsko. W 1937 roku dzień 11 listopada 1918 roku uznano za symboliczną datę odzyskania przez Polskę niepodległości i ustanowiono w tym dniu Narodowe Święto Niepodległości. W okresie powojennym komuniści wykreślili ten dzień z kalendarza uroczystości państwowych. Jednak w 1989 roku, po zrzuceniu przez Polaków jarzma komunistycznego, władze polskie zadecydowały, że właśnie 11 listopada będzie w Polsce świętem niepodległości. Dla nas Polaków droga do wolności była kręta, wyboista i bardzo długa. Niestety, jak to zwykle bywa, brakło nam wsparcia na arenie międzynarodowej. Walczyliśmy o Rzeczpospolitą w osamotnieniu. Przez 123 lata nikt nie zauważył cierpienia Polaków i heroicznej walki narodu o wolną, suwerenną ojczyznę. Sprawa polska stała się kartą przetargową pomiędzy państwami, które zabiegały o polskich rekrutów. Dziś, po 100 latach od odzyskania przez Polskę niepodległości, wspominamy postać marszałka Józefa Piłsudskiego zasłużonego dla sprawy polskiej wielkiego patrioty, który cały swój młodzieńczy zapał poświęcił do walki z zaborcami. Wspominamy też wielu innych, czasem bezimiennych bohaterów, którzy na przestrzeni dziesięcioleci walczyli o wolność Polaków i ich prawo do samostanowienia. Teresa RYGALIK-WEŻGOWIEC nauczycielka historii i wos-u w VIII LO Samorządowym w Częstochowie 18 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

19 JAK UPAMIĘTNILIŚMY 100-LECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI PRZEZ POLSKĘ? KONFERENCJA HISTORYCZNA DROGI DO NIEPODLEGŁEJ 1 listopada 1918 r. spełnił się sen pokoleń Polaków Państwo Polskie narodziło się na nowo. Po rozbiorach i 123 latach niewoli, rusyfikacji i germanizacji, po wielkich powstaniach, wolna Polska powróciła na mapę świata. Odzyskanie niepodległości dokonało się poprzez walkę pełną poświęcenia i bohaterstwa nie tylko na polach bitew, ale i w codziennych zmaganiach o zachowanie duchowej i materialnej substancji narodowej oraz w codziennym trwaniu polskich rodzin. [ ] Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłasza rok 2018 Rokiem Jubileuszu 100-lecia odzyskania przez Polskę Niepodległości. Wyraża także nadzieję, że wzorem Ojców Niepodległości Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Ignacego Paderewskiego, Wincentego Witosa, Wojciecha Korfantego i Ignacego Daszyńskiego Polacy porzucą spory, by wspólnie świętować ten radosny Jubileusz w jedności i pojednaniu. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 maja 2017 r. w sprawie ustanowienia roku 2018 rokiem jubileuszu 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę W bieżącym roku obchodziliśmy setną rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. W całym kraju odbywały się różnego typu wydarzenia mające na celu uczczenie jednego z najważniejszych wydarzeń w dziejach państwa polskiego. Częstochowianie bardzo aktywnie włączyli się w ogólnopolskie obchody 100-lecia Niepodległości. Jednym z elementów lokalnych działań była konferencja odbywająca się pod hasłem Drogi do Niepodległej, zorganizowana przez Samorządowy Ośrodek Doskonalenia oraz Instytut Kardynała Wyszyńskiego. O randze wydarzenia świadczy objęcie go patronatem przez Krzysztofa Matyjaszczyka, prezydenta Miasta Częstochowy i arcybiskupa Wacława Depo, metropolity częstochowskiego. Konferencja odbyła się 11 kwietnia 2018 roku w Domu Pamięci Stefana Kardynała Wyszyńskiego i przeznaczona była dla nauczycieli z terenu Częstochowy i powiatu częstochowskiego oraz innych osób zainteresowanych historią Polski. Organizatorzy pragnęli upamiętnić wydarzenia oraz osoby związane nie tylko z odzyskaniem, a także utrwaleniem polskiej niepodległości, zarówno w wymiarze ogólnopolskim i regionalnym. Należy pamiętać, że 11 listopada 1918 roku to symboliczna data, która rozpoczęła proces odzyskiwania przez Polskę niepodległości w różnych miastach i regionach. dr hab. Paweł Skibiński dr Andrzej Sznajder dr Juliusz Sętowski Konferencja składała się z dwóch części część pierwsza, wykładowa, poświęcona była wydarzeniom dwóch przełomowych momentów historycznych, tj. okresu przed 1918 rokiem, gdy na ziemiach polskich budziła się niepodległość oraz końcowych lat PRL-u, czasem przed 1989 rokiem. Tymi zagadnieniami zajęli się: prof. Paweł Skibiński reprezentujący Uniwersytet Warszawski oraz dr Andrzej Sznajder z katowickiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Równie ważne jak wydarzenia ogólnopolskie były te, które działy się na terenie,,małej Ojczyzny. Problematykę związaną z procesem odzyskiwania niepodległości w Częstochowie omówił dr Juliusz Sętowski, kierownik Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy. Natomiast próby odpowiedzi na trudne pytanie: Jak powinien przebiegać proces wychowywania do niepodległości? podjęła się pani Małgorzata Bartos-Witan, dziennikarka Polskiego Radia w Warszawie. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 19

20 Tematy wystąpień: dr hab. Paweł Skibiński Uniwersytet Warszawski: Geneza odzyskania niepodległości dr Andrzej Sznajder dyrektor Oddziału IPN w Katowicach: Burzliwe losy Niepodległej dr Juliusz Sętowski: Częstochowa i Częstochowianie w drodze do Niepodległej Małgorzata Bartas-Witan Polskie Radio: Jak wychowywać do niepodległości? Monika Bartas-Witan Uczestnicy konferencji Drugą część konferencji zajęły zajęcia warsztatowe przygotowane dla nauczycieli. Przedstawiono na nich propozycję praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy w pracy z uczniami. Zajęcia dla nauczycieli języka polskiego poprowadziła pani Monika Rogozińska dziennikarka, pisarka, scenarzystka, himalaistka i wielka propagatorka turystyki. Monika Rogozińska Mariusz Grzyb Zasoby Muzeum Częstochowskiego związane z okresem I wojny światowej i pierwszych lat niepodległości w Częstochowie przedstawił nauczycielom historii Mariusz Grzyb reprezentujący Dział Historii naszego muzeum. Zagadnienia związane z etyczną stroną trudnych wyborów podejmowanych przez Polaków w przełomowych momentach dziejów Polski XX wieku przybliżył katechetom i wychowawcom dr Artur Dąbrowski Prezes DIAK w Częstochowie. Tak szeroki przekrój tematyczny zagadnień poruszanych podczas konferencji jest zrozumiały, gdyż jubileusz o tak doniosłym znaczeniu skłania nie tylko do pogłębionej refleksji dotyczącej analizy faktów historycznych, ale przede wszystkim do zastanowienia się nad formowaniem postaw, opartych na patriotyzmie, szacunku dla tradycji niepodległościowej i przywiązaniu do Ojczyzny. Konferencja spotkała się z bardzo dobrym przyjęciem wśród częstochowskich pedagogów, którzy długo po zakończeniu paneli dyskusyjnych prowadzili rozmowy z zaproszonymi wykładowcami. *autorem zdjęć jest dr Artur Dąbrowski Dorota KAWKA nauczycielka historii i wos-u w Zespole Szkół Samochodowo-Budowlanych w Częstochowie, doradca metodyczny SOD dr Artur Dąbrowski Uczestnicy konferencji 20 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

21 WKŁAD CZĘSTOCHOWSKIEJ MŁODZIEŻY SZKOLNEJ W ODZYSKANIE NIEPODLEGŁOŚCI sierpnia 1914 r. Częstochowę opuściły ostatnie oddziały wojska rosyjskiego, a od strony południowo-zachodniej do miasta wkroczyli żołnierze niemieccy. Wkrótce uaktywnili się przebywający w Częstochowie działacze niepodległościowi członkowie Strzelca, Polskich Drużyn Strzeleckich i drużyn skautowych. Pierwszym widocznym znakiem zerwania w Częstochowie z rosyjską przeszło stuletnią dominacją było zajęcie gmachu dawnego rządowego Gimnazjum Męskiego przy III Alei 56. Akcję przejęcia budynku przeprowadziło w II połowie września kilkunastu skautów dowodzonych przez Tadeusza Weesego usunięto wówczas herb Cesarstwa Rosyjskiego, zawieszono orła i biało-czerwoną flagę oraz ustawiono wartę. W budynku, który wkrótce przejęli wysłannicy Piłsudskiego, zorganizowano komisariaty (miejski i powiatowy) Polskiej Organizacji Narodowej; działacze tej organizacji zajmowali się działalnością propagandową, werbunkiem i szkoleniem ochotników do Legionów Polskich. Napływali ochotnicy, szczególnie licznie szeregi legionowe zasilili starsi skauci; do punktów werbunkowych w Częstochowie zgłosili się: bracia Tadeusz, Kazimierz i Eugeniusz Weese, Marian Zachert, Jan Ruff, Bolesław Binder, Feliks Grabiński, Wacław Szymański, Józef Kubicki, Remigiusz Niekrasz, Bolesław Kurek, Włodzimierz Chmielewski, Antoni Boglewski. Od wiosny 1915 r. w Częstochowie działała Polska Organizacja Skautowa (POS) organizacja obozu niepodległościowego pod patronatem Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. Funkcjonowały komendy okręgów częstochowskich POS: II (dziewczęta) i III (chłopcy). Skauci i skautki pełnili służbę informacyjną, organizowali wywiad dla I Brygady Legionów Polskich, wykonywali czynności pomocnicze w biurze werbunkowym do Legionów, organizowali zbiórki na rzecz walczących legionistów polskich, sprawowali opiekę nad chorymi żołnierzami. Utworzono pocztę skautową (kierował nią Klemens Kanczewski); jej zadaniem było doręczanie listów i paczek na adres Poczty Polowej Legionów, wydawano pismo Czuj Duch (redagowane i odbijane na hektografie w ilości 150 egzemplarzy), w nieczynnym biurze fabryki Kanczewskich (przy ul. Ogrodowej). W czerwcu 1915 r. zorganizowano sekcję wywiadowczą, w której prowadzono ćwiczenia wzorowane na wojskowych. Skauci i skautki podzieleni na grupy tematyczne zajmowali się też innymi działaniami: kartografowie opracowywali plany okolic miasta, gazeciarze (kierowani przez Jana Grabińskiego) kolportowali prasę, książki, pocztówki związane tematycznie z walką Legionów, stolarze wyrabiali laski skautowe i drobne meble, krawcy szyli krawaty, chorągiewki dla zastępów, była też grupa odlewów gipsowych. W maju 1916 r. otwarto bibliotekę liczącą 280 tomów. W Częstochowie w latach w okręgu III (męskim) funkcjonowały 3 oddziały POS: I oddział skautów im. W. Łukasińskiego (utworzony w 1912 r.) oparty na uczniach byłego rządowego Gimnazjum Męskiego (dowodzony przez Hieronima Sikorskiego), II oddział skautów im. T. Kościuszki, utworzony w styczniu 1915 r. przy I Polskim Gimnazjum Gustawa Kośmińskiego (komendantem oddziału był Jarosław Fiuczek), III oddział skautów im. Księcia J. Poniatowskiego, powołany w czerwcu 1916 r. przy Gimnazjum Męskim Wincentego Szudejki (oddziałem dowodzili Zygmunt Boglewski, później Komaniewski). Funkcję komendanta okręgu pełnił od początków 1916 r. do jesieni tegoż roku Tadeusz Prüffer. W latach w częstochowskim okręgu II (żeńskim) funkcjonowała drużyna im. Księcia J. Poniatowskiego (utworzona jeszcze w 1913 r.) w Gimnazjum Żeńskim Wacławy Chrzanowskiej (kierowana przez Wandę Chmurską i Alicję Sikorską), a także zastęp (utworzony latem 1916 r.) z uczennic Siedmioklasowego Zakładu Naukowego Leonii Komar. Kierownictwo okręgu sprawowała W. Chmurska. W styczniu 1916 r. w dwóch okręgach częstochowskich POS (męskim i żeńskim) działało 190 osób (110 chłopców i 80 dziewcząt). W listopadzie 1916 r. (przed połączeniem POS ze Związkiem Harcerstwa Polskiego) liczba członków i członkiń w okręgach częstochowskich POS wynosiła 470. W latach miał miejsce odpływ starszych skautów do szeregów Legionów Polskich. Od połowy 1916 r. skauci byli przyjmowani do Polskiej Organizacji Wojskowej. Po połączeniu POS z ZHP utworzono w końcu 1916 r. okręgi częstochowskie ZHP VII b żeński, a w końcu lutego 1917 r. VII a męski. Fot. 1 Członkowie Polskiej Organizacji Skautowej z instruktorem Walentym Miłaczewskim. Ok r. Ze zbiorów Barbary Furs. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 21

22 Silną organizacją grupującą w swoich szeregach młodzież była Polska Organizacja Wojskowa (POW). Zadaniem POW było popularyzowanie idei legionowej, szkolenie wojskowe młodzieży oraz walka dywersyjna na tyłach wojsk rosyjskich. Jesienią 1915 r. podzielono obszar Królestwa Polskiego na okręgi POW. Częstochowa wraz z powiatem należała do okręgu V POW z siedzibą w Piotrkowie. Okręgom podlegały obwody, a im komendy lokalne miejscowości. W roku 1915 w Częstochowie istniały dwie kompanie: I komendant Z. Majewski, II Kazimierz Weese. Ćwiczenia większych oddziałów odbywały się w gimnazjach: Gimnazjum Męskim Wincentego Szudejki i Gimnazjum Żeńskim Wacławy Chrzanowskiej, mniejsze oddziały zbierały się w mieszkaniach prywatnych, z kolei ćwiczenia polowe organizowano na terenach obecnej dzielnicy Bór. Jawna działalność organizacji trwała od 5 VIII 1915 r. do końca lipca 1917 roku. Na początku 1916 r. powołano odrębny okręg Va w Częstochowie; komendantem został Józef Krzesz-Ferencowicz. Kolejnym komendantem okręgu częstochowskiego był Jan Frey-Orłowski. Mimo zakazu Komendy Naczelnej POW wysyłał on swoich podkomendnych do służby w Polskiej Sile Zbrojnej (Polnische Wehrmacht). Organizacja częstochowska zmniejszyła się wówczas do 840 członków. Frey-Orłowski pozostawał na stanowisku do grudnia 1917 roku. W lutym 1918 r., po ogłoszeniu postanowień Traktatu Brzeskiego, miały miejsce w Częstochowie starcia pomiędzy członkami POW z niemiecką policją i wojskiem. W październiku 1918 r. nastąpiła ostatnia reorganizacja POW; dokonano wtedy zmian numeracji okręgów: okręg Va zmieniono na IX. Zaledwie przez kilka miesięcy działało w Częstochowie Towarzystwo Sportowo-Wychowawcze Piechur ; organizacja paramilitarna utworzona w lutym 1917 r., która grupowała młodzież niepodległościową związaną z Polską Organizacją Wojskową (POW). Prowadziła naukę fechtunku, gimnastyki, pływania, rozwijała turystykę. W momencie utworzenia należało do niej 86 osób. W zarządzie i radzie znalazło się szereg działaczy niepodległościowych, m.in. powiązanych z POW. Towarzystwo Piechur rozwiązane zostało w sierpniu 1917 r. przez niemiecki zarząd cywilny miasta Częstochowy (rozporządzeniem naczelnika powiatu częstochowskiego); jako przyczynę podano informację, że wbrew postanowieniom ustawy Towarzystwo rozwijało działalność polityczną. Fot. 2. Członkowie Obrony Narodowej. 11 XI Fot. ze zbiorów Barbary Furs. Fot. 3. Oddział Polskiej Organizacji Wojskowej z Gimnazjum Wincentego Szudejki. 11 XI Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego. Wobec rozpadu monarchii Austro-Węgierskiej i rewolucyjnego wrzenia w szeregach wojska niemieckiego, 10 XI 1918 r. komendant okręgu IX POW w Częstochowie por. Władysław Malski zarządził zbiórkę członków POW i Milicji Robotniczej PPS. 10 XI 1918 r., o wieczorem rozpoczęto akcję rozbrajania Niemców w Częstochowie. Broń uzyskano w koszarach zajmowanych przez Niemców przy ul. Parkowej (Popiełuszki). Kwaterujący tam żołnierze wydali ją, po uzyskaniu gwarancji, iż będą mogli swobodnie ewakuować się do Rzeszy. Tych żołnierzy, którzy nie stosowali się do porozumienia rozbrajano i zabierano im pozostałe wyposażenie. Członkowie POW, wśród nich wielu uczniów miejscowych szkół: Gimnazjum Męskiego Szudejki, I Polskiego Gimnazjum Kośmińskiego i Gimnazjum Towarzystwa Opieki Szkolnej, obsadzili dworzec kolejowy i koszary wojskowe. Do godziny 4.00 rano 11 XI 1918 r. większość obszaru miasta była wolna od okupacji. Niemcy nie chcieli poddać się w fabryce szpagatu na Stradomiu, gdzie znajdowały się warsztaty naprawcze samochodów; dopiero 12 XI 1918 roku, ok. 200 Niemców opuściło teren fabryki pod eskortą członków POW i Straży Obywatelskiej. Okupanci stawili krótki opór też w Domu Księcia, gdzie znajdował się szpital niemiecki. 11 XI 1918 r. o godzinie 6.00 wieczorem wszystkie pododdziały POW, Milicji Robotniczej PPS oraz konny oddział dowborczyków złożyły przed Ratuszem przysięgę na wierność rządowi ludowemu w Lublinie. Ugrupowania popierające Radę Regencyjną również dokonywały rozbrajania. Wystawiona przez zwolenników Narodowej Demokracji Obrona Narodowa obsadziła ratusz, pocztę, budynek władz powiatu oraz Dom Księcia. Jeden z plutonów 3 kompanii Obrony Narodowej składał się z harcerzy; dowodził nim Wiesław Krakowiecki. Podczas akcji rozbrajania Niemców w Częstochowie zginęło dwóch uczniów gimnazjalnych: Włodzimierz Zagórski oraz Karol Szpryngier (został przypadkowo postrzelony przez kolegę). Ich pogrzeb na cmentarzu Kule przerodził się w manifestację patriotyczną. dr Juliusz SĘTOWSKI Ośrodek Dokumentacji Dziejów Częstochowy 22 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

23 JAK W CZĘSTOCHOWIE WITANO NIEPODLEGŁOŚĆ? MATERIAŁY EDUKACYJNE DLA NAUCZYCIELI W tym roku obchodzimy jedną z najważniejszych w naszej historii rocznic 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę. Częstochowa włączyła się aktywnie w ogólnopolskie obchody tego radosnego wydarzenia. W naszym mieście odbyło się wiele różnorodnych działań przypominających niezwykłe wydarzenia jesieni 1918 roku, kiedy to Polska po 123 latach niewoli powróciła na mapę Europy. Jedną z najistotniejszych i najbardziej zauważalnych inicjatyw był projekt edukacyjny Nie chciejcie Ojczyzny, która Was nic nie kosztuje odbywający się pod patronatem prezydenta RP Andrzeja Dudy, w którym wzięło udział ponad 130 szkół i przedszkoli z Częstochowy oraz powiatów: częstochowskiego, myszkowskiego, kłobuckiego i lublinieckiego Projekt przygotowany został przez Fundację Civitas Christiana i częstochowską Delegaturę Kuratorium Oświaty w Katowicach, a sfinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata Jego głównym celem było uczczenie jubileuszu 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości poprzez upamiętnienie wydarzeń ważnych dla Częstochowy i klasztoru jasnogórskiego, które zaszły 4 listopada 1918 roku. W tym właśnie dniu żołnierze 22. Pułku Piechoty pod dowództwem Artura Wiśniewskiego objęli władzę nad klasztorem jasnogórskim. Po ponad stu latach niewoli na murach klasztoru jasnogórskiego zawisły biało-czerwone flagi. Ważnym elementem projektu było przygotowanie scenariuszy lekcji nawiązujących do wydarzeń z 4 listopada 1918 roku, a szerzej do losów naszego miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie I wojny światowej. Zespół nauczycieli, w skład którego wchodziły: *Dorota Kawka nauczycielka historii w Zespole Szkół Samochodowo-Budowlanych w Częstochowie, doradczyni *Iwona Kiełczykowska nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 11 im. Marii Dąbrowskiej w Częstochowie, doradczyni SOD, *Joanna Piątkowska nauczycielka historii w Szkole Podstawowej nr 53 im. Marii Skłodowskiej-Curie w Częstochowie, *Iwona Sikorska nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 12 im. Bolesława Chrobrego w Częstochowie, doradczyni SOD, *Anika Wasil nauczycielka historii w Szkole Podstawowej im. Stefana Okrzei w Mykanowie, opracował materiały dydaktyczne, mogące służyć nauczycielom do przeprowadzenia zajęć, których celem jest zapoznanie dzieci i młodzieży z ważnym wydarzeniem z historii naszej małej Ojczyzny. Pełne informacje na temat realizacji projektu wraz ze scenariuszami lekcji historii, materiałami pomocniczymi i prezentacjami multimedialnymi, są dostępne na stronie internetowej projektu Poniżej przedstawiamy Państwu wspomniane omówione powyżej scenariusze lekcji z zachętą do wykorzystania ich na zajęciach lekcyjnych. SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII TEMAT: Niepodległość narodziła się na Jasnej Górze POZIOM KSZTAŁCENIA: szkoła podstawowa (scenariusz przeznaczony jest dla klas IV-VI). PRZEDMIOT: historia (scenariusz może być również wykorzystany na godzinie z wychowawcą). JEDNOSTKA DYDAKTYCZNA: 45 min UWAGI O REALIZACJI: Lekcja poświęcona jest analizie map, tekstów źródłowych, materiałów ikonograficznych związanych z wydarzeniami z okresu I wojny światowej w Częstochowie, ze szczególnym uwzględnieniem Jasnej Góry oraz postaci kpt. Artura Wiśniewskiego, który przejął klasztor jasnogórski z rąk Austriaków. Przy realizacji tematu wykorzystano techniki interaktywne i metody aktywizujące (kompletny scenariusz opracowany jako prezentacja PowerPoint dostępny jest na stronie organizatorów). CELE OGÓLNE: kształtowanie szacunku do minionych pokoleń, wyrabianie szacunku dla tradycji historycznych i symboli narodowych, kształtowanie postaw patriotycznych, zainteresowanie uczniów lokalną historią i jej wybitnymi jednostkami, doskonalenie umiejętności analizy różnych rodzajów źródeł. TREŚCI PROGRAMOWE: przyczyny rozbiorów Polski, dążenia Polaków do odzyskania niepodległości, kształtowanie niepodległego państwa polskiego, pojęcia: patriotyzm, wolność, niepodległość, ojczyzna. CELE OPERACYJNE: uczeń rozumie przyczyny, które doprowadziły do upadku Polski, uczeń rozumie dlaczego doszło do powstania Enklawy Jasna Góra, uczeń wie, co to znaczy być patriotą, bohaterem, podaje przykłady patriotycznych postaw, uczeń zna daty: 1 VIII 1914 r., 4 XI 1918 r., 11 XI 1918 r., uczeń potrafi przedstawić sytuację mieszkańców Częstochowy w tym czasie, uczeń rozumie rolę klasztoru na Jasnej Górze w czasie I wojny światowej, uczeń potrafi opisać rolę kpt. Artura Wiśniewskiego w wydarzeniach, które miały miejsce na Jasnej Górze 4 XI 1918 r., uczeń umiejscawia omawiane wydarzenia w czasie i przestrzeni. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 23

24 ŚRODKI DYDAKTYCZNE: tekst źródłowy i materiał ikonograficzny (zał. 1,2,3), karta pracy (zał. 4), prezentacje PowerPoint (całość scenariusza). METODY I TECHNIKI: słowna (rozmowa kierowana, objaśnienie), eksponująca (oparta na obserwacji, prezentacja multimedialna), praktycznego działania (aktywizująca, praca z mapą, swobodna ekspresja twórcza). 1. WPROWADZENIE: W naszej historii był taki smutny czas, gdy na 123 lata Polska utraciła niepodległość. Przez zaborców zniknęła z map świata, ale Polacy pozostali Dążyli różnymi sposobami do odzyskania wolności. Ten trud został wynagrodzony. 11 listopada 1918 r. Polska odzyskała wolność. Przez szacunek dla przeszłości dzień 11 listopada czcimy jako Narodowe Święto Niepodległości. 2. CZĘŚĆ GŁÓWNA LEKCJI: Nauczyciel prezentuje mapę terenów polskich oraz poleca odnaleźć Częstochowę i określić, w jakim zaborze znajdowały się te tereny. źródło: www. edus.ibrbs.pl Nauczyciel przedstawia uczniom krótką historię o tym, że 26 kwietnia 1915 roku utworzona zastała enklawa administracji austriackiej na terenie klasztoru, a jej komendantem został kpt. Josef Klettlinger (zał. 1, zał. 2) Nauczyciel zadaje uczniom pytanie: Co oznacza pojęcie niepodległość? 24 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

25 Nauczyciel pisze na tablicy słowo NIEPODLEGŁOŚĆ i prosi, by uczniowie zapisywali na tablicy wszystkie skojarzenia: Nauczyciel pisze na tablicy słowo BOHATER i prosi, by uczniowie zapisywali na tablicy wszystkie skojarzenia: Nauczyciel pyta uczniów, czy pamiętają jakieś nazwiska bohaterów z czasów walki Polski o niepodległość. Nauczyciel przedstawia uczniom postać kpt. Artura Wiśniewskiego (zdjęcie zał. 3). Uczniowie na podstawie przygotowanej przez nauczyciela biografii kpt. Artura Wiśniewskiego wykonują zadanie (zał.4) Nauczyciel podsumowując zadanie zwraca szczególną uwagę na datę 4 listopada 1918 r. Przedstawia okoliczności przejęcia Jasnej Góry przez polskie oddziały. 3. PODSUMOWANIE Nauczyciel zadaje uczniom pytanie, czy rozumieją stwierdzenie zawarte w temacie lekcji? Czy uważają, że Jasna Góra była ważnym punktem w odzyskiwaniu niepodległości? Czy kpt. Artura Wiśniewskiego można nazwać bohaterem? BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 25

26 4. NAUCZYCIEL ZADAJE UCZNIOM PRACĘ DOMOWĄ. 5. ZAKOŃCZENIE LEKCJI Anika WASIL nauczycielka historii w Szkole Podstawowej im. Stefana Okrzei w Mykanowie 26 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

27 Załącznik nr 1 ENKLAWA JASNA GÓRA Enklawa powstała w reakcji na wydarzenia, jakie miały miejsce w Częstochowie 7 sierpnia 1914 roku. Wówczas pijani żołnierze niemieccy ostrzelali jeden z domów przy ul. 7 Kamienic. Skutkiem wynikłej wymiany ognia były ofiary śmiertelne. Niemiecka administracja obciążyła jednak winą za zajścia polskich mieszkańców, a skutkiem tego był pogrom, aresztowania, zesłania, egzekucje i rabunki na ludności przyklasztornej dzielnicy oraz rabunek klasztoru w Mstowie. Informacje o zajściach w Częstochowie stały się szybko znane szerzej, a efektem tego była interwencja cesarza Austrii Franciszka Józefa, który przekonał niemieckich sojuszników do wydzielenia znanego, katolickiego klasztoru z niemieckiej strefy okupacyjnej i przekazania go pod zarząd katolickich Austro-Węgier. Jednocześnie miasto Częstochowa pozostało pod zarządem niemieckim. 26 kwietnia 1915 roku utworzona zastała enklawa administracji austriackiej na terenie klasztoru, a jej komendantem został kpt. Josef Klettlinger. Klasztor obsadzili głównie Austriacy i Czesi z 10. Regimentu. Na terenie enklawy zamieszkiwało ok. 180 osób, sam komendant zamieszkał jednak w Częstochowie, tam też urządzona została kancelaria austriackiego garnizonu. Komendant Klettlinger zainicjował działania mające zwolnić klasztor z kontrybucji nałożonych przez administrację okupacyjną, a jego inicjatywa spotkała się z pozytywną odpowiedzią władz austriackich. Uchroniło to klasztor przed rekwizycją przedmiotów miedzianych i mosiężnych. 4 listopada 1918 roku austriacki komendant przekazał zwierzchność wojskową nad klasztorem por. Arturowi Wiśniewskiemu z 22. Pułku Piechoty Wojska Polskiego. Źródło: Dzieje miasta i klasztoru Jasnogórskiego, t. 2 i t. 3. Załącznik nr 2 JASNA GÓRA PRZED WYBUCHEM I WOJNY ŚWIATOWEJ źródło: www. foto.czestochowaonline.pl BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 27

28 Załącznik nr 3 ZDJĘCIE PPOR. ARTURA WIŚNIEWSKIEGO WRAZ Z WPISEM Źródło: materiały własne o.o. Paulinów na Jasnej Górze 28 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

29 Źródło: Gazeta Częstochowska tygodnik regionalny Wydanie nr 3 (533) z , dział: historia Załącznik nr 4 1. Na podstawie biografii kpt. Artura Wiśniewskiego dopasuj wydarzenia z jego życia do podanych niżej dat: ARTUR WIŚNIEWSKI ( ) OFICER LEGIONÓW POLSKICH Przebywali w Częstochowie Ur , z ojca Ludwika (lekarza) i matki Michaliny z Wójcików, w miejscowości Sławnów, gm. Strzemieszyce, pow. Olkusz, Ziemia Kielecka. Ukończył średnią szkołę handlową w Będzinie, żonaty, dwóch synów: Zdzisław ur. 1911, Artur ur Pracował jako księgowy i dziennikarz w Sosnowcu. Od sierpnia 1914 zajmował się werbunkiem ochotników do organizacji wojskowych. Wcielony do Legionów Polskich w grudniu Szkołę podchorążych i oficerską ukończył w 6. pp Legionów. Od do pełnił funkcję instruktora w szkole podchorążych. W Polskich Siłach Zbrojnych od Od jako instruktor na kursie oficerskim w Dęblinie. W dniach do na froncie czeskim (zajęcie Cieszyna) jako dowódca 10. komp., następnie na froncie ukraińskim. Od w Zamościu. Tu uczestniczył w Komisjach Kantynowej i Kasowej. Był oddelegowywany w sprawach wojskowych do Ostrowia Łomżyńskiego i Brześcia Litewskiego. Po sześciu latach służby, , otrzymał 4 dni urlopu. Po powrocie skierowany do II/109 rez. pp. Prócz polskiego władał językami: rosyjskim, francuskim i niemieckim. Ważniejsze bitwy, w których uczestniczył: Bobin, Jarków, Majdan, Kardin, Kowaliki, Wysokie Litewskie, Różna n/wieprzem, nad Stochodem (ranny), Kosowo, Sądowa Wisznia, Dołhomościska, Szepietów. Trzykrotnie ranny. Jedna kula z piersi, nie zagrażająca życiu, nie została usunięta. Poległ w wieku 30 lat, podczas odpierania bolszewickiego ataku na Nasielsk w dzielnicy Bronin, 17 sierpnia 1920, ugodzony bagnetem w piersi. Pośmiertnie awansowany do stopnia kapitana. Pochwały i odznaczenia: Odznaka I Brygady, Honorowy Krzyż 6. pp Legionów Polskich, Krzyż Virtuti Militari (był w stopniu porucznika w 202. pp), dwukrotnie Krzyż Walecznych, odznaki za Obronę Śląska i Lwowa Orlęta. Rząd przyznał żonie miesięczną rentę (dane z 1938) w wysokości 88 zł. Historyczne wyzwolenie Jasnej Góry spod obcej okupacji. W czasie trwającej ponad 120 lat niewoli, w murach jasnogórskiej twierdzy panoszyły się wrogie garnizony wojskowe, które nie szanowały tradycji tego miejsca. Pierwszymi okupantami były wojska moskiewskie gen. P. Galicyna, które weszły na Jasną Górę za przyzwoleniem króla St. Aug. Poniatowskiego. Gen. Galicyn ogołocił bibliotekę z najcenniejszych dzieł. Po Moskalach przybyli, , Prusacy, pod dow. płk. H. Wartenberga gen. H. Dąbrowski interweniował u Napoleona w sprawie zarekwirowanych skarbów jasnogórskich przez sojusznicze wojska francuskie. Do wywozu nie doszło (J.G. 1/2001) , po krótkim oblężeniu, klasztor zajęły wojska rosyjskie, dowodzone przez gen. F. Osten-Sackena. Zgodnie z porozumieniem cesarzy: Franciszka Józefa z Wilhelmem II, Częstochowa, , została obsadzona przez jednostkę austro-węgierską, pod dowództwem majora J. Klettingera. W trzy lata później, 4 listopada 1918 (inne źródła wymieniają datę 2.11.), przeor Piotr Markiewicz z oo. paulinami i mieszkańcami Częstochowy entuzjastycznie witali w murach klasztornych żołnierzy z orzełkami na czapkach, pod dowództwem ppor. Artura Wiśniewskiego, wypełniającego rozkaz gen. T. J. Rozwadowskiego. Władzę wojskową polski oficer przejął od wspomnianego wyżej austriackiego komendanta jasnogórskiej enklawy. Niewątpliwie ppor. A. Wiśniewski w dniu tym, pełnym radości i chwały, był niekwestionowanym bohaterem. Dziś prawie zapomniany i nieznany. Nie poświęcono mu żadnej trwałej pamiątki przypominającej ten niezwykły dzień, choćby najskromniejszej metalowej tablicy wewnątrz Jasnej Góry, czy uczczenie jego dokonań nazwaniem ulicy jego imieniem r.... sierpień 1914 r.... Od do Od r listopada 1918 r sierpnia 1920 r.... TEMAT: Kpt. Artur Wiśniewski jasnogórski bohater SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII POZIOM KSZTAŁCENIA: szkoła podstawowa (scenariusz przeznaczony jest dla klas VII-VIII oraz III klasy gimnazjum). PRZEDMIOT: historia (scenariusz może być również wykorzystany na godzinie wychowawczej, zajęciach koła zainteresowań lub zajęciach bibliotecznych). JEDNOSTKA DYDAKTYCZNA: 45 minut. UWAGI O REALIZACJI: Lekcja poświęcona jest analizie tekstów źródłowych związanych z wydarzeniami okresu I wojny światowej w Częstochowie i na Jasnej Górze, ze szczególnym zwróceniem uwagi na postać kpt. Artura Wiśniewskiego, który przejął klasztor jasnogórski z rąk okupanta austriackiego. Zagadnienie zostało opracowane z wykorzystaniem dydaktyki interaktywnej i metod aktywizujących. CELE OGÓLNE: poznawcze poznanie wojennych losów Częstochowy, a szczególnie klasztoru jasnogórskiego oraz biografii kpt. Artura Wiśniewskiego, oficera zasłużonego dla historii miasta, BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 29

30 kształcące doskonalenie umiejętności analizy różnorodnych materiałów źródłowych, wychowawcze kształtowanie szacunku do minionych pokoleń, kształtowanie postaw patriotycznych, wzbudzenie zainteresowania uczniów historią,,małej ojczyzny. CELE OPERACYJNE: I. Wiadomości uczeń pamięta/zna: daty: 1 VIII 1914 r., 4 XI 1918 r., 11 XI 1918 r., nazwisko kpt. Artura Wiśniewskiego. uczeń rozumie: dlaczego doszło do podziału obszaru miasta na część okupowaną przez Niemców i część okupowaną przez Austriaków (Cesarsko-Królewska Enklawa Jasna Góra), jaką rolę w okresie I wojny światowej odgrywał klasztor na Jasnej Górze. II. Umiejętności uczeń potrafi: przedstawić sytuację i problemy mieszkańców Częstochowy podczas I wojny światowej, wyjaśnić, dlaczego klasztor jasnogórski został potraktowany inaczej niż pozostała część Częstochowy, opisać rolę kpt. Artura Wiśniewskiego w wydarzeniach dziejących się na Jasnej Górze 4 listopada 1918, umiejscowić wydarzenia w czasie i przestrzeni, wyciągać wnioski z analizowanych tekstów źródłowych i ikonograficznych. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: materiał pomocniczy dla nauczyciela Częstochowa i klasztor jasnogórski podczas I wojny światowej ( ) [zał. 1, 7], karty pracy ucznia [zał. 2a, 2b, 6], teksty źródłowe i ikonograficzne [zał. 3, 4, 5], pokaz PREZI Dlaczego wybuchła I wojna światowa?, pokaz Power Point Częstochowa i klasztor jasnogórski podczas I wojny światowej. METODY I TECHNIKI: pogadanka, praca w grupach pod kierunkiem nauczyciela, praca z różnorodnymi źródłami informacji (fotografia, tekst źródłowy, artykuł prasowy, prezentacja multimedialna), praca indywidualna i grupowa. BIBLIOGRAFIA: Kołodziejczyk R., Zmierzch niewoli. U zarania niepodległości, w: Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie niewoli , s , Urząd Miasta Częstochowy, Pietrzykowski J., Jasna Góra w okresie dwóch wojen światowych, Wydawnictwo Ośrodka Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa NETOGRAFIA: 238_1918.pdf PRZEBIEG LEKCJI: I. Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu i celów lekcji. 2. Krótkie przedstawienie problematyki wprowadzającej do tematu lekcji. Nauczyciel wyświetla prezentację wyjaśniającą bezpośrednie przyczyny wybuchu I wojny światowej Dlaczego wybuchła I wojna światowa? Prezentacja wykonana w programie PREZI bezpośredni link do prezentacji [PREZI można zapisać na komputerze nauczyciela i odtwarzać bezpośrednio]. Po zakończonej prezentacji uczniowie odpowiadają na pytania nauczyciela: a) W jakich latach trwała I wojna światowa? b) Podaj nazwy wrogich sobie bloków polityczno-militarnych walczących w I wojnie światowej i wymień państwa do nich należące? c) Jaka była sytuacja polityczna ziem polskich w momencie wybuchu I wojny światowej? II. Faza realizacyjna 1. Pogadanka prowadzona przez nauczyciela uzupełniona prezentacją multimedialną,,częstochowa i klasztor jasnogórski podczas I wojny światowej (prezentacja dostępna na stronie projektu Nauczyciel do przygotowania pogadanki może skorzystać z kalendarium wydarzeń [zał. nr 1] oraz zaproponowanej bibliografii. 30 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

31 Uczniowie po wysłuchaniu pogadanki i obejrzeniu prezentacji uzupełniają notatkę kartę pracy ucznia [zał. nr 2a]. Po zakończonej pracy wybrany uczeń prezentuje wyniki swojej pracy. Nauczyciel i pozostali uczniowie kontrolują poprawność uzupełnionej notatki. 2. Praca z tekstami źródłowymi i źródłem ikonograficznym dotyczącym bohatera lekcji: Nauczyciel dzieli uczniów na 3 grupy (każda grupa wybiera swojego lidera, który będzie kierował pracą zespołu oraz zaprezentuje efekty pracy na forum klasy). GRUPA I Uczniowie otrzymują biografię kpt. Artura Wiśniewskiego artykuł Romana Winiarka Artur Wiśniewski ( ) Oficer Legionów Polskich z Gazety Częstochowskiej [zał. 3]. Po jej analizie wypełniają kartę pracy [zał. 2b]. GRUPA II Uczniowie otrzymują fragment artykułu ZNIESIENIE OKUPACJI na Jasnej Górze z gazety Goniec Częstochowski z dnia 6 listopada 1918 r.,[zał. 4]. Po dokonanej analizie treści uczniowie wypisują w punktach przebieg wydarzeń z 4 i 5 listopada 1918 r. GRUPA III Uczniowie otrzymują zdjęcie kpt. Artura Wiśniewskiego oraz skan karty z jasnogórskiej księgi pamiątkowej z wpisem o przejęciu przez wojskowych zarządu nad klasztorem [zał.5]. Po przeprowadzonej analizie wpisów odpowiadają na pytania umieszczone pod zdjęciem. 3. Po określonym czasie liderzy grup przedstawiają odpowiedzi udzielone przez zespół uczniów. Po zakończeniu prezentacji grup nauczyciel zwraca szczególną uwagę uczniów na zdjęcie kpt. Wiśniewskiego i, konfrontując je z wcześniejszymi wynikami prac uczniów, prosi o podanie wieku oficera w momencie objęcia władzy nad Jasną Górą. Prosi również o przypomnienie wszystkim, jakie były dalsze, wojenne, losy bohatera. III. Faza podsumowująca 1. Refleksja na temat wydarzeń w Częstochowie i na Jasnej Górze w czasie I wojny światowej. Uczniowie odpowiadają na pytania: a) Jaka była postawa mieszkańców Częstochowy wobec okupanta niemieckiego w okresie I wojny światowej? b) Które dokonania kpt. Wiśniewskiego sprawiają, że zasługuje on na miano bohatera? 2. Zadanie pracy domowej Na podstawie informacji i materiałów uzyskanych w trakcie lekcji rozwiąż krzyżówkę [zał. 6]. Załączniki zamieszczone są na stronach, po scenariuszu dla szkół ponadpodstawowych. Dorota KAWKA nauczycielka historii i wos-u w Zespole Szkół Samochodowo-Budowlanych w Częstochowie, doradca metodyczny SOD Joanna PIĄTKOWSKA nauczycielka historii w Szkole Podstawowej nr 53 im. Marii Skłodowskiej-Curie w Częstochowie SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII TEMAT: Jasna Góra w drodze do Niepodległej POZIOM KSZTAŁCENIA: szkoła ponadpodstawowa. PRZEDMIOT: historia (scenariusz może być również wykorzystany na lekcjach historii i społeczeństwa, godzinie wychowawczej lub zajęciach koła zainteresowań). JEDNOSTKA DYDAKTYCZNA: 45 minut. UWAGI O REALIZACJI: Lekcja poświęcona jest analizie tekstów źródłowych związanych z wydarzeniami okresu I wojny światowej w Częstochowie i na Jasnej Górze, ze szczególnym zwróceniem uwagi na postać kpt. Artura Wiśniewskiego, który przejął klasztor jasnogórski z rąk okupanta austriackiego. Zagadnienie zostało opracowane z wykorzystaniem dydaktyki interaktywnej i metod aktywizujących. CELE OGÓLNE: poznawcze poznanie wojennych losów Częstochowy, a szczególnie klasztoru jasnogórskiego oraz biografii kpt. Artura Wiśniewskiego, oficera zasłużonego dla historii miasta, kształcące doskonalenie umiejętności analizy materiałów źródłowych, BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 31

32 wychowawcze kształtowanie szacunku do minionych pokoleń, kształtowanie postaw patriotycznych, wzbudzenie zainteresowania uczniów historią,,małej ojczyzny, CELE OPERACYJNE: I. Wiadomości uczeń pamięta/zna: daty: 1 VIII 1914 r., 5 XI 1916 r., 4 XI 1918 r., 11 XI 1918 r., nazwisko kpt. Artura Wiśniewskiego. uczeń rozumie: dlaczego doszło do podziału obszaru miasta na część okupowaną przez Niemców i część okupowaną przez Austriaków (Cesarsko-Królewska Enklawa Jasna Góra), jaką rolę w okresie I wojny światowej odgrywał klasztor na Jasnej Górze. II. Umiejętności uczeń potrafi: przedstawić sytuację i problemy mieszkańców Częstochowy podczas I wojny światowej, wyjaśnić dlaczego klasztor jasnogórski został potraktowany inaczej niż pozostała część Częstochowy, opisać rolę kpt. Artura Wiśniewskiego w wydarzeniach dziejących się na Jasnej Górze 4 listopada 1918, umiejscowić wydarzenia w czasie i przestrzeni, wyciągać wnioski z analizowanych tekstów źródłowych i ikonograficznych. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: materiał pomocniczy dla nauczyciela: Częstochowa i klasztor jasnogórski podczas I wojny światowej ( ) [zał.1] i karta pracy ucznia [zał.2], teksty źródłowe i ikonograficzne [zał. 3, 4, 5], pokaz PREZI Dlaczego wybuchła I wojna światowa?, pokaz Power Point Częstochowa i klasztor jasnogórski podczas I wojny światowej ( ). METODY I TECHNIKI: elementy wykładu, praca pod kierunkiem nauczyciela, praca z różnorodnymi źródłami informacji (fotografia, tekst źródłowy, artykuł prasowy, prezentacja multimedialna, mapa), praca indywidualna i grupowa. BIBLIOGRAFIA: Kołodziejczyk R., Zmierzch niewoli. U zarania niepodległości, w: Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie niewoli , s , Urząd Miasta Częstochowy, Pietrzykowski J., Jasna Góra w okresie dwóch wojen światowych, Wydawnictwo Ośrodka Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa NETOGRAFIA: 238_1918.pdf PRZEBIEG LEKCJI: I. Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu i celów lekcji. 2. Krótkie przedstawienie problematyki wprowadzającej do tematu lekcji. Nauczyciel wyświetla prezentację wyjaśniającą bezpośrednie przyczyny wybuchu I wojny światowej,,dlaczego wybuchła I wojna światowa? Prezentacja wykonana w programie PREZI bezpośredni link do prezentacji [PREZI można zapisać na komputerze nauczyciela i odtwarzać bezpośrednio]. Po zakończonej prezentacji uczniowie odpowiadają na pytania nauczyciela: d) W jakich latach trwała I wojna światowa? e) Podaj nazwy wrogich sobie bloków polityczno-militarnych walczących w I wojnie światowej i wymień państwa do nich należące? f) Jak zmieniał się skład walczących ze sobą bloków polityczno-militarnych w trakcie rozwoju działań wojennych? g) Jaka była sytuacja polityczna ziem polskich w momencie wybuchu I wojny światowej? 32 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

33 II. Faza realizacyjna 1. Mini-wykład nauczyciela uzupełniony prezentacją multimedialną,,częstochowa i klasztor jasnogórski podczas I wojny światowej (prezentacja dostępna na stronie projektu Nauczyciel do przygotowania zajęć może skorzystać z kalendarium wydarzeń [zał. 1] oraz zaproponowanej bibliografii. Uczniowie po wysłuchaniu mini-wykładu i obejrzeniu prezentacji uzupełniają oś czasu kartę pracy ucznia [zał.2], wpisując na niej wydarzenia dziejące się w Częstochowie i na Jasnej Górze w czasie I wojny światowej. Po zakończonej pracy wybrany uczeń odczytuje uzupełnioną przez siebie oś czasu. Jeśli w jego wypowiedzi nie uwzględniono wszystkich omówionych wydarzeń pozostali uczniowie uzupełniają brakujące fakty. 2. Praca z tekstami źródłowymi i źródłem ikonograficznym dotyczącym bohatera lekcji. Nauczyciel dzieli uczniów na 3 grupy (każda grupa wybiera swojego lidera, który będzie kierował pracą zespołu oraz zaprezentuje efekty pracy na forum klasy). GRUPA I Uczniowie otrzymują biografię kpt. Artura Wiśniewskiego artykuł Romana Winiarka Artur Wiśniewski ( ) Oficer Legionów Polskich z Gazety Częstochowskiej [zał. 3]. Na jej podstawie wypisują w punktach najważniejsze informacje dotyczące kariery wojskowej Artura Wiśniewskiego. Szczególną uwagę zwracają na stopień wojskowy bohatera w dniu zajęcia Częstochowy i po 1920 roku. GRUPA II Uczniowie otrzymują fragment artykułu ZNIESIENIE OKUPACJI na Jasnej Górze z gazety Goniec Częstochowski z dnia 6 listopada 1918 r., [zał. 4]. Po dokonanej analizie treści, uczniowie wypisują w punktach przebieg wydarzeń z 4 i 5 listopada 1918 r. GRUPA III Uczniowie otrzymują zdjęcie kpt. Artura Wiśniewskiego oraz skan karty z jasnogórskiej księgi pamiątkowej z wpisem o przejęciu przez wojskowych zarządu nad klasztorem [zał.5]. Po przeprowadzonej analizie wpisów odpowiadają na pytania zamieszczone na karcie pracy. 3. Po określonym czasie liderzy grup przedstawiają odpowiedzi udzielone przez zespoły uczniowskie. Po zakończeniu prezentacji grup nauczyciel zwraca szczególną uwagę uczniów na zdjęcie kpt. Wiśniewskiego i, konfrontując je z wcześniejszymi wynikami prac uczniów, prosi o podanie wieku oficera w momencie objęcia władzy nad Jasną Górą. Prosi również o przypomnienie wszystkim, jakie były dalsze, wojenne, losy bohatera. III. Faza podsumowująca 1. Refleksja na temat wydarzeń w Częstochowie i na Jasnej Górze w czasie I wojny światowej. Uczniowie odpowiadają na pytania: c) Jakie nastroje i postawy wobec zaborców panowały wśród mieszkańców Częstochowy w czasie I wojny światowej? d) Z jaką reakcją mieszkańców i paulinów spotkało się wkroczenie na Jasną Górę oddziału kpt. Wiśniewskiego? e) Które dokonania kpt. Wiśniewskiego sprawiają, że zasługuje on na miano bohatera? 2. Zadanie pracy domowej Dla wszystkich uczniów: Na podstawie informacji i materiałów uzyskanych w trakcie lekcji sporządź notę biograficzną kpt. Artura Wiśniewskiego. Dla osób zainteresowanych: Na podstawie informacji i materiałów uzyskanych w trakcie lekcji oraz innych opracowań naukowych napisz wypracowanie nt. Budowa zrębów państwowości polskiej w Częstochowie w okresie Dorota KAWKA nauczycielka historii i wos-u w Zespole Szkół Samochodowo-Budowlanych w Częstochowie, doradca metodyczny SOD Joanna PIĄTKOWSKA nauczycielka historii w Szkole Podstawowej nr 53 im. Marii Skłodowskiej-Curie w Częstochowie Załączniki do obu scenariuszy (dla szkoły podstawowej oraz szkoły ponadpodstawowej) zamieszczone są na dalszych stronach. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 33

34 Załącznik nr 1 MATERIAŁ POMOCNICZY DLA NAUCZYCIELA Częstochowa i Jasna Góra podczas I wojny światowej ( ) Przed I wojną światową Częstochowa znajdowała się w zaborze rosyjskim Rok sierpnia wybuch I wojny światowej (konflikt między państwami zaborczymi), 3 sierpnia wkroczenie armii niemieckiej do Częstochowy, wyparcie Rosjan (m.in. zburzenie mostu koło huty Hantkego), 7/8 sierpnia burdy i niepokoje wywoływane w mieście przez żołnierzy niemieckich, śmierć i aresztowanie wielu Częstochowian, 13 października akcja werbunkowa prowadzona w mieście przez Legionistów, rabunkowa gospodarka okupanta niemieckiego, zamkniecie wielu fabryk, bezrobocie, spadek poziomu życia mieszkańców Częstochowy. Rok 1915 styczeń podzielenie powiatu częstochowskiego na strefy okupacyjne: austriacką i niemiecką, Częstochowa znalazła się pod zarządem niemieckim, pod wpływem informacji o okrucieństwie żołnierzy niemieckich w Częstochowie wydzielenie terenu Jasnej Góry jako enklawy i oddanie jej pod zarząd austriacki (Cesarsko-Królewska Enklawa Jasna Góra), komendantem zostaje kapitan Józef Klettlinger. Rok maja uroczyste obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja (pierwszy raz od 125 lat), zasadzenie w parku jasnogórskim,,dębu Konstytucji (stąd nazwa Park 3 Maja), 27 sierpnia pielgrzymka Legionistów na Jasną Górę, 5 listopada ogłoszenie na Jasnej Górze (w Sali Rycerskiej) Aktu,,Dwóch cesarzy powołującego Królestwo Polskie z części ziem zaboru rosyjskiego. Częstochowa weszła w jego skład, uroczyste obchody rocznic patriotycznych, np. rocznicy wybuchu powstania listopadowego. Rok października zburzenie pomnika cara Aleksandra stojącego u podnóża Jasnej Góry, ożywienie nastrojów patriotycznych wśród mieszkańców Częstochowy, liczne manifestacje, m.in. w 100-lecie śmierci Tadeusza Kościuszki. Rok 1918 luty masowe demonstracje Częstochowian przeciwko traktatowi podpisanemu przez państwa centralne z Ukraińską Republiką Ludową oddający Ukraińcom ziemię chełmską, październik powołanie w mieście Obrony Narodowej (wojskowa) i Straży Obywatelskiej (cywilna) mających za zadanie obronę majątku miasta grabionego przez wycofujących się Niemców, 4 listopada wkroczenie na Jasną Górę ppor. Artura Wiśniewskiego i przejecie jej z rąk Austriaków, powieszenie biało- -czerwonych flag na wieży jasnogórskiej/ 5 listopada powitanie polskiej załogi na Jasnej Górze przez władze miasta (nadburmistrz dr J. Marczewski, burmistrz Aleksander Bandtke-Stężyński), 10/11 listopada rozbrajanie Niemców, walki na terenie fabryki Stradom, ofiary śmiertelne wśród mieszkańców Częstochowy (m.in. uczniowie częstochowskich szkół: Henryk Zagórski, Karol Szprynger), 11 listopada uroczysta msza dziękczynna na Jasnej Górze w podzięce za odzyskaną niepodległość. Załącznik nr 2 a KARTA PRACY UCZNIA NOTATKA,,Częstochowa i Jasna Góra podczas I wojny światowej 1. Uzupełnij notatkę z lekcji Częstochowa na początku XX wieku znajdowała się pod zaborem... W wyniku działań wojennych została zajęta przez... Zgodnie z porozumieniem cesarzy: Franciszka Józefa z Wilhelmem II, klasztor jasnogórski został obsadzony przez jednostkę austro-węgierską, pod dowództwem majora Józefa Klettingera. Powstała wówczas.... Jednocześnie miasto Częstochowa pozostało pod zarządem niemieckim. 4 listopada... na teren sanktuarium wkroczył pododdział... pod dowództwem ppor. Artura Wiśniewskiego wypełniającego rozkaz.... Naprzeciw polskim żołnierzom wyszedł osobiście przeor Jasnej Góry o. Piotr Markiewicz z całym konwentem. Niektórzy żołnierze w austriackich mundurach oficjalnie przypinali do swoich czapek..., a przed bramą jasnogórskiego sanktuarium polscy żołnierze zaciągnęli.... Na wysokiej wieży załopotały biało-czerwone flagi. 34 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

35 Załącznik nr 2 b KARTA PRACY UCZNIA BIOGRAM Na podstawie biogramu kpt. Artura Wiśniewskiego uzupełnij brakujące fragmenty zdań. 1. Artur Wiśniewski urodził się... r., w miejscowości Ukończył szkołę... w Sosnowcu. 3. W roku... wstąpił do Legionów Polskich. 4. Od roku 1917 pełnił funkcję instruktora w... Polskich Sił Zbrojnych. 5. Walczył na froncie... i ukraińskim. 6. W dniu... razem ze swoim plutonem wkroczył na..., przejmując w ręce polskie władzę od austriackiego dowódcy J. Klettlingera. 7. Dnia... r. odpierając atak bolszewików na... poległ na polu chwały w wieku.... Załącznik nr 3 Artykuł prasowy: Gazeta Częstochowska tygodnik regionalny, Wydanie nr 3 (533) z ARTUR WIŚNIEWSKI ( ) OFICER LEGIONÓW POLSKICH Ur , z ojca Ludwika (lekarza) i matki Michaliny z Wójcików, w miejscowości Sławnów, gm. Strzemieszyce, pow. Olkusz, Ziemia Kielecka. Ukończył średnią szkołę handlową w Będzinie, żonaty, dwóch synów: Zdzisław ur. 1911, Artur ur Pracował jako księgowy i dziennikarz w Sosnowcu. Od sierpnia 1914 zajmował się werbunkiem ochotników do organizacji wojskowych. Wcielony do Legionów Polskich w grudniu Szkołę podchorążych i oficerską ukończył w 6. pp Legionów. Od do pełnił funkcję instruktora w szkole podchorążych. W Polskich Siłach Zbrojnych od Od jako instruktor na kursie oficerskim w Dęblinie. W dniach do na froncie czeskim (zajęcie Cieszyna) jako dowódca 10. komp., następnie na froncie ukraińskim. Od w Zamościu. Tu uczestniczył w Komisjach Kantynowej i Kasowej. Był oddelegowywany w sprawach wojskowych do Ostrowia Łomżyńskiego i Brześcia Litewskiego. Po sześciu latach służby, , otrzymał 4 dni urlopu. Po powrocie skierowany do II/109 rez. pp. Prócz polskiego władał językami: rosyjskim, francuskim i niemieckim. Ważniejsze bitwy, w których uczestniczył: Bobin, Jarków, Majdan, Kardin, Kowaliki, Wysokie Litewskie, Różna n/wieprzem, nad Stochodem (ranny), Kosowo, Sądowa Wisznia, Dołhomościska, Szepietów. Trzykrotnie ranny. Jedna kula z piersi, niezagrażająca życiu, nie została usunięta. Poległ w wieku 30 lat, podczas odpierania bolszewickiego ataku na Nasielsk w dzielnicy Bronin, 17 sierpnia 1920, ugodzony bagnetem w piersi. Pośmiertnie awansowany dp stopnia kapitana. Pochwały i odznaczenia: Odznaka I Brygady, Honorowy Krzyż 6. pp Legionów Polskich, Krzyż Virtuti Militari (był w stopniu porucznika w 202. pp), dwukrotnie Krzyż Walecznych, odznaki za Obronę Śląska i Lwowa Orlęta. Rząd przyznał żonie miesięczną rentę (dane z 1938) w wysokości 88 zł. Historyczne wyzwolenie Jasnej Góry spod obcej okupacji. W czasie trwającej ponad 120 lat niewoli, w murach jasnogórskiej twierdzy panoszyły się wrogie garnizony wojskowe, które nie szanowały tradycji tego miejsca. Pierwszymi okupantami były wojska moskiewskie gen. P. Galicyna, które weszły na Jasną Górę za przyzwoleniem króla St. Aug. Poniatowskiego. Gen. Galicyn ogołocił bibliotekę z najcenniejszych dzieł. Po Moskalach przybyli, , Prusacy, pod dow. płk. H. Wartenberga gen. H. Dąbrowski interweniował u Napoleona w sprawie zarekwirowanych skarbów jasnogórskich przez sojusznicze wojska francuskie. Do wywozu nie doszło (J. G. 1/2001) , po krótkim oblężeniu, klasztor zajęły wojska rosyjskie, dowodzone przez gen. F. Osten Sackena. Zgodnie z porozumieniem cesarzy Franciszka Józefa z Wilhelmem II Częstochowa r. została obsadzona przez jednostkę austro-węgierską, pod dowództwem majora J. Klettingera. W trzy lata później, 4 listopada 1918 (inne źródła wymieniają datę 2.11.), przeor Piotr Markiewicz z oo. paulinami i mieszkańcami Częstochowy entuzjastycznie witali w murach klasztornych żołnierzy z orzełkami na czapkach, pod dowództwem ppor. Artura Wiśniewskiego, wypełniającego rozkaz gen. T. J. Rozwadowskiego. Władzę wojskową polski oficer przejął od wspomnianego wyżej austriackiego komendanta jasnogórskiej enklawy. Niewątpliwie, ppor. A. Wiśniewski w dniu tym, pełnym radości i chwały, był niekwestionowanym bohaterem. Dziś prawie zapomniany i nieznany. Nie poświęcono mu żadnej trwałej pamiątki przypominającej ten niezwykły dzień, choćby najskromniejszej metalowej tablicy wewnątrz Jasnej Góry, nadanie ulicy lub szkole jego imienia... ROMAN WINIAREK BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 35

36 Załącznik nr 4 skan artykułu z Gońca Częstochowskiego, nr 238 z dnia 6 listopada 1918 r BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

37 Załącznik nr 5 KARTA PRACY UCZNIA Zdjęcie kpt. Artura Wiśniewskiego i skan strony z Jasnogórskiej Księgi Pamiątkowej z 4 listopada 1918 r. (zbiory biblioteki jasnogórskiej udostępnione za zgodą właścicieli) Przeczytaj uważnie wpisy dokonane w Księdze Jasnogórskiej i odpowiedz na poniższe pytania: 1. Jakie wydarzenie widnieje przy dacie 4 listopada 1918 r.? 2. Kim była postać historyczna, która wpisała się jako ostatnia na stronie Księgi Jasnogórskiej? Jaka funkcję pełniła ta osoba? BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 37

38 Załącznik nr 6 KARTA PRACY UCZNIA KRZYŻÓWKA Na podstawie informacji zdobytych na lekcji rozwiąż krzyżówkę Nasze miasto. 2. Ptak, symbol państwa polskiego. 3. Obszar wydzielony. Była nim Jasna Góra w czasie I wojny światowej. 4. Nazwisko austriackiego dowódcy jasnogórskiej twierdzy. 5. Miesiąc, w którym Polska odzyskała niepodległość. 6. Zakon na Jasnej Górze. 7. Oddziały polskie utworzone przez Józefa Piłsudskiego. 8. Biało-czerwona nad Jasną Górą. 9. Nazwisko oficera, który przejął władze nad Jasną Górą r. 10. Nazwisko przeora klasztoru, który witał wkraczających na Jasną Górę polskich żołnierzy. 11. Miejsce bitwy, w której zginął bohater dzisiejszej lekcji BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

39 POZIOMO: 1. Nasze miasto: CZĘSTOCHOWA 2. Ptak, symbol państwa polskiego: ORZEŁ 3. Obszar wydzielony. Była nim Jasna Góra w czasie I wojny światowej: ENKLAWA 4. Nazwisko austriackiego dowódcy jasnogórskiej twierdzy: KLETTLINGER 5. Miesiąc, w którym Polska odzyskała niepodległość: LISTOPAD 6. Zakon na Jasnej Górze: PAULINI 7. Oddziały polskie utworzone przez Józefa Piłsudskiego: LEGIONY 8. Biało-czerwona nad Jasną Górą: FLAGA 9. Nazwisko oficera, który przejął władzę nad Jasną Górą r.: WIŚNIEWSKI 10. Nazwisko przeora klasztoru, który witał wkraczających na Jasną Górę polskich żołnierzy: MARKIEWICZ 11. Miejsce bitwy, w której zginął bohater dzisiejszej lekcji: NASIELSK HASŁO W PIONIE: WOLNA POLSKA CZĘSTOCHOWA I JASNA GÓRA W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ Propozycje realizacji projektu do wykorzystania w pracy z dzieckiem sześcioletnim i z uczniem w młodszym wieku szkolnym Cele: 1. Kształtowanie tożsamości narodowej, rozwijanie aktywnego udziału w życiu społeczności szkolnej. 2. Rozwijanie twórczej aktywności dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. 3. Nabywanie wiedzy o tematyce historycznej, dotyczącej naszego miasta z dostosowaniem do możliwości percepcyjnych młodszego dziecka. Wskazówki metodyczne do pracy z dzieckiem sześcioletnim Nauczyciel planuje realizację działań związanych z projektem w tygodniowym planie pracy. Stwarza sytuacje edukacyjne, które kształtują wrażliwość i zainteresowanie tematyką każdych zajęć. Organizuje zajęcia zgodnie z potrzebami rozwojowymi dzieci, proponuje zabawy tematyczne, czyta fragmenty tekstu, wyjaśnia trudne wyrażenia, kreśli czas i miejsce akcji wydarzeń. Każde dziecko przez cztery dni tworzy własną książeczkę o tematyce historycznej. Nauczyciel proponuje dwa fragmenty opowiadania i dwie ilustracje w takcie jednego dnia zajęć dydaktycznych. Piąty dzień realizacji projektu jest dniem przeznaczonym na podsumowanie, zebranie materiałów w książeczkę np. pt. Częstochowa i Jasna Góra w czasie I wojny światowej, zorganizowanie wystawy dla rodziców i innych dzieci. Podczas otwarcia wystawy dzieci śpiewają wybraną pieśń lub pieśni patriotyczne wspólnie z odwiedzającymi wystawę. 1. Nauczyciel wprowadza zabawy ruchowo-naśladowcze związane z tematyką opowiadania, np. opowieść ruchowa o wyprawie Lecha Czecha i Rusa, zabawy w manewry wojskowe (maszeruje wojsko raz, dwa, trzy, zbiórki na sygnał, ustawianie się w różnych konfiguracjach), słuchanie pieśni wojskowych i patriotycznych (inscenizowanie treści piosenek). 2. Czyta tekst, dobierając proponowane fragmenty tekstu do podanych ilustracji, prowadzi rozmowę kierowaną celem sprawdzenia stopnia rozumienia treści, zadaje pytania, zachęca do wypowiedzi, zwraca się do dzieci z prośbą o staranne pokolorowanie obrazka. Działania te realizuje przez cztery dni, w każdym przypomina i utrwala poznane wcześniej fragmenty. 3. W ostatnim dniu organizuje uroczystą wystawę prac dzieci dla rodziców i innych zainteresowanych osób. Podsumowaniem projektu są wspólne zabawy tematyczne, zagadki, śpiewanie piosenek i pieśni patriotycznych. Wskazówki metodyczne do pracy z uczniem klasy pierwszej Nauczyciel planuje realizację działań związanych z projektem w tygodniowym planie pracy. Stwarza sytuacje edukacyjne, które kształtują wrażliwość i zainteresowanie tematyką każdych zajęć. Organizuje zajęcia zgodnie z potrzebami rozwojowymi dzieci, proponuje zabawy tematyczne, czyta fragmenty tekstu, wyjaśnia trudne wyrażenia, kreśli czas i miejsce akcji wydarzeń. 1. W pierwszym dniu nauczyciel prowadzi zajęcia wprowadzające w tematykę, zabawy tematyczne, słuchanie i śpiewanie pieśni patriotycznych. 2. W drugim dniu dzieci pracują w małych grupach, tworząc plakaty na dużych formatach arkuszy szarego papieru. Do tworzenia plakatów wykorzystują proponowane ilustracje, które samodzielnie kolorują, układają w logiczną całość, przyklejają na arkusz papieru, ozdabiają według własnego pomysłu z uwzględnieniem akcentów patriotycznych. 3. W trzecim dniu organizują wystawę prac dostępną dla innych uczniów i rodziców pod wspólnym hasłem Częstochowa i Jasna Góra w czasie I wojny światowej. Pod kierunkiem nauczyciela przygotowują krótką inscenizację słowno-muzyczną. 4. W czwartym dniu powtarzają wiadomości w formie zagadek, quizów, rymowanek, ćwiczą inscenizację. 5. W piątym dniu, wieńczącym projekt zaprezentują krótką inscenizację słowno-muzyczną dla rodziców, czy innych zaproszonych gości. Wskazówki metodyczne do pracy z uczniem klasy drugiej Nauczyciel planuje realizację działań związanych z projektem w tygodniowym planie pracy. Stwarza sytuacje edukacyjne, które kształtują wrażliwość i zainteresowanie tematyką każdych zajęć. Organizuje zajęcia zgodnie z potrzebami rozwojowymi dzieci, proponuje zabawy tematyczne, czyta fragmenty tekstu, wyjaśnia trudne wyrażenia, kreśli czas i miejsce akcji wydarzeń. 1. W pierwszym dniu nauczyciel prowadzi zajęcia wprowadzające w tematykę, zabawy tematyczne, słuchanie i śpiewanie pieśni patriotycznych. 2. W drugim dniu dzieci pracują w małych grupach, tworząc komiksy z proponowanych ilustracji, kolorowanych według własnych pomysłów, naklejanych na kartki kolorowego bloku technicznego, sklejane, składane w harmonijkę lub album. Pod kierunkiem nauczyciela dzieci tworzą do każdej ilustracji podpisy, hasła, tytuły, krótkie rozmówki w dorysowanych lub doklejanych dymkach. 3. W trzecim tworzą okładkę do komiksu z własnym tytułem, wykorzystując różne materiały plastyczne. Po wykonaniu zadania każda grupa zaprezentuje swoją pracę na forum klasy, tłem muzycznym do prezentacji będzie wybrana przez grupę pieśń patriotyczna. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 39

40 4. W czwartym dniu powtórzą wiadomości w formie zagadek, quizów, rymowanek. Zorganizują wystawę prac dostępną dla innych uczniów i rodziców pod wspólnym hasłem Częstochowa i Jasna Góra w czasie I wojny światowej. 5. W piątym dniu wieńczącym projekt, drugoklasiści zaprezentują efekty swojej pracy innym uczniom edukacji wczesnoszkolnej lub innym zaproszonym gościom. Gospodarze klasy i zaproszeni goście zaśpiewają wspólnie pieśni patriotyczne z przygotowanymi wcześniej tekstami utworów i linią melodyczną. Wskazówki metodyczne do pracy z uczniem klasy trzeciej Nauczyciel planuje realizację działań związanych z projektem w tygodniowym planie pracy. Stwarza sytuacje edukacyjne, które kształtują wrażliwość i zainteresowanie tematyką każdych zajęć. Organizuje zajęcia zgodnie z potrzebami rozwojowymi dzieci, proponuje zabawy tematyczne, czyta fragmenty tekstu, wyjaśnia trudne wyrażenia, kreśli czas i miejsce akcji wydarzeń. 1. W pierwszym dniu nauczyciel proponuje zajęcia wprowadzające w tematykę, zabawy tematyczne, słuchanie i śpiewanie pieśni patriotycznych. Czyta i omawia tekst opowiadania. Dzieci odpowiadają na pytania nauczyciela, układają własne do wysłuchanego tekstu, wspólnie układają zagadki, rymowanki, krótkie wierszyki, odwołują się do własnej wiedzy związanej z tematem. 2. W drugim dniu dzieci pracują w parach pod kierunkiem nauczyciela edukacji informatycznej, kolorują proponowane ilustracje w programie Paint, układają je w logiczną całość, zapisują w folderze. 3. W trzecim dniu powtarzają wiadomości, układają tytuły do ilustracji zamieszczonych w folderze. 4. W czwartym dniu z wypracowanych zasobów tworzą prezentację multimedialną pod hasłem Częstochowa i Jasna Góra w czasie I wojny światowej. 5. W piątym dniu, wieńczącym projekt trzecioklasiści prezentują efekty swojej pracy innym uczniom edukacji wczesnoszkolnej. Nauczyciel zamieszcza przygotowane prezentacje na stronie internetowej szkoły. Z realizacji projektu nauczyciele-wychowawcy klas sporządzą notatki do szkolnej kroniki oraz na stronę internetową szkoły. Teksty oraz ilustracje do wykorzystania w tym projekcie można ściągnąć ze strony lub stworzyć samodzielnie. Jednak, jeśli zaistnieje jakakolwiek potrzeba wsparcia Państwa działań zapraszamy do kontaktu z nami. Iwona KIEŁCZYKOWSKA nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 11 im. Marii Dąbrowskiej w Częstochowie, doradca metodyczny SOD Iwona SIKORSKA nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 12 im. Bolesława Chrobrego w Częstochowie, doradca metodyczny SOD NIEPODLEGŁA, WOLNA, NIEZALEŻNA SCENARIUSZ ZAJĘĆ WYCHOWAWCZYCH Przedstawiam autorski scenariusz zajęć, który brał udział w konkursie na scenariusz zajęć wychowawczych ogłoszony w bieżącym roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Temat: Niepodległa, wolna, niezależna Klasa: VII/VIII Czas realizacji: 45 minut Cele ogólne: - Kształtowanie poczucia przynależności do własnego kraju. - Kształcenie postawy szacunku do historii naszego kraju. - Kształtowanie poczucia tożsamości i dumy narodowej. Cele szczegółowe: Uczeń: - wie, co oznacza pojęcie,,niepodległość, - rozumie znaczenie i wartość tożsamości i przynależności państwowej, - ma poczucie świadomości i dumy z faktu, że jest obywatelem niepodległego kraju. Metody: problemowa, dyskusyjna, współpracy, definiowania pojęć, runda bez przymusu, burza mózgów, metoda World Café. Formy: indywidualna, grupowa Środki dydaktyczne: pisaki, 25 kartek (A-5) z zapisanymi wyrazami: niepodległość, wolność, swoboda, samodzielność, niezależność, samookreślenie, niezawisłość, samostanowienie, demokracja, niezawisłość, wolność myśli, wolność wyznania, sprawiedliwość społeczna, odrębność, granice, równouprawnienie, tolerancja, Polska, Polak, obywatelstwo, naród, wspólnota, tożsamość, pamięć historyczna. Jeśli grupa liczy powyżej 25 uczniów, można na kolejnych kartkach napisać antonimy powyższych pojęć, np. okupacja, podległość, zależność, nierówność, niewola, niesamodzielność. Kartki (A-5) z zapisanymi cytatami: 40 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

41 ,,Dzień dzisiejszy należy do historycznych, do niezapomnianych, do weselszych, do triumfalnych! Jesteśmy wolni! Jesteśmy panami u siebie (Maria Lubomirska) ( pobrano r.),,naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium (Józef Piłsudski) ( pobrano r.),,ten, kto nie szanuje i nie ceni swojej przeszłości, nie jest godzien szacunku teraźniejszości ani ma prawo do przyszłości (Józef Piłsudski) ( pobrano r.),,niepodległość nie jest dana Polakom raz na zawsze,, niepodległość jest dobrem nie tylko cennym, ale i kosztownym (Józef Piłsudski) ( pobrano r.) Pośrodku sali krzesła ustawione są w krąg, stoliki stoją przy ścianach. Przebieg zajęć: I. Powitanie. Nauczyciel: Będziemy mówić dzisiaj o czymś bardzo ważnym zarówno dla wszystkich, jak i dla każdego z osobna. Nie podam wam tematu dzisiejszych zajęć. Mam nadzieję, że sami szybko domyślicie, jak on brzmi. II. Ćwiczenie wprowadzające (około 10 min): Uczniowie stają przy krzesłach. Na każdym krześle leży kartka, a na niej zapisany jest któryś z wyrazów: niepodległość, wolność, swoboda, samodzielność, niezależność, samookreślenie, niezawisłość, samostanowienie, demokracja, niezawisłość, wolność myśli, wolność wyznania, sprawiedliwość społeczna, odrębność, granice, równouprawnienie, tolerancja, Polska, Polak, obywatelstwo, naród, wspólnota, tożsamość, pamięć historyczna. Nauczyciel prosi, aby uczniowie wzięli kartki do ręki i usiedli na krzesłach. Każdy uczeń mówi, z czym kojarzy mu się słowo zapisane na kartce lub jak je rozumie. Po zakończeniu swojej wypowiedzi uczniowie odkładają kartki z zapisanymi wartościami na podłogę (na środek kręgu). III. Nauczyciel dzieli uczniów na 4 grupy, które wybierają lidera. Nauczyciel wyjaśnia, że 3 grupy otrzymają cytaty z wypowiedziami Józefa Piłsudskiego komendanta i marszałka. Józef Piłsudski, jako Naczelnik Państwa, zajmował jedną z najważniejszych funkcji w odrodzonym kraju, nie miał jednak możliwości beztroskiego cieszenia się odzyskaną wolnością. Był bez wątpienia człowiekiem wielkiego formatu, postacią z charyzmą i autorytetem, pozostającym przy tym normalnym, dowcipnym i ludzkim człowiekiem. Jedna grupa otrzyma cytat zaczerpnięty z pamiętnika Księżnej Marii Lubomirskiej, która wspominała dzień 11 listopada 1918 r. Grupy pracują przy stolikach, zadaniem każdej z nich jest: - zapisanie odpowiedzi na dwa pytania związane z cytatem, - wybranie i zapisanie wartości, które pasują do podanego cytatu (z kartek rozłożonych na podłodze). - grupy pracują 15 minut Grupa 1.,,Dzień dzisiejszy należy do historycznych, do niezapomnianych, do weselszych, do triumfalnych! Jesteśmy wolni! Jesteśmy panami u siebie (Maria Lubomirska) 1. Czy są granice wolności? 2. Co to znaczy, że jesteśmy,,panami u siebie? Grupa 2.,,Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium (Józef Piłsudski) 1. O czym naród musi pamiętać i dlaczego? 2. Co musi łączyć ludzi zamieszkujących dane terytorium, aby stanowili oni naród? Grupa 3.,,Ten, kto nie szanuje i nie ceni swej przeszłości, nie jest godzien szacunku teraźniejszości ani ma prawo do przyszłości (Józef Piłsudski) 1. Na czym obecnie polega szanowanie i cenienie swojej przeszłości narodowej? 2. Które historyczne wydarzenia w Polsce są powodem do dumy Polaków? Grupa 4.,,Niepodległość nie jest dana Polakom raz na zawsze,,, niepodległość jest dobrem nie tylko cennym, ale i kosztownym (Józef Piłsudski) 1. Czy niepodległość jest wartością? Jeśli tak, to dlaczego? 2. Dla kogo niepodległość jest cennym dobrem i w jakich okolicznościach można ją utracić? IV. Uczniowie wracają na krzesełka ustawione w kręgu. Liderzy prezentują efekty pracy grupy (około 7 min). BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 41

42 Jeśli zajęcia mają charakter warsztatowy i trwają 90 min można wykorzystać metodę World Café: poszczególne grupy przechodzą do innych stolików, pozostawiając swoje arkusze i pisaki. Przy nowych stolikach mają nowe zadania do wykonania, ale mają również wypracowane rozwiązania wcześniejszej grupy. Kontynuują ich pracę, uzupełniając poszczególne treści, zapisując swoje pomysły. Praca kończy się, gdy wszystkie grupy przepracują wszystkie zagadnienia, a liderzy przedstawią efekty pracy grupy. V. Uczniowie metodą,,burzy mózgów formułują temat zajęć (około 5 min) VI. Runda bez przymusu. Uczniowie kolejno kończą wypowiedź: (około 5 min),,na dzisiejszych zajęciach zastanowiło mnie VII. Zakończenie zajęć. Joanna BICZAK pedagog szkolny w Szkole Podstawowej nr 12 im. B. Chrobrego w Częstochowie, doradca metodyczny SOD POLSKA NIEPODLEGŁA INACZEJ NIEKONWENCJONALNE PROPOZYCJE PRZEPROWADZENIA LEKCJI PLASTYKI W SZKOLE PODSTAWOWEJ Rok 2018 jest rokiem szczególnym, ponieważ obchodzimy setną rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Uczestniczymy w wielu spektakularnych uroczystościach, akademiach upamiętniających wydarzenia z 1918 roku. Jest to więc doskonała okazja do poruszania tego wątku na różnych płaszczyznach, przypominania ważnych wydarzeń z historii, kształtowania postaw patriotycznych, szacunku dla symboli narodowych Nie możemy pominąć tych ważnych dla nas Polaków wydarzeń w kontekście dydaktyki. Główną rolę w procesie edukacyjnym pełnić będą tu zapewne nauczyciele historii, ale pamiętajmy, iż korelacja przedmiotowa pozwala nam na podejmowanie ciekawych działań również w obrębie innych przedmiotów, np. języka polskiego, plastyki, muzyki, techniki. Z moich obserwacji wynika, że często podchodzimy do tego zagadnienia konwencjonalnie. Na lekcjach plastyki, zgodnie z instrukcją nauczyciela, uczniowie wykonują po prostu jakieś symbole narodowe (np. flagę, godło, elementy do dekoracji patriotycznych itp.). Są to nieco stereotypowe, odtwórcze, choć z pewnością cenne działania. Jeśli decydujemy się na takie poprowadzenie lekcji dotyczącej patriotyzmu, to pamiętajmy, iż dużym uatrakcyjnieniem dla dzieci będzie wprowadzenie ciekawych technik plastycznych oraz odpowiedniego podkładu muzycznego. Powinniśmy również poprzedzić działania twórcze, krótkim wprowadzeniem czy prezentacją, dokładnie omówić sposób realizacji, ewentualnie pokazać przykłady prac. Mówiąc szczerze, nie do końca jestem przekonana, czy taka lekcja rzeczywiście rozbudzi, wzmocni u dzieci postawy patriotyczne i obywatelskie, rozwinie empatię, tolerancję Wydaje mi się, iż lepsze efekty można osiągnąć, odwołując się do emocji i autentycznych przeżyć ucznia, jego wrażliwości, poddaniu go nastrojowi i klimatowi stworzonemu na lekcji. Te wątpliwości skłoniły mnie do opracowania i zastosowania na przeprowadzonych przeze mnie lekcjach o patriotyzmie nieco innych, niestandardowych rozwiązań, którymi chcę się podzielić. Opracowałam scenariusz lekcji, którą przeprowadziłam w klasach piątych i szóstych szkoły podstawowej, za każdym razem nieco go modyfikując pod kątem rozwiązań plastycznych czy zastosowanych technik. Dla spotęgowania emocji i wywołania określonych przeżyć odwołałam się do krótkiej inscenizacji, której zadaniem było wprowadzenie uczniów w żądany nastrój i utożsamienie się z postaciami głównych bohaterów (przyjaciół). Poniżej przedstawiam jeden z moich pomysłów scenariusz na lekcję o,,patriotyzmie inaczej. SCENARIUSZ LEKCJI Temat: Przyjaciele z mojego podwórka Czas trwania: 45 min Cel ogólny: kształtowanie postaw patriotycznych, empatii, wychowanie do wartości (poszanowanie takich wartości jak: wolność, ojczyzna, rodzina). Cele szczegółowe: Uczeń: - rozumie i odczuwa sens przesłania, - odpowiada na postawione pytania, - interpretuje plastycznie temat. Metody pracy: drama, burza mózgów, dyskusja, praca plastyczna. Formy pracy: praca indywidualna i zbiorowa. Środki dydaktyczne: materiały plastyczne (duże kartony, farby, pędzle). Przebieg lekcji: /Uczniowie zgromadzeni w klasie obserwują i przeżywają prezentowaną dramę/ 42 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

43 1. Drama (scenka odegrana przez uczniów). Dwoje przyjaciół (chłopiec i dziewczynka) wesoło biegają, tańczą, bawią się wspólnie, zrywają kwiaty na łące, trzymają się za ręce. /radosny podkład muzyczny np.,,marzenie R. Szumana,,,Poranek E. Griega, czy,,walc kwiatów z,,dziadka do orzechów P. Czajkowskiego/ Niespodziewanie wkracza czarna postać (rosły chłopiec, ubrany na czarno, groźny wyraz twarzy), krzyczy, wymachuje rękami. Rozdziela przyjaciół, ustawia ich w przeciwległych kątach klasy. Dzieci siedzą skulone i płaczą, czarna postać buduje pomiędzy nimi mur (z kartonów, pudełek), na dobre rozdzielając przyjaciół. Po chwili wychodzi z klasy. /Muzyka groźna, przerażająca, np.,,tren pamięci ofiar Hiroszimy K. Pendereckiego/. Muzyka cichnie. Do klasy wchodzi uśmiechnięta dziewczynka ubrana na biało. Burzy mur z kartonów. Podchodzi do dzieci, bierze je za ręce, pozwala im się wspólnie bawić. Przyjaciele radośnie skaczą, cieszą się, tańczą, trzymając się za ręce. Na koniec scenki dzieci budują z kartonów, z rozwalonego muru dom, siadają przed nim, przytulając się do siebie. /Podkład muzyczny radosne fragmenty muzyki poważnej, np. R. Szumana lub polskie utwory tj.,,kocham wolność Chłopcy z Placu Broni lub,,mury J. Kaczmarskiego/. Uczniowie biorący udział w dramie zajmują miejsca wśród pozostałych dzieci w klasie. Nauczyciel wyprowadza uczniów z emocji, zadając im pytania dotyczące dramy i ich wrażeń: - Co myślisz o przedstawionej sytuacji? - Co czujesz po jej obejrzeniu? - Jakie emocje towarzyszyły przyjaciołom w poszczególnych scenkach? Czy chciałbyś być na miejscu bohaterów tej scenki? 2. Dyskusja dotycząca treści zaprezentowanej przez uczniów scenki. Pytania nauczyciela do dzieci (przykłady). - O czym opowiadała ta scenka? - Czego symbolem jest mur? - Co za sobą niesie wojna? - Czym jest wolność? - Czy warto o nią walczyć? - Co oznacza pokój? - Czy mamy prawo do szczęścia? itd. 3. Działania artystyczne. Zaproszenie uczniów do wykonania prac plastycznych odwołujących się do ich wrażliwości, emocji i przeżyć jakich doznały podczas oglądania scenki. Uczniowie mają wykonać swobodną, twórczą interpretację hasła WOLNOŚĆ lub WOJNA (do wyboru). Powinni świadomie dobrać kolorystykę, gamę barw oraz inne środki wyrazu plastycznego, do wybranego hasła. Nauczyciel zachęca dzieci do spontanicznych, odważnych i niestandardowych działań. Praca odbywa się w 3-4 osobowych grupach. Dzieci pracują farbami plakatowym, pastelami na dużych formatach papieru. Mogą stosować różnorodne sposoby malowania (szerokie pędzle, gąbki, malowanie dłońmi lub chlapanie i wyciskanie farb prosto z tubek). 4. Zakończenie pracy, omówienie jej efektów (dyskusja). 5. Wyeksponowanie prac na forum klasy/szkoły. Takie zajęcia możemy przeprowadzić praktycznie we wszystkich klasach drugiego poziomu edukacyjnego. Oczywiście jest to tylko pewien pomysł, który można i nawet należy rozwijać, odpowiednio modyfikować, dostosowywać do potrzeb określonej grupy, indywidualizować pod względem zdolności uczniów czy też przynależności do określonej grupy wiekowej. Pracując z uczniami klas IV i V, można odwołać się do rzeczywistych elementów i symboli. W pracach tych uczniów pojawią się pewnie wówczas takie elementy, jak: słońce, dom, rodzina, kwiaty, ptaki czy też żołnierze, czołgi, karabiny Można również na dużych formatach wykonać kontur Polski czy zarys domu i poprosić, aby dzieci wykonały pracę wewnątrz konturu (powstaje ciekawy efekt i można prace szybko wyeksponować). W klasach starszych VI, VII, VIII i gimnazjalnych warto postawić na abstrakcjonizm. Powstałe prace mogą stanowić ekspozycję same w sobie, ale można potraktować je jako punkt wyjścia do stworzenia czegoś innego, większego. Można z nich np. wyciąć wielkie napisy TAK (z prac dotyczących wolności) lub NIE (z prac dotyczących wojny), które będą wyrazistymi hasłami do prezentacji, np. plakatów dotyczących tej tematyki. Ciekawie także prezentują się te napisy ułożone z abstrakcyjnych prac formatu A-4, wykonanych podczas indywidualnej pracy uczniów. W klasach starszych szkoły podstawowej oraz w klasach gimnazjalnych ciekawe efekty można uzyskać, zastępując dramę krótką prezentacją multimedialną odnoszącą się do okrucieństw wojny, zniszczeń itp. Nastrój i skupienie pogłębi zapewne zaciemniona sala i odpowiedni podkład muzyczny. Można także zaprosić uczniów, aby usiedli w kręgu i z zawiązanymi oczami wsłuchali się np. w,,tren pamięci ofiar Hiroszimy K. Pendereckiego. Odrzucenie bodźców zewnętrznych, wzrokowych, wsłuchanie się w muzykę zapewni uczniom głębokie przeżycia i doznania, silnie pobudzi ich wyobraźnię. Efektem pracy mogą być wówczas swobodne interpretacje własnych przeżyć i doznań wyrażone w wybranej przez ucznia formie czy technice. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 43

44 Z moich doświadczeń wynika, iż pomysły takich zajęć, ich forma oraz sposób realizacji spotykają się z dużą aprobatą uczniów. Warunkiem sukcesu jest jednak lekcja dobrze zaplanowana i przygotowana pod każdym względem. Aby przeprowadzić ją sprawnie i efektywnie, musimy wcześniej przygotować wszystkie pomoce dydaktyczne, miejsce do wykonania prac plastycznych, farby itp., aby na te czynności nie tracić cennego czasu na lekcji. Zastanowić się też warto nad przeprowadzeniem takich zajęć w plenerze. Ciepłe dni sprzyjają pracy na łonie natury i dają swobodę działania szczególnie podczas chlapania farbą i innych ekspresyjnych szaleństw. Zamiast dużych formatów papieru można wykorzystać np. kartony i pudła, które można malować i stworzyć z nich interesującą formę przestrzenną lub po prostu wykonać kolorowe prace, rysując kredą na asfalcie. Możliwości jest naprawdę wiele i chyba warto podejść do tego tematu trochę niekonwencjonalnie, bo w końcu najważniejsze to zrozumieć, doświadczyć, poczuć i przeżyć. Warto też pamiętać, iż ważny jest nie tyle sam efekt plastyczny, lecz przede wszystkim przeżycia i emocje, które towarzyszą twórczym działaniom. Być może pomogą one lepiej zrozumieć dzieciom, jak wielką wartością dla każdego jest pokój i wolność. Beata MIELCZAREK nauczycielka plastyki w Szkole Podstawowej nr 11 w Częstochowie, doradca metodyczny SOD ŚLUBUJEMY NIEPODLEGŁEJ SCENARIUSZ PASOWANIA NA UCZNIA KLASY PIERWSZEJ W obecnym 2018 roku uczniowie klasy pierwszej mają tę szczególną możliwość, że mogą wstąpić w szeregi społeczności szkolnej prawie równocześnie z celebrowaniem tak ważnej rocznicy dla wszystkich Polaków obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości przez naszą Ojczyznę. Rozpoczęcie nauki w szkole to bardzo ważne wydarzenie w życiu każdego dziecka i jego rodziny. Dzieci, najczęściej z niecierpliwością czekają na spotkanie z nauczycielami, koleżankami i kolegami, z nowymi wyzwaniami, nową wiedzą, zabawami i przygodami. Czekają również i przygotowują się solidnie do dnia, w którym staną się prawdziwymi uczniami i poprzez pasowanie na ucznia zostaną włączone do społeczności uczniowskiej. Pasowanie na ucznia w naszej szkole odbyło się 12 października br., aby dzieci mogły pochwalić się nowo zdobytymi umiejętnościami i wiadomościami. Prawie dwudziestoletnią tradycją naszej placówki jest otwarcie tej uroczystości reprezentacyjnym tańcem narodowym polonezem, a zakończenie sadzeniem drzewka na placu szkolnym przez każdą klasę pierwszą. Takie uroczyste otwarcie i zakończenie tego rodzaju ceremonii stało się możliwe od 1991 roku, kiedy został oddany do użytku nowy budynek szkolny i zakończyły się prace budowlane na placu przed szkołą. Wreszcie brać uczniowska mogła cieszyć się z jasnych, szerokich korytarzy i przestronnych sal lekcyjnych. Pomysłodawczynią i inicjatorką tak pięknego otwarcia uroczystości pasowania na ucznia była pani dyrektor mgr Joanna Szeląg. Naturalną konsekwencją była również chęć pozostawienia swojego, trwałego śladu symbolu przez kolejne roczniki uczniów oraz podjęcie działań zmierzających do upiększenia terenu wokół naszej placówki. Początkowe zwyczaje stały się z biegiem lat tradycją. Bardzo ważnym elementem, można rzec konwencją jest w naszej szkole także zawarcie w scenariuszu treści patriotycznych, podkreślenie świadomości i dumy z faktu, że dzieci są uczniami w polskiej szkole, że są Polakami. Szczególnie istotne stało się to w bieżącym roku, co zaznaczone zostało już na wstępie. Pięknym zachowaniem oznaką szacunku, miłości i wdzięczności jest wręczenie rodzicom podczas uroczystości pasowania, jako podziękowanie, symbolicznego kwiatka. Nauczyciele klas pierwszych starają się zawrzeć ten element w swoim scenariuszu. W naszej szkole nie ma utartego schematu, kiedy i jak powinno się to odbyć. Uczniowie naszych klas pierwszych na koniec uroczystości wręczyli swoim rodzicom róże, które trzymali, tańcząc poloneza, dołączając słodkiego całusa. SCENARIUSZ PASOWANIA NA UCZNIA KLASY PIERWSZEJ Cele ogólne: - kształtowanie postaw patriotycznych ze szczególnym zwróceniem uwagi na symbole narodowe, - uroczyste włączenie uczniów klas pierwszych w społeczność szkolną, - integracja zespołu klasowego i środowiska szkolnego, - kultywowanie tradycji szkolnych, - aktywne uczestniczenie w uroczystości. Cele operacyjne (dziecko): - zna prawa i obowiązki ucznia oraz przestrzega ich, - ma poczucie dumy z przynależności do społeczności szkolnej, - umie okazywać szacunek symbolom narodowym, - potrafi z uwagą słuchać innych, - kulturalnie zachowuje się podczas imprez szkolnych. Metody: słowna, oglądowa, zajęć praktycznych. Formy: zbiorowa, indywidualna. Pomoce: godło państwowe, flaga państwowa, birety, naturalne róże białe i czerwone, wazony, 2 plecaki, dyplomy, legitymacje szkolne, odtwarzacz (sprzęt nagłaśniający), płyty CD z nagraniami, litery i znaczki świateł (zielone i czerwone) na kartonikach, dekoracja (granatowe płótno z napisem, tablica z czarnego kartonu z karteczkami imiona dzieci, sowa, kolorowe kredki oraz książki wycięte z kolorowego kartonu), drzewka (klasy Ia i klasy Ib) do posadzenia na placu szkolnym. Przebieg uroczystości: 1. Polonez. 2. Powitanie zebranych gości przez P. Dyrektor. 3. Część artystyczna. Uczennica 1. kl. IIIG Ja, uczennica klasy III gimnazjum witam wszystkich 44 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

45 zebranych (kłania się). Drodzy pierwszoklasiści, przybyliście do naszej szkoły, aby zdobywać wiedzę i doświadczenie. Jak stary obyczaj nakazuje, tworzymy jedną drużynę, w której wspólnie sobie pomagamy w kłopotach, a także cieszymy się z sukcesów. Cieszymy się, że powiększyła się nasza szkolna gromada. Uczennica 2. kl. IIIG Obowiązkiem każdego ucznia jest wytrwałe zdobywanie tajników wiedzy oraz postępowanie zgodnie z podstawowymi zasadami, jakimi są słuchanie nauczycieli, rodziców, a także przyjaźń i koleżeństwo. Zgodnie z tradycją wszyscy teraz odśpiewamy hymn państwowy. Proszę wstać. Do hymnu! (odśpiewanie hymnu) Uczennica 2. kl. IIIG Po hymnie! Spocznij! Uczennica 1. kl. IIIG Idą pierwszaki, dawne maluchy, Jeden w drugiego, to same zuchy, Buzie umyte i ręce czyste, Każdy na plecach dźwiga tornister. Z bijącym sercem stoją przed szkołą, Jak im tu będzie? Chyba wesoło! Piosenka Dostał Jacek elementarz. Uczennica 2. kl. IIIG Idą dzieci wesołe pierwszy raz do szkoły. Śpiewają sobie: dana, dana szkółko ukochana. Nie boicie się dzieci? I a dziecko 1. Ja? A miałbym czego? Każdy będzie w szkole moim kolegą. Są w szkole koledzy, są nauczyciele. Nauczę się w szkole różnych rzeczy wiele. Na bok klocki i zabawki, minął czas wesoły. Kto skończonych siedem lat ma, ten idzie do szkoły. I b dziecko 1. A gdy poznam już literki i sztukę pisania, To napiszę w swym zeszycie takie piękne zdania. Żegnaj laleczko złociutka, miła. Już się nie będę z tobą bawiła. Ułożę cię tu dziś w kolebusi, Żeby się dobrze spało lalusi. Śpij laleczko, słonko świeci. Już na szkołę czas, pobawimy się dziś razem już ostatni raz. Piosenka Nasza klasa I a dziecko 2. My uczniowie pierwszej klasy chodzimy do szkoły. My urwisy, ananasy, Każdy z nas wesoły. Dzieci śpiewają piosenkę Mam siedem lat i jestem wesoły Próby zostały przeprowadzone przez starszych uczniów. Uczennica 1. kl. IIIG Witam wszystkich pierwszaków, którzy przybyli do naszego szkolnego królestwa. Pięknie śpiewaliście i recytowaliście wiersze; przed wami pasowanie na ucznia. A ma ono miejsce w szczególnym roku, ponieważ obchodzimy 100-lecie odzyskania niepodległości naszej Ojczyzny. Po długich latach niewoli i walk o wolność, Polska w 1918 roku odzyskała niepodległość i wróciła na mapę Europy jako niezależne państwo. Każdy z nas, Polaków, I b dziecko 2. Dźwięczy dzwonek, dźwięczy, Na lekcję nas wzywa. Każdy pierwszak z raźną miną Do klasy przybywa. I a dziecko 3. Już niosę tornister i do szkoły idę, mam książki, zeszyty no i dziarską minę. Pani uśmiechnięta w klasie wita nas. Na lekcji cichutko, na naukę czas. I a dziecko 4. Mamy elementarz nowy, w nim jak ziaren maku, pod obrazkiem kolorowym czarnych pełno znaków. Ten ma brzuszek, ten laseczkę, inny mały haczyk- Trzeba szybko się dowiedzieć, co to wszystko znaczy. I a dziecko 2. M - jak mama pięknie brzmi. I a dziecko 3. D - jak dym umyka. I b dziecko 1. F- jak fiołek pachnie nam. I b dziecko 2. O jak osa bzyka. Razem Te literki złożyć trzeba, to jest trudna sztuka, Lecz ciekawą rzeczą jest ta nasza nauka.. I b dziecko 3 Teraz liczyć się uczymy, to rzeczy ciekawe. Są dwa misie, trzy skakanki - razem pięć zabawek. I a dziecko 5. Jeden słoń jest, dwa niedźwiedzie, cztery małe koty. Czego tutaj jest najwięcej, dowiemy się o tym. I a dziecko 6. Słoń choć duży, to jest jeden, kotów zaś dwie pary. Kotów więcej jest niż słoni, to nie żadne czary. I b dziecko 4. W naszej klasie, pierwszej klasie, Wre nauka, praca wre. Koleżanki i koledzy W pracy prześcigają się. I b dziecko 5. Tak przez cały roczek szkolny Uczyć się będziemy, Chociaż trud to jest mozolny, Wiedzę zdobędziemy. a więc i Wy, Pierwszoklasiści, może uczyć się, pracować i żyć w naszej wolnej i niepodległej, pięknej Ojczyźnie. Uczennica 2. kl. IIIG Zanim więc zostaniecie przyjęci w poczet uczniów naszej szkoły, chcemy was lepiej poznać. Musicie wykazać się wiedzą i umiejętnościami, aby udowodnić tu wszystkim zebranym, że jesteście godni wstąpienia w nasze szeregi. Pani będzie zadawać pytania. Postarajcie się odpowiedzieć jak najlepiej. Oto pierwsze z nich: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 45

46 Nauczyciel: Kto ty jesteś? Uczniowie kl. I: Polak mały. Nauczyciel: Jaki znak twój? Uczniowie kl. I: Orzeł biały. Nauczyciel: Gdzie ty mieszkasz? Uczniowie kl. I: Między swymi. Nauczyciel: W jakim kraju? Uczniowie kl. I: W polskiej ziemi. Nauczyciel: Czym ta ziemia? Uczniowie kl. I: Mą ojczyzną. Nauczyciel: Czym zdobyta? Uczniowie kl. I: Krwią i blizną. Nauczyciel: Czy ja kochasz? Uczniowie kl. I: Kocham szczerze. Nauczyciel: A w co wierzysz? Uczniowie kl. I: W Polskę wierzę. Uczennica 1. kl. IIIG Co to jest Polska? I a dziecko 7. Co to jest Polska? Spytał Jaś w przedszkolu. Polska to wieś i las i zboże w polu, I szosa, którą pędzi do miasta autobus, I samolot, co leci wysoko nad tobą. I a dziecko 8. Polska to miasto, strumień i rzeka i komin fabryczny, co dymi z daleka, a nawet obłoki, gdy nad nami mkną. Polska to jest także twój rodzinny dom. I b - dziecko 6. Ojczyzna nasza to wieś i miasto, i las co szumi piosnkę o zmroku, obłok i słońce, co świeci jasno, zboże, co w polu rośnie wysoko. I b dziecko 7. Ojczyzna nasza to dom i szkoła, i szara wstęga drogi za domem, i wszystko, wszystko co jest dokoła tak bliskie sercu, drogie, znajome. I b dziecko 8. To mowa, którą od dziecka znamy, to ludzie, których nic nie pokona. Gorącym sercem ciebie kochamy, Polsko, Ojczyzno, ziemio rodzona! Uczennica 2. kl. IIIG Jakie są nasze barwy ojczyste? I a dziecko 9. Powiewa flaga, gdy wiatr się zerwie. A na tej fladze jest biel i czerwień. Czerwień to miłość, biel serce czyste. Piękne są nasze barwy ojczyste. Uczennica 1. kl. IIIG Czy potraficie bezpiecznie dojść do szkoły? I b dziecko 9. Na chodniku przystań bokiem. Popatrz w lewo bystrym okiem, skieruj w prawo wzrok sokoli, znów na lewo spójrz powoli. Jezdnia wolna - więc swobodnie mogą przez nią przejść przechodnie. I a dziecko 10. Gdy zielony widzisz znak, Idź przez jezdnię śmiało. On jest ustawiony tak, By nic się nie stało. I a dziecko 11. Ani kroku, w miejscu stój! Oto znak czerwony! Samochodów długi sznur Pędzi z każdej strony. I b dziecko 10. Musisz bystre oczy mieć, Bacznie patrzeć wkoło, By bezpiecznie zawsze dojść, Do domu ze szkoły. Uczennica 2. kl. IIIG A teraz zbiórka pierwszaki, Weźcie się szybko za ręce. Bo ślubowania czas bliski, Zaśpiewajcie razem wszystkim. Piosenka Znaczki odblaskowe Uczennica 1. kl. IIIG Ładnie śpiewacie, ale czy wiecie, jak uczniowie powinni zachowywać się w szkole? I a dziecko 12. Grzeczność na co dzień, bardzo ważna sprawa. Więc o niej w szkole wspomnieć wypada. A więc wniosek dzisiaj stawiam, aby każdy z nas spróbował przy okazji, bez okazji, mówić częściej takie słowa: I a dziecko 13. Do widzenia i dzień dobry, co tam słychać? Jak się czujesz? i poproszę, i przepraszam oraz proszę i dziękuję. I b dziecko 11. Klasa pierwsza się nie spóźnia, jest najlepsza z wszystkich klas. Klasa pierwsza daje przykład, zawsze w szkole jest na czas. I b dziecko 12. Wstań, gdy pyta nauczyciel! Siądź, gdy Ci pozwoli siedzieć. Podnieś rękę zamiast krzyczeć, gdy sam zechcesz odpowiedzieć. I b dziecko 13. Na lekcji uczniowie nie mówią chórem. Gdy chcesz coś powiedzieć, rękę podnieś w górę. I a dziecko 14. Gdy nikt nie spóźnia się do szkoły. Gdy każdy grzeczny jest i wesoły, gdy raźnie z teczką każdy się spieszy, wtedy się nasza pani cieszy. I a dziecko 15. Gdy widzi czysty, ładny zeszyt, gdy ktoś na piątkę odpowiada, wtedy się nasza pani cieszy, i uśmiechnięta jest i rada. Uczennica 1. kl. IIIG Pięknie wykazaliście się wiedzą i umiejętnościami, ale 46 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

47 uczeń musi być także dzielny i musi umieć radzić sobie z trudnościami. Zanim zostaniecie pasowani na ucznia, musicie się więc wykazać odwagą i przejść próbę smaku wypić sok z cytryny bez skrzywienia. Próba sok z cytryny Uczennica 2.kl. IIIG Świetnie sobie poradziliście, chętni mogą jeszcze raz sprawdzić się, próbując kawałka jadalnej kredy... Próba dla chętnych Uczennica 1. kl. IIIG Znakomicie, wspaniale! Już nie mamy pytań wcale. Drogie pierwszaki, egzamin zdałyście znakomicie! Uczennica 2. kl. IIIG Teraz już ślubować z honorem możemy. Jak być dobrym uczniem doskonale wiemy. Uroczyste złożenie ślubowania Uczennica 1. kl. IIIG Do ślubowania! Uczniowie podnoszą dwa palce do góry i po każdym punkcie mówią: przyrzekamy: 1. Będę zawsze dbał o dobre imię swojej szkoły. 2. Wykorzystam w pełni czas przeznaczony na naukę. 3. Będę szanował nauczycieli, pracowników szkoły, koleżanki i kolegów. 4. Będę przestrzegał porządku i czystości w klasie, szkole i na boisku. 5. Będę dbał o sprzęt szkolny. 6. Będę się starał mieć dobre oceny. Uczennica 1. kl. IIIG podaje komendę: Po ślubowaniu. Dzieci opuszczają palce. Uczennica 2. kl. IIIG Pani Dyrektor, oto pióro. Proszę o dokonanie pasowania moich nowych kolegów na uczniów naszej szkoły. (uczniowie ustawiają się w jednym szeregu) Pasowanie na pierwszaków przez dyrektora szkoły. Dyrektor podchodzi do każdego dziecka i lekkim uderzeniem w ramię, piórem zrobionym z kartonu pasuje każde dziecko na ucznia szkoły, przypina tarczę i wręcza legitymację szkolną. Uczniowie otrzymują pamiątkowe upominki od klasy II. Uczniowie klasy II Czołem uczniowie pierwszych klas, Starszy kolega wita was! Czego Wam życzyć na początek? Życzę kolegów, zabaw, piątek I żeby nikt się szkoły nie bał, Bo nie ma czego, bo nie trzeba. Wesoło tam mijają dnie i dziecko coraz więcej wie. Zaczyna pisać trudne słowa, już umie pisać i rachować I widzą babcie i mamusie, że jesteś uczniem, nie dzidziusiem. Pierwszoklasiści wręczają róże Rodzicom. Rodzice rozdają pierwszakom rogi obfitości. Uczniowie po wręczeniu upominków idą z wychowawcą na plac przed szkołą i sadzą drzewko. Wykaz tekstów: Cz. Janczarski Co to jest Polska, Cz. Janczarski Powiewa flaga, A. Szayerowa Pierwszaki, W. Chotomska Gdy zamierzasz przejść ulicę, K. Lenkiewicz Wybór wierszy okolicznościowych dla klas I-III, Warszawa Anna BRONKIEWICZ, Ewa HARTLIŃSKA nauczycielki edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 27 w Częstochowie SCENARIUSZ ZAJĘĆ PATRIOTYCZNYCH Prezentujemy scenariusz nagrodzony pierwszym miejscem w konkursie KOCHAM CIĘ, POLSKO. Temat zajęć: Kocham Cię, Polsko Grupa wiekowa: 5,6-latki Miejsce realizacji: Gminne Przedszkole w Olsztynie Nauczyciel prowadzący: Anita Kapica Cel ogólny: Budzenie poczucia przynależności do społeczności przedszkola, miejsca zamieszkania i kraju. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 47

48 Cele główne: - rozwijanie poczucia przynależności narodowej; - podsumowanie i pogłębianie wiadomości na temat własnej miejscowości i kraju; - wyrabianie szacunku do symboli narodowych; - wzbogacenie słownictwa czynnego; - rozwijanie kreatywności słownej. Cele szczegółowe: Dziecko - chętnie uczestniczy we wspólnej zabawie, - czuje się akceptowane przez grupę, - rozwiązuje zagadki o symbolach narodowych, - składa obrazek z 6 elementów, - składa i odczytuje wyrazy z rozsypanki literowej i sylabowej, - rozpoznaje herb Olsztyna i wie co symbolizują poszczególne występujące na nim elementy, - potrafi rozpoznać flagę i herb Polski wśród innych, - przelicza w zakresie sześciu, - potrafi z szacunkiem odnosić się do symboli narodowych, - przyjmuje prawidłową postawę podczas śpiewania hymnu narodowego. Metody: - aktywizujące (metody twórcze: burza mózgów, swobodnej ekspresji muzycznej, plastycznej, technicznej), - oglądowe (prezentacja fotografii i książek związanych z Olsztynem), - słowne (rozmowa, opowiadanie, zagadki, objaśnienia i instrukcje). Formy działalności: zbiorowe, indywidualne Pomoce: emblematy do oznaczenia zespołów, Album Historyczny wydawca Jurajska Gmina Olsztyn, fotografie przedstawiające Olsztyn, płyta CD nagranie Mazurka Dąbrowskiego, oraz utworu Fryderyka Chopina Spring Waltz, tekst zagadek, puzzle: godło Polski, herb Warszawy, herb Olsztyna, mapa Polski, flaga Polski, smok wawelski, wstążki białe i czerwone z bibuły (paski około 3 cm szerokości), rozsypanka literowa, klej, arkusz papieru A1 z narysowanymi konturami flagi, masa solna (mąka + sól), kotyliony. Przebieg: I Część wstępna: 1. Powitanie: Zabawa Witam wszystkich, którzy... nauczyciel prosi, by pomachały do niego osoby, które zgadzają się z wypowiadanymi przez niego powitaniami, np.: witam wszystkich którzy, przyszli dziś do przedszkola, którzy wiedzą jak nazywa się nasz kraj, którzy wiedzą jak nazywa się nasza miejscowość, którzy wiedzą jakie barwy ma flaga Polski, którzy słyszeli legendę o smoku wawelskim. 2. Nauczycielka: Na dzisiejszych zajęciach będziemy mówić o bardzo ważnych dla nas sprawach. O tym, kim jesteśmy i o tym, o czym zawsze powinniśmy pamiętać. Posłuchajcie wiersza. II Część główna: 1. Dzieci słuchają wiersza Władysława Bełzy pt.: Katechizm Polskiego dziecka, następnie odpowiadają na pytania dotyczące jego treści: Kto ty jesteś? Polak mały. Jaki znak twój? Orzeł biały. Gdzie ty mieszkasz? Między swemi. W jakim kraju? W polskiej ziemi. Czym ta ziemia? Mą ojczyzną. Czym zdobyta? Krwią i blizną. Czy ją kochasz? Kocham szczerze. A w co wierzysz? W Polskę wierzę. Nauczycielka: Kim jesteśmy? (Polakami), Jak nazywa się nasza ojczyzna, nasz kraj? (Polska), Co znajduje się na godle Polski? (orzeł biały w koronie). 2. Rozwiązywanie zagadek: W górach mieszka wielki ptak. To jest Polski naszej znak. Zobaczysz go kiedyś może. To jest biały... (orzeł) Biel na niej jest i czerwień. Powiewa pięknie, gdy wiatr się zerwie. (flaga) 3. Rozsypanka literowa Nauczycielka dzieli dzieci na grupy i prosi, aby ułożyły wyrazy z rozsypanki literowej: POLSKA, FLAGA, GODŁO, dzieci 5-letnie, (dzieci słabsze) mogą ułożyć wyrazy z sylab, bądź wspierać się gotowym wzorem. Na koniec chętne dzieci je odczytują. 48 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

49 4. Zabawa orientacyjno-porządkowa Orły do gniazd przedszkolaki dobierają się trójkami. Dwie osoby stają naprzeciw siebie i chwytają się za ręce tworzą gniazdo, trzecia osoba staje między nimi jest orłem. Na dźwięk tamburyna orły wyfruwają z gniazda i poruszają się swobodnie po sali w rytm muzyki. Gdy tamburyn przestaje grać orzeł musi wrócić do gniazda (niekoniecznie swojego). Po chwili zabawy następuje zmiana dziecka, które było orłem. Nauczycielka podaje komendę: Do hymnu! odsłuchanie hymnu narodowego. Nauczycielka prosi, by dzieci odpowiedziały na pytania: kiedy i w jakich sytuacjach śpiewa się hymn? Jak się należy wtedy zachować? Następnie prezentuje postawę, jaką należy przyjąć podczas śpiewania hymnu państwowego. 5. Zabawa ruchowa Do hymnu przedszkolaki poruszają się swobodnie po sali, jednak gdy usłyszą umówione hasło: Do hymnu! przyjmują odpowiednią postawę. Wspólne odśpiewanie hymnu kształtowanie szacunku do symboli narodowych. Pytanie do wszystkich dzieci (odpowiadają chętne): Co to jest za utwór i dlaczego dzieci przyjęły pozycję stojącą, okazując szacunek? 6. Zabawa ruchowa improwizacja ruchowa z wykorzystaniem wstążek do muzyki F. Chopina Spring Waltz. 7. Polska biało-czerwoni! wspólne wykonanie flagi Polski z wykorzystaniem wstążek, z którymi tańczyły dzieci. Dzieci przyklejają białe i czerwone paski bibuły tak, by wypełnić kontury flagi. 8 Olsztyn moja mała ojczyzna Rozmowa kierowana pytaniami: Czym jest nasza mała ojczyzna? Nauczycielka najpierw wyjaśnia dzieciom, że ojczyzna to dom, miejsce gdzie się urodziła, wychowała i mieszka, gdzie czuje się bezpieczna. To tu mieszkali jej przodkowie, a teraz ona tu mieszka wraz z całą swoją rodziną. To jest miejsce, w którym żyje. To kultura i tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie. Herb Olsztyna Omówienie symboliki herbu. Herb przedstawia w polu barwy czerwonej złotą (żółtą) koronę, pod nią umieszczony stylizowany wizerunek tronu królewskiego w kształcie litery H, na nim znajduje się litera S, będąca inicjałem króla Zygmunta I Starego, a u dołu litera W symbolizująca Wawel, po bokach znajdują się dwie sześcioramienne gwiazdy. Rozmowa kierowana, inspirowana fotografiami Olsztyna oraz ilustracjami zawartymi w albumie historycznym wydanym przez Jurajską Gminę Olsztyn. Przedszkolaki oglądają książkę i fotografie, a następnie odpowiadają na pytania: Jakie znacie zabytki i ważne miejsca występujące w naszej miejscowości? (ruiny zamku, Szopka olsztyńska, Rynek, Sokole Góry, szlaki turystyczne, kościół itp.). Układanie puzzli (godło Olsztyna, godło Polski, mapa Polski, warszawska Syrenka, smok wawelski) nauczycielka prosi dzieci, aby dobrały się w pary. Dzieci mają za zadanie ułożyć sześcioelementowe puzzle i odgadnąć co się na nich znajduje. Biała Dama, Czarny pies odsłuchanie legend związanych z historią zamku olsztyńskiego. Nauczycielka wyjaśnia dzieciom, że legenda jest utworem epickim, zawierającym część prawdy historycznej (fakty, postacie, miejsce) osnutej wokół zdarzeń fantastycznych. Zamek zajęcia wspólne, polegające na wykonaniu zamku z masy solnej. III Część końcowa: 1. Podróż po Polsce zabawa relaksująco-koncentrująca. Nauczycielka zaprasza dzieci na wycieczkę po Polsce w wyobraźni. Podaje polecenia: usiądź wygodnie, zamknij oczy, zrób kilka wdechów i wydechów głębszych niż zwykle, rozluźnij się, odpręż. Nauczycielka opowiada o różnych miejscach w Polsce, np.: o górach, jeziorach, morzu i podaje pomysły, jak można tam wypoczywać, następnie dzieci odtwarzają to w swojej wyobraźni. 2. Podsumowanie zajęć. Na zakończenie każde dziecko otrzymuje biało-czerwony kotylion. Anita KAPICA nauczycielka wychowania przedszkolnego w Gminnym Przedszkolu w Olsztynie SCENARIUSZ ZAJĘĆ Z ZAKRESU EDUKACJI REGIONALNEJ W GRUPIE DZIECI 6-LETNICH Prezentujemy drugi scenariusz nagrodzony ex aequo pierwszym miejscem w konkursie Kocham Cię, Polsko. Temat: Rędziny moja mała Ojczyzna Cele ogólne: - budowanie postaw patriotycznych - utrwalenie wiadomości dotyczących najbliższej okolicy - rozbudzanie zainteresowania światem liter - zachęcanie do aktywnego udziału w zajęciach Cele ogólne: Dziecko: - rozpoznaje i nazywa zabytki oraz ciekawe miejsca Rędzin - zna herb Rędzin - odczytuje proste wyrazy i zdania - potrafi dopasować obrazek do właściwego napisu - rozwiązuje zagadki - współdziała w zespole - aktywnie uczestniczy w zabawach BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 49

50 Metody: - czynne: kierowania własną działalnością dziecka, zadań stawianych dziecku, ćwiczeń, - percepcyjne: obserwacji i pokazu, - słowne: rozmowa, zagadki, instrukcje. Formy: - indywidualna, - grupowa, - zbiorowa. Środki dydaktyczne: ilustracje zabytków i ważnych obiektów Rędzin, napisy do ilustracji, kolorowe szarfy, kartoniki w kolorze żółtym, zielonym i niebieskim, kartoniki w formie puzzli - herb Rędzin, napisy do krzyżówki, nagrania muzyczne muzyka instrumentalna, płyta CD z cyklu Olek i Ada - wyd. MAC. Przebieg zajęć: 1. Pląs integracyjny pt. A hej, a ho : Słońce świeci, deszczyk pada, ptak wesoło śpiewa i na spacer po Rędzinach wszystkich nas zabiera. A hej, a ho zabawmy się w piosence, A hej, a ho podajmy sobie ręce, A hej, a ho zrobimy duże koło, A hej, a ho zatańczymy wesoło. 2. Wprowadzenie dzieci w tematykę zajęć zagadką, której rozwiązaniem jest nazwa miejscowości. KRZYŻÓWKA (autorka: U. Gorzędowska) P R O S Z Ę T Ę C Z A R O D Z I N A P R Z E D S Z K O L E J E S I E Ń S Y R E N K A B A Ł T Y K 1. To Magiczne Słowo wypowiadasz wtedy gdy komuś podajesz obiadek w przedszkolu (PROSZĘ) 2. Wielobarwna wstęga na niebie się tworzy kiedy deszczyk pada i słonko wychodzi (TĘCZA) 3. Mama, tata, siostra, brat czy już wiesz jak nazwać nas? (RODZINA) 4. Tam przy zabawie miło płynie czas, a nasza pani wesoło wita nas. (PRZEDSZKOLE) 5. Lecą liście z drzewa, bo to... już. /Jaka to pora roku? (JESIEŃ) 6. W herbie Warszawy pół dziewczyna, pół ryba. (SYRENKA) 7. Nasze polskie morze. (BAŁTYK) Jaka to miejscowość zaraz odgadniecie, nazwę naszej miejscowości na pewno tu znajdziecie Dzieci razem z nauczycielką odczytują hasło krzyżówki nazwę naszej miejscowości: RĘDZINY. 3. Krótka rozmowa na temat zabytków i ciekawych miejsc w naszej miejscowości w oparciu o ilustracje tematyczne (kościół, kapliczka ze źródełkiem, młyn, ośrodek zdrowia, boisko Orlik ). Odniesienie się do wspomnień z wycieczek i spacerów po okolicy. 4. Zabawa dydaktyczna Znamy zabytki i ważne obiekty naszej wsi. Dzieci ustawiają się w pociąg i losują kartoniki z kolorem swojej drużyny. Następnie zakładają szarfy w odpowiednim kolorze. Powitanie kolejnych zespołów okrzykiem hurra! - Witamy zespół niebieskich hurra! - Witamy zespół żółtych hurra! - Witamy zespół zielonych hurra! W zespołach podzielonych według kolorów dzieci dobierają podpisy do ilustracji przedstawiających zabytki i inne ważne obiekty Rędzin. 5. Zabawa muzyczno-ruchowa Gdzie są te zabytki? Dzieci spacerują po sali, na przerwę w muzyce wyszukują określoną ilustrację przedstawiającą zabytek lub ważny obiekt Rędzin, wypowiedziany przez nauczyciela. Następnie ustawiają się gęsiego przy odpowiedniej ilustracji pierwsza osoba, która odnalazła obrazek podnosi go do góry i głośno mówi jego nazwę, pozostałe dzieci potwierdzają: 50 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

51 Tak, to jest lub negują Nie, to nie jest 6. Improwizacja ruchowa podczas recytacji wiersza pt. Wszystko to nasza Ojczyzna mała (autorka: U. Gorzędowska) Wszystko to nasza Ojczyzna mała Dzieci: Wokół przedszkola wysokie bloki stają na paluszkach i unoszą rączki do góry, Niziutkie domy, kotki za płotem, kucają, a następnie czworakują, jak kotki, Znaki drogowe, przejście dla pieszych rysują palcem w powietrzu kontur znaku drogowego (trójkąt, kwadrat albo koło), Splecione dłonie, uśmiechy dzieci łapią się za ręce i robią duże koło, I mały ptaszek co w górze leci naśladują lot ptaszka, machają skrzydełkami, Szumiące brzozy, skaczące żabki naśladują szumiące drzewa, a następnie skaczące żabki, Wszystko to nasza Ojczyzna mała rozkładają ręce i kręcą się dookoła. 7. Zabawa słowna Jaka jest twoja miejscowość?. Dzieci próbują opisać swoją miejscowość, nie mogą to być przypadkowe określenia, lecz wyrazy związane z naszą miejscowością, np.: M modna Ł ładna S spokojna Z zadbana CZ czysta E elegancka N nowoczesna I interesująca K kolorowa A atrakcyjna 8. Zabawa: Każda miejscowość ma swój herb. Nauczycielka czyta opis herbu Rędzin: U góry na białym polu orzeł czerwony z gwiazdą złotą sześciopromienną, w polu dolnym, na niebieskim tle, złota misa z bijącymi strugami wody. Następnie dzieci próbują, na podstawie tego co usłyszały, ułożyć herb Rędzin z kartonowych puzzli. Po odpowiednim ułożeniu przyklejają całość na papier. 9. Zakończenie zajęć zabawą w kole przy piosence Krąg dziecięcych rąk z płyty CD z cyklu Olek i Ada wyd. MAC. Urszula GORZĘDOWSKA nauczycielka wychowania przedszkolnego w Zespole Szkolno-Przedszkolnym nr 2 w Rędzinach PRZEDSZKOLAKI ŚWIĘTUJĄ 100. ROCZNICĘ ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI PRZEZ POLSKĘ. PODSUMOWANIE POWIATOWEGO KONKURSU KOCHAM CIĘ, POLSKO Dziś jest wielka rocznica - Jedenasty listopada!... Tym, co zmarli za Ojczyznę hołd wdzięczności Polska składa( ) (fragment wiersza L. Wiszniewskego 11 listopada ) W roku upamiętniającym 100. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę placówki oświatowe włączyły się w realizację różnorodnych przedsięwzięć związanych z jubileuszem. To ważne wydarzenie znalazło również odzwierciedlenie w działaniach najmłodszych. Przedszkola z Częstochowy i okolic aktywnie włączały się w liczne przedsięwzięcia i konkursy nawiązujące do 100-lecia niepodległości naszego kraju. Samorządowy Ośrodek Doskonalenia w Częstochowie, jako placówka wspierająca nauczycieli, w tym również nauczycieli wychowania przedszkolnego, aktywnie uczestniczył w działaniach rocznicowych tego święta. Na terenie ośrodka odbyła się wystawa prac konkursowych przygotowanych w ramach konkursu plastycznego Laurka dla mojej ojczyzny, organizowanego przez Delegaturę w Częstochowie Kuratorium Oświaty w Katowicach. Poza tym bardzo liczna grupa nauczycieli wychowania przedszkolnego aktywnie uczestniczyła w szkoleniu warsztatowym nt. Polska ma dziś urodziny, każdy o tym niech pamięta. Udział w szkoleniu znalazł odzwierciedlanie w przygotowaniach i organizacji uroczystości przedszkolnych oraz zajęć związanych z obchodami 100-lecia niepodległej Polski w przedszkolach. Dzieci oraz nauczyciele mieli okazję uczestniczyć w Powiatowym konkursie Kocham Cię, Polsko organizowanym przez Miejskie Przedszkole nr 7 w Częstochowie przy współpracy z Samorządowym Ośrodkiem Doskonalenia w Częstochowie. Celem konkursu, zgodnego z pierwszym kierunkiem realizacji polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2018/2019 było kształtowanie postaw patriotycznych i tożsamości narodowej u dzieci w wieku przedszkolnym. Uczestnikami byli nauczyciele oraz dzieci 5, 6-letnie z powiatu częstochowskiego. Prace konkursowe nauczycieli stanowiły scenariusze zajęć, a przedszkolakówprace plastyczne. Komisja konkursowa nagrodziła trzy dziecięce prace plastyczne wybrane spośród zgłoszonych na konkurs oraz wyłoniła dwóch równorzędnych zwycięzców wśród nauczycieli. Jury, w kategorii scenariusze nauczycielskie, przyznało również drugie i trzecie miejsce. W pracach plastycznych dzieci dominowały symbole narodowe, pojawiały się również serca symbolizujące miłość do ojczyzny. Wśród dzieci I miejsce zajęła Pola Ciepielska z Gminnego Przedszkola w Olsztynie, II miejsce Katarzyna Wójcik z Miejskiego Przedszkola nr 2 w Częstochowie, a III miejsce Lena Kuban z Przedszkola w Kłomnicach. Wśród nauczycieli I miejsce zajęły Anita Kapica z Gminnego Przedszkola w Olsztynie oraz Urszula Gorzędowska z ZS-P nr 2 w Rędzinach, I miejsce Katarzyna Ładoń z Miejskiego Przedszkola nr 7 w Częstochowie oraz III miejsce Anna Kołodziej- Szwengiel z Oddziałów Miejskiego Przedszkola nr 8 w Częstochowie oraz Izabela Radosz z Oddziałów Miejskiego Przedszkola nr 7 w Częstochowie. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 51

52 Rozstrzygnięcie konkursu odbyło się 14 listopada 2018 r. w Miejskim Przedszkolu nr 7 w Częstochowie. Po uroczystym wręczeniu nagród laureatom, przedszkolaki z najstarszych grup zaprezentowały patriotyczny montaż słowno-muzyczny związany z 100. rocznicą odzyskania niepodległości przez Polskę. Obchody święta niepodległości przyczyniły się u przedszkolaków do wzrostu zainteresowania historią ojczystego kraju, edukacją regionalną oraz większą znajomością wierszy i piosenek patriotycznych, które pięknie rozbrzmiewają w przedszkolach. Magdalena ŚWIERDZA nauczycielka wychowania przedszkolnego w Miejskim Przedszkolu nr 7 w Częstochowie Plastyczne prace konkursowe przedszkolaków są niezwykłe i zasłużyły na dodatkową nagrodę. Decyzją zespołu redakcyjnego zostały wyeksponowane na okładce niniejszego numeru Biuletynu Edukacyjnego. SCENARIUSZ ZAJĘĆ POLSKA MOJA NIEPODLEGŁA OJCZYZNA Grupa: 5-cio i 6-latki. Podstawa programowa: I. V uczestniczy w zabawach ruchowych, w tym rytmicznych, muzycznych; III. 2 odczuwa i wyjaśnia swoją przynależność do rodziny, narodu, grupy przedszkolnej, grupy chłopców, grupy dziewczynek; III. 5 ocenia swoje zachowanie w kontekście podjętych czynności i zadań oraz przyjętych norm grupowych; współdziała z dziećmi w zabawie; III. 8 obdarza uwagą inne dzieci i osoby dorosłe; IV. 2 wyraża swoje rozumienie świata, zjawisk i rzeczy znajdujących się w bliskim otoczeniu za pomocą języka mówionego, posługuje się językiem polskim w mowie zrozumiałej dla dzieci i osób dorosłych; IV. 4 rozpoznaje litery, którymi jest zainteresowane na skutek zabawy i spontanicznych odkryć, odczytuje krótkie wyrazy utworzone z poznanych liter w formie napisów drukowanych dotyczące treści znajdujących zastosowanie w codziennej aktywności; IV. 7 śpiewa piosenki, porusza się przy muzyce i do muzyki, dostrzega zmiany charakteru muzyki, np. dynamiki, tempa i wysokości dźwięku oraz wyraża ją ruchem, reaguje na sygnały, wykonuje lub rozpoznaje melodie, piosenki i pieśni, np. ważne dla wszystkich dzieci w przedszkolu, np. hymn przedszkola, charakterystyczne dla uroczystości narodowych (hymn narodowy); IV. 9 czyta obrazy, wyodrębnia i nazywa ich elementy, nazywa symbole i znaki znajdujące się w otoczeniu, wyjaśnia ich znaczenie; IV. 10 wymienia nazwę swojego kraju i jego stolicy, rozpoznaje symbole narodowe (godło, flaga, hymn), nazywa wybrane symbole związane z regionami Polski, IV. 11 wyraża ekspresję twórczą podczas czynności konstrukcyjnych i zabawy. Kompetencje kluczowe: - kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, - kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, - kompetencje obywatelskie. Cele ogólne: kształtowanie u dzieci postaw patriotycznych rozwijanie umiejętności współdziałania w zespole Cele szczegółowe: Dziecko: śpiewa hymn narodowy z zachowaniem prawidłowej postawy, rozpoznaje zapis własnego imienia, wymienia symbole narodowe, poznaje wybrane fakty z historii Polski w odniesieniu do świąt państwowych, uczestniczy w działaniach związanych ze swoim regionem, uczestniczy w zabawach ruchowych, współdziała z kolegami podczas wykonywania zadań, dokonuje świadomej samooceny swoich działań. Metody pracy: metoda słowna-rozmowa, metoda oglądowa-pokaz, metoda aktywizująca: uczenie w małych grupach-sztafeta. Formy pracy: z całą grupą, indywidualna, zespołowa. Środki dydaktyczne: nagranie Mazurka Dąbrowskiego, piosenki: Polska ma dziś urodziny, Mój dom, wizytówki z imionami dzieci w kolorach białych i czerwonych, szarfy białe i czerwone, ilustracje map, Józefa Piłsudskiego, 4 kartki A4 z napisem Symbole narodowe, kontur flagi Polski z imionami dzieci, 4 zestawy zadań do działań w zespołach: pocięta mapa Polski, puzzle-godło Polski, obrazek ilustrujący hymn narodowy, pachołki biało-czerwone, lina, piłeczki w kolorze białym i czerwonym, czerwony lub biały tunel, różne rodzaje klocków. 52 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

53 Przebieg zajęcia: 1. Uroczyste odśpiewanie hymnu narodowego. Zwrócenie uwagi na prawidłową postawę podczas śpiewania. 2. Zabawa z wizytówkami Deszcz biało-czerwonych wizytówek. Nauczyciel wyrzuca wizytówki do góry, dzieci odnajdują wizytówkę ze swoim imieniem, która opadła na dywan. 3. Zabawa orientacyjno-porządkowa Orły do Gniazd. Dzieci-orły biegają po dywanie naśladując lot orłów, między rozłożonymi biało-czerwonymi kołami do sersa lub szarfami przy piosence Mój dom. Na pauzę wskakują do najbliższego gniazda-koła do sersa lub szarfy. 4. Polska ma dziś urodziny rozmowa na temat treści piosenki w odniesieniu do 100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę (wyjaśnienie znaczenia wyrazów zabory, pęta), próby śpiewania piosenki fragmentami przez chętne dzieci. Polska ma dziś urodziny. Każdy o tym niech pamięta, Że swą wolność odzyskała, gdy zaborów spadły pęta. W dniu jej święta zaśpiewajmy, niechaj trwa po wszystkie czasy. Kolorowa uśmiechnięta, strojna w morza, góry, lasy. 5. Jesteśmy Polką i Polakiem zabawa dydaktyczna rozwijająca umiejętność współpracy w zespołach. Podział na grupy - z wykorzystaniem wizytówek, przydzielenie zadań w zespołach. 1. Symbole narodowe - ćwiczenie analizy i syntezy wzrokowej: - przyklejenie wizytówki w miejscu, gdzie znajduje się zapis imienia dziecka na kartce, w ten sposób powstanie flaga, - układanie pociętej ilustracji mapy Polski, puzzli polskiego godła, - przyklejenie ich pod napisem SYMBOLE NARODOWE. 2. Zabawa ruchowa. Pokonujemy tor przeszkód (nawiązanie do pokonywania trudności w odzyskaniu niepodległości): - przekładanie szarfy, - skoki obunóż do kół do sersa, - przejście po linie, - rzut do celu, - slalom pomiędzy pachołkami, - pokonywanie przeszkód. 3. Moja Częstochowa ćwiczenia motoryki małej (wodzenie palcem po konturze Polski, pisanie po śladzie, kolorowanie herbu), taniec regionu częstochowskiego Michałek. Dzieci ustawione przodem do siebie w dwóch rzędach, ręce na biodrach, śpiewają i tańczą. I. Mama mnie tu przysłała. Poruszają się krokiem odstawno-dostawnym Macie mi dać Michała. w jednym kierunku. Ref. Jakiego, takiego. Odstawiają 1 nogę, 2 dostawiają głośno przytupując, Za trzy czwarte złotego x2 obracają się, głośno przytupując ostatnie trzy kroki. II. Choć jestem jeszcze mała. Poruszają się krokiem odstawno-dostawnym Pokochałam Michała. w przeciwnym kierunku (I rząd-lewo, II rząd-prawo) Ref. Jakiego, takiego. Odstawiają 1 nogę, 2 dostawiają głośno przytupując, Za trzy czwarte złotego x2 obracają się, głośno przytupując ostatnie trzy kroki. III. Nie chcę chłopca innego. Dzieci w jednym rzędzie kołyszą się w miejscu (prawo Tylko Michała mego. -lewo), w drugim rzędzie idą 4 kroki w tył i 4 w przód. Ref. Jakiego, takiego. Odstawiają 1 nogę, 2 dostawiają głośno przytupując, Za trzy czwarte złotego x2 obracają się, głośno przytupując ostatnie trzy kroki. 4. Zabawa konstrukcyjna Budujemy z klocków symbole narodowe. 5. Podsumowanie i refleksja z wykorzystaniem kartoników wyrażających samoocenę. 6. Zakończenie zajęć. Barbara BUCZKOWSKA-STANIEC nauczycielka wychowania przedszkolnego w Miejskim Przedszkolu nr 7 w Częstochowie, doradca metodyczny SOD BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 53

54 JESTEŚMY PATRIOTAMI NA CO DZIEŃ I OD ŚWIĘTA Czy czasem nie patrzymy z podziwem, gdy Amerykanie śpiewają swój hymn z ręką na piersi, jakim ogromnym szacunkiem obdarzają swoją flagę narodową? 100. rocznica odzyskania niepodległości przez naszą Ojczyznę jest z pewnością okazją do zastanowienia się nad naszym patriotyzmem i nad tym, co powinniśmy przekazać następnym pokoleniom. Bo przecież wolność to największy skarb każdego Polaka tego małego i tego dorosłego. Kształtowanie patriotyzmu musi odbywać się już od najmłodszych lat i w tym zakresie nauczyciele i rodzice powinni podjąć ścisłą współpracę. Patriotyzm, umiłowanie ojczyzny to przecież nasz ogromny kapitał narodowy. Przedszkolaki od pierwszych dni w przedszkolu powinny być zapoznawane z tym, co wpływa na kształtowanie ich postaw patriotycznych. A więc jak nazywa się nasza ojczyzna, jej stolica, jak kształtowała się nasza historia, jakie są nasze symbole narodowe, jakich mamy wielkich Polaków itp. Nie mogą to być nudne zajęcia, bo przyniosą niewielkie efekty. Nauczyciel musi się do nich solidnie przygotować, żeby były naprawdę atrakcyjne. W procesie tym nie może zabraknąć rodziców, dziadków, rodzeństwa, współpracy z lokalnym środowiskiem. W Miejskim Przedszkolu nr 43 w Częstochowie połączyliśmy cykl zajęć poświęconych zapoznaniu dzieci z symbolami narodowymi, legendami o stolicy i naszym mieście oraz o innych miastach, poznaniu tańców narodowych, sylwetek wielkich Polaków, zabytków naszego kraju w jedno wielkie wydarzenie pt.: 100 rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę. Pierwszym punktem obchodów tego święta było Pasowanie na starszaka - kochającego swoją Ojczyznę. Jest to jedna z ważniejszych uroczystości w kalendarzu przedszkola. Jeśli jednak odbywa się w przeddzień obchodów Święta Niepodległości, jej ranga i znacznie wzrasta. Starszaki, śpiewem, tańcem i recytacją, zabrali wszystkich w podróż po Polsce i pokazali jak piękne są polskie miasta, góry, rzeki, jeziora oraz wybrzeże Bałtyku. Podczas uroczystości przedstawili też historię trudną i bolesną dla naszego kraju. Dzieci do wspólnego śpiewania zaangażowały też zaproszonych gości. Dzięki wyświetlanym tekstom ożyły takie pieśni jak: Przybyli ułani, Wojenko, wojenko. Nie zabrakło też innych utworów o Polsce i narodowych symbolach. Uroczystość zakończyło wspólne odśpiewanie z wielkim szacunkiem hymnu państwowego. 9 listopada br., podobnie jak cała Polska, przystąpiliśmy do bicia rekordu w narodowym jednoczesnym śpiewaniu hymnu. Zanim jednak to nastąpiło, całe przedszkole uczestniczyło w uroczystym spotkaniu. Każda grupa samodzielnie przygotowała wiersze i piosenki o tematyce patriotycznej, a także o narodowych tradycjach oraz polskiej kulturze. Spotkanie otworzyło wyświetlenie filmu pt. Symbole narodowe. Było to interesujące podsumowanie wiedzy, którą przedszkolaki już zdobyły. W nawiązaniu do poszanowania polskiej kultury i tradycji wszystkie panie zatańczyły taniec ludowy. Punktualnie o godz odświętnie ubrani, z kotylionami przypiętym na sercu, odśpiewaliśmy hymn narodowy. Kolejnym punktem obchodów wielkiego święta niepodległości w naszym przedszkolu był zorganizowany przez nas międzyprzedszkolny konkurs rodzinny pt. Moja rodzina dla niepodległej Ojczyzny. Był to konkurs plastyczny, do którego zaprosiliśmy całe rodziny. Chcieliśmy poprzez wspólną pracę rodzin wzmocnić i rozbudzić więzi rodzinne, ale też pokazać, że niepodległość, życie w wolnej Polsce jest ważne zarówno dla młodych Polaków, jak i tych najstarszych. Pragnęliśmy uczcić tych, którzy zasłużyli się dla naszego kraju. W pracach konkursowych znalazły się zdjęcia powstańców, żołnierzy, tych, którzy przeżyli, i tych, którzy odeszli przedwcześnie. Oprócz walorów historycznych w pracach widać było wkład ogromnych emocji starszego pokolenia współpracującego z najmłodszymi. Możemy powiedzieć, że był to nasz hołd dla nich. Patrząc na te prace, na kawałek życia rodzin przedszkolaków zarówno z naszego przedszkola, jak i innych placówek niejednokrotnie pojawiła się łza w oku. Stąd też wynik konkursu nie mógł być inny nie przyznaliśmy I, II, III miejsca - bo jak ocenić ludzkie losy. Wszystkie prace otrzymały najwyższą notę i wszystkie też zostały tak samo nagrodzone: dyplomem dla dziecka i wszystkich członków rodziny wykonujących pracę oraz prezentem. W prezencie, oczywiście, nie mogło zabraknąć książeczki związanej tematycznie z obchodami 100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę. Na tym zakończyliśmy obchody święta w naszym przedszkolu. Jednak o patriotyzm naszych przedszkolaków dbać będziemy dalej, bo przecież takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie (Jan Zamoyski). Dorota JARZĘBSKA, Agnieszka WRÓBEL, Agata SZCZEPAŃCZYK nauczycielki wychowania przedszkolnego w Miejskim Przedszkolu nr 43 w Częstochowie 54 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

55 EDUKACJA W OKRESIE PRZEMIAN ZADANIA NA EGZAMINIE ÓSMOKLASISTY Z JĘZYKA POLSKIEGO W dydaktyce języka polskiego od wielu lat zaleca się tak organizować proces nauczania, by ukazywać uczniom zależność między różnymi treściami kształcenia oraz ich wszechstronne zastosowanie. W celu sprawdzenia umiejętności uczniów w tym zakresie w testach egzaminacyjnych powszechnie wykorzystuje się wiązki zadań (testlets). Głównym elementem wiązki jest rdzeń (np. fragment tekstu, wykres, mapa, rysunek, ilustracja lub inny element graficzny). Do treści zawartych w rdzeniu zadawane są pytania (zadania testowe). Zagadnieniu temu poświęcone były warsztaty Nauczyciel języka polskiego autorem materiałów dydaktycznych, które odbyły się w Samorządowym Ośrodku Doskonalenia 3 i 17 października 2018 r. Celem warsztatów było wyposażenie nauczycieli pracujących w szkołach podstawowych w narzędzia pomocne w przygotowywaniu uczniów do egzaminu zewnętrznego (nowa formuła od 2019 r.). Ponieważ wiadomo, że zadania w arkuszu egzaminacyjnym będą odnosiły się do znajomości i rozumienia lektur obowiązkowych w zestawieniu z fragmentami tekstów krytycznych, innymi tekstami literackimi i nieliterackimi (plakat, mem, fotografia itp.), nauczyciele, współpracując ze sobą, tworzyli wiązki zadań do fragmentów lektur obowiązkowych, Pana Tadeusza A. Mickiewicza oraz Syzyfowych prac S. Żeromskiego, wykorzystując tę wiedzę. W propozycjach znajdują się zarówno zadania zamknięte, jak i otwarte. Duży nacisk został położony na ćwiczenie za pomocą zadań umiejętności związanych z argumentowaniem, wnioskowaniem, wyrażaniem opinii. Udzielenie odpowiedzi przez ucznia będzie także wymagało wykorzystania umiejętności związanych z kompetencjami literackimi (np. rozumienie sensu utworów), kulturowymi (np. interpretacja mema, plakatu), językowymi (np. korzystanie z różnych środków językowych). Opracowane przez nauczycieli wiązki zawierają zadania do zastosowania w pracy z uczniami przygotowującymi się do egzaminu ósmoklasisty. Zadania z poszczególnych lektur zostały podzielone na cztery obszary zgodnie z konstrukcją obowiązującej podstawy programowej kształcenia ogólnego w części dotyczącej języka polskiego w klasach VII-VIII szkoły podstawowej (Kształcenie literacko-kulturowe, Kształcenie językowe, Tworzenie wypowiedzi, Samokształcenie). Kilka zadań wykracza poza umiejętności wpisane do podstawy programowej na ten etap edukacyjny. Mogą one być wykorzystane na przykład do pracy z uczniem zdolnym. Autorki zadań wyraziły zgodę na upowszechnienie swoich pomysłów, dlatego nauczycieli języka polskiego w szkołach podstawowych zachęcamy do korzystania z naszych zasobów w sposób dostosowany do potrzeb i możliwości uczniów, z którymi pracują na co dzień. Zadania można wykorzystywać w całości lub wybiórczo, w trakcie lekcji bądź w ramach uzupełniających działań dydaktycznych, np. dodatkowych zajęć dla uczniów z klas VIII. Księga X, wersy Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę! Że mnie, Jackowi, czarną podano polewkę!(...) Imię zdrajcy przylgnęło do mnie jako dżuma. Odwracali ode mnie twarz obywatele, Uciekali ode mnie dawni przyjaciele; 8120 Kto był lękliwy, z dala witał się i stronił: Nawet lada chłop, lada Żyd, choć się pokłonił, To mię zboku szyderskim przebijał uśmiechem. Wyraz zdrajca brzmiał w uszach, odbijał się echem W domu, w polu. Ten wyraz od rana do zmroku 8125 Wił się przede mną, jako plama w chorym oku. Przecież nie byłem zdrajcą kraju. Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika. Dano Soplicom znaczną część dóbr nieboszczyka; ADAM MICKIEWICZ PAN TADEUSZ WIĄZKA ZADAŃ NR 1. Agnieszka FREJLICH nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 12 w Częstochowie, doradca metodyczny SOD Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczycić Urzędem. Gdybym wtenczas chciał się przemoskwicić! Szatan radził Już byłem możny i bogaty; Gdybym został Moskalem, najpierwsze magnaty Szukałyby mych względów; nawet szlachta braty, Nawet gmin, który swoim tak łacnie uwłacza, Tym którzy Moskwie służą, szczęśliwszym, przebacza! Wiedziałem to, a przecież nie mogłem. Uciekłem z kraju! Gdziem nie był! com nie cierpiał! Aż Bóg raczył lekarstwo jedyne objawić: Poprawić się potrzeba było i naprawić Ile możności to (...) Na podstawie: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 55

56 I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Odwołując się do całości utworu, oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli informacja jest prawdziwa, albo F jeśli jest fałszywa. Ewa kochała Tadeusza Soplicę. P F Stolnik nie wybaczył Soplicy, że do niego strzelił. P F Ksiądz Robak to Jacek. P F Ksiądz Robak był franciszkaninem. P F 2. Z fragmentu Pana Tadeusza wypisz: 2 epitety... 2 porównania... 2 przerzutnie Podaj co najmniej 4 cechy utworu uzasadniające, że Pan Tadeusz Adama Mickiewicza to epopeja. 4. Wyjaśnij, co łączy Jacka Soplicę z głównym bohaterem Opowieści wigilijnej Charlesa Dickensa. 5. Odwołując się do ww. fragmentu utworu oraz całości dzieła, oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli informacja jest prawdziwa, albo F jeśli jest fałszywa. Zdrajca, o którym mowa w zamieszczonym fragmencie, to Gerwazy. P F Spowiedź Jacka jest dowodem jego skruchy. P F Umierający Stolnik nie wybaczył swemu oprawcy. P F Wykrzyknienia: Gdziem nie był! com nie cierpiał! podkreślają tajemniczą biografię Jacka Soplicy. P F Po zabójstwie Stolnika Jacek Soplica cieszył się uznaniem targowiczan, którzy chcieli przyznać mu urząd. P F Jacek Soplica stał się możny i bogaty, dzięki temu, że wyrzekł się ojczyzny i współpracował z Moskalami. P F 6. Podaj imię i nazwisko autora oraz tytuł utworu, w którym podobnie jak w Panu Tadeuszu toczy się spór o zamek. Wymień zwaśnionych bohaterów. Autor:... Tytuł:... Bohaterowie: Wyjaśnij, co zdecydowało, że Jacek Soplica uciekł z kraju? 8. Uzasadnij, że w Panu Tadeuszu występuje motyw zemsty. Podaj dwa argumenty. 1)... 2) Odwołując się do całego utworu, napisz, w jaki sposób Jacek Soplica odkupił swoje winy. 10. Podaj dwa wydarzenia z dziejów Polski, które przypomniał gościom Jankiel podczas koncertu. 1)... 2) Napisz, w czym przejawiał się patriotyzm księdza Robaka. 56 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

57 12. Uzupełnij tabelkę. Podaj po dwie cechy Soplicy przed przemianą wewnętrzną oraz po niej. Jacek Soplica Ksiądz Robak Postać Cecha 13. Na podstawie przytoczonego fragmentu wymień określenie, które przylgnęło do Jacka Soplicy po tym, jak zabił Stolnika 1. Byłem młody, odważny, świat był mnie otwarty W kraju, gdzie, jako wiecie, szlachcic urodzony Jest zarówno z panami kandydat korony!(...) Z ilu zdań składowych składa się podane wypowiedzenie? II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 2. Podaj dokładną nazwę imiesłowów. Szydząc i grożąc to imiesłowy Podaj dwa wyrazy pokrewne do słowa patriota. 4. Uzasadnij pisownię wyrazu służą. 5. Podaj przykład wyrazu z ż, którego pisownię ilustruje ta sama zasada ortograficzna co w słowie służą. 6. Przekształć podane zdanie tak, aby zastąpić wyróżniony związek frazeologiczny sformułowaniem o znaczeniu dosłownym. Jacek Soplica był w gorącej wodzie kąpany Podaj inny związek frazeologiczny z wyrazem woda i wyjaśnij jego znaczenie. 8. Podaj przykład zachowania dowolnego bohatera jednej z lektur obowiązkowych, gdzie zasadne jest stwierdzenie, że bohater był w gorącej wodzie kąpany. 9. Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwe wypowiedzi spośród podanych. Wyraz szczęśliwszym w tekście: Tym, którzy Moskwie służą, szczęśliwszym przebacza! to A/B w stopniu C/D. A) przysłówek B) przymiotnik C) wyższym D) najwyższym 10. Był patriotą dlatego odrzucił myśl o współpracy z wrogiem narodu. a) W podanym zdaniu wstaw przecinek. b) Przekształć podane zdanie złożone na wypowiedzenie z imiesłowowym równoważnikiem zdania. Zachowaj sens zdania. c) Z utworzonego wypowiedzenia wypisz imiesłów i podaj jego pełną nazwę. 11. Używając dwóch zdań złożonych, napisz, w jaki sposób Jacek Soplica chciał zmazać swoje winy. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 57

58 III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Na podstawie fragmentu utworu sformułuj 1 argument w obronie Jacka Soplicy. 2. Przyjrzyj się zamieszczonemu poniżej plakatowi propagandowemu Kamila Mackiewicza pt. Hej! Kto Polak na bagnety!! z czasu wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Odpowiedz, czy widzisz związek między tym, co przedstawia plakat a treścią lektury Pan Tadeusz. W uzasadnieniu sformułuj argument odnoszący się zarówno do plakatu, jak i do utworu. Zajęcie stanowiska:... Argument: Czy Jacek Soplica był zdrajcą narodowym? Podaj dwa argumenty uzasadniające Twoje zdanie. Zajęcie stanowiska:... Argument 1.:... Argument 2.: W imieniu Szkolnego Koła Teatralnego Maskarada napisz zaproszenie na inscenizację fragmentu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Sformułuj dwa argumenty, którymi zachęcisz koleżanki i kolegów do obejrzenia tego spektaklu. 5. Uzasadnij, że Jacek Soplica w młodości był postacią negatywną. Podaj trzy argumenty. Argument 1.:... Argument 2.:... Argument 3.: Szkole, do której uczęszczasz, zostanie wkrótce nadane imię. Napisz przemówienie, w którym przekonasz rówieśników do wybrania Adama Mickiewicza na patrona placówki. Odwołaj się do twórczości poety. Twoja praca powinna liczyć około 200 słów. 7. Poprawić się potrzeba było i naprawić Ile możności (...) * W oparciu o podany cytat z Pana Tadeusza napisz charakterystykę bohatera literackiego, u którego nastąpiła wewnętrzna przemiana. W oparciu o podany cytat napisz rozprawkę na temat: Każdy może zmienić swoje postępowanie i stać się lepszym człowiekiem. Odwołaj się do dwóch lektur obowiązkowych i przykładu z życia. 58 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

59 8. Napisz przemówienie, w którym uzasadnisz, że Jacek Soplica zasłużył na rehabilitację. 9. W oparciu o przytoczony fragment Pana Tadeusza oraz znajomość całego dzieła i innych lektur udowodnij, że człowiek może zmienić swoje postępowanie. 10. Na podstawie losów Jacka Soplicy oraz innych bohaterów znanych Ci utworów literackich, napisz o wpływie nieszczęśliwej miłości na życie człowieka. 11. Napisz rozprawkę, w której udowodnisz, że Jacek Soplica to bohater, w którym zaszła głęboka przemiana wewnętrzna. 12. Odwołując się do podanego słownikowego wyjaśnienia hasła emisariusz oraz do treści Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, uzasadnij, że Jacek Soplica był emisariuszem. emisariusz tajny wysłannik w ważnej sprawie lub misji, często politycznej (Słownik języka polskiego) IV. SAMOKSZTAŁCENIE 1. Korzystając ze słownika frazeologicznego, wyjaśnij, co to znaczy, że Jackowi czarną podano polewkę. Opracowanie: Agnieszka Gryś Szkoła Podstawowa nr 42 w Częstochowie Jadwiga Janikowska Szkoła Podstawowa nr 27 w Częstochowie Edyta Nadolska Szkoła Podstawowa w Starym Cykarzewie Joanna Sączek Szkoła Podstawowa nr 42 w Częstochowie WIĄZKA ZADAŃ NR 2. Poniższe zadania odnoszą się do fragmentu Pana Tadeusza ks. I w oraz całego utworu. [ ] To mówiąc, Sędzia gości obejrzał porządkiem; Bo choć zawsze i płynnie mówił, i z rozsądkiem, Wiedział, że niecierpliwa młodzież teraźniejsza, Że ją nudzi rzecz długa, choć najwymowniejsza. Ale wszyscy słuchali w milczeniu głębokiem. Sędzia Podkomorzego zdał się radzić okiem; Podkomorzy pochwałą rzeczy nie przerywał, Ale częstym skinieniem głowy potakiwał [ ] I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Podaj tytuł utworu, z którego pochodzi powyższy fragment oraz jego autora. Autor:... Tytuł: Uzupełnij zdania. Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na... Historia szlachecka z roku 1811 i 1812, we... księgach wierszem Akcja utworu rozgrywa się w... w zamku należącym do rodu.... Głównym bohaterem jest Uporządkuj tytuły poszczególnych ksiąg Pana Tadeusza, wpisując odpowiedni numer. Dyplomatyka i łowy Emigracja. Jacek Kochajmy się Umizgi Bitwa Gospodarstwo Zamek Zaścianek Rada Rok 1812 Kłótnia Zajazd 4. * Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwe odpowiedzi spośród podanych. Pan Tadeusz pisany jest wierszem A / B z układem rymów C / D. A) stychicznym B) stroficznym C) krzyżowym D) parzystym BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 59

60 5. Dokończ zdania. Wybierz właściwe odpowiedzi spośród podanych. Sędzia daje wykład na temat: A) grzeczności B) polowania C) historii Polski D) gotowania Zdaniem Sędziego młodzież jest: A) niecierpliwa B) niegrzeczna C) zarozumiała D) cierpliwa 6. Z wypowiedzi Sędziego i jego zachowania podczas przemowy można się wiele o nim dowiedzieć. Określ 3 cechy bohatera i uzasadnij je przykładami z tekstu (nie cytuj). 7. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A lub B oraz jej uzupełnienie 1, 2 lub 3. A. Na początku XIX wieku młodzi ludzie zapominają o grzeczności, ponieważ 1. wyjeżdżają na wakacje do stolicy. 2. nie ma już zwyczaju wysyłania ich na dwory możnych w celu zdobycia ogłady. B. Młodzi ludzie doskonale znają zasady grzeczności, 3. zostają w domach i zajmują się gospodarstwem. 8. Jaki środek stylistyczny został zastosowany w poniższym fragmencie? Wyjaśnij, jaką pełni funkcję. Dość, że ważny i że się stempel na nim widzi, Więc szanują przyjaciół jak pieniądze Żydzi Środek stylistyczny:... Funkcja: Oceń, które z podanych zdań jest prawdziwe. Wybierz P przy zdaniu prawdziwym. 1. Według Sędziego nauka dobrych obyczajów jest łatwa. P 2. Sędzia twierdzi, że młodzież jest gorzej wykształcona od swych przodków. P 3. Dawniej ludzie uczyli się dobrych obyczajów na dworach szlacheckich. P 4. Wiek, pochodzenie człowieka decydują o tym, czy należy mu okazywać grzeczność. P 5. Formy grzecznego zachowania zależą od tego, kim jest druga osoba. P 10. Wyjaśnij, na czym, według Sędziego, polega okazywanie grzeczności? Odpowiedź poprzyj fragmentami tekstu. 11. Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, albo F jeśli jest fałszywe. Przytoczony fragment pochodzi z księgi I Gospodarstwo. P F Pan Tadeusz należy do rodzaju literackiego liryka, ponieważ pisany jest wierszem. P F Podział na wersy wskazuje, że powyższy tekst jest utworem zaliczanym do liryki. P F O powyższym tekście można powiedzieć, że jest trzynastozgłoskowcem. P F 12. Podaj 3 cechy, które charakteryzują Pana Tadeusza jako epopeję. 13. Które z podanych przysłów mogłoby odnosić się do nauk Sędziego? a) Grzeczne słowo mało kosztuje, a wiele waży. b) Nie czyn bliźniemu co tobie niemiłe. c) Gość w dom, Bóg w dom. d) Imię obywatela, ty mój skarbie złoty, szacowniejsze nad wszystkie herbowne klejnoty. 60 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

61 14. Obejrzyj ilustrację Jana Marcina Szancera do Pana Tadeusza i wykonaj zadanie. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A lub B oraz jej uzupełnienie 1, 2 lub 3. Szlachcic znajdujący się w centrum ilustracji to A. Sędzia B. Gerwazy Panie Hrabia! / [ ] widzisz Pan, co się wyrabia: / 1. Czy nie dosyć się jeszcze Pański honor plami, / Że Pan jadasz i pijasz z tymi Soplicami. wypowiadający Zaś godna jest Waszmościów uwagi osobnej / 2. słowa: Grzeczność, którą powinna młódź dla płci nadobnej; 3. Śmiałbym upraszać młodzieży, / Ażeby po staremu bawić u wieczerzy. 15. Jaka scena z Pana Tadeusza została przedstawiona na ilustracji? Nazwij osobę stojącą w centralnym punkcie II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 1. Wypisz z tekstu dwa wyrazy będące przykładami archaizmów. Wyjaśnij ich znaczenie lub zapisz formę współczesną. 2. Znaczenie wyrazu dworski w zdaniu Ja sam lat dziesięć byłem dworskim Wojewody oddaje wyraz A) służący B) urzędnik C) dworzanin D) pomocnik. 3. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. A) afekt, afektacja, afektowany. C) afekt, afektu, afekcie. Do tej samej rodziny słowotwórczej należą wyrazy: B) afekt, uczucie, emocje. D) afekt, wzburzenie, miłość. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 61

62 4. W którym zdaniu nie można przekształcić strony czynnej na bierną? Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. A) Sędzia wygłosił przemowę podczas obiadu. B) Szlachta jadła obiad w zamku. C) Stolnik zbudował swój zamek na wzgórzu. D) Woźny poszedł do zamku przed ucztą. 5. Uzupełnij zdanie, za każdym razem wybierz jedną z odpowiedzi. Wypowiedzenie Sędzia milczał, on jeszcze skinieniem przyzwalał, więc Sędzia jego puchar i swój kielich nalał i dalej mówił. jest A/B i składa się z C/D wypowiedzeń składowych pozostających ze sobą w stosunku E/F. A podrzędnie złożone B wielokrotnie złożone C trzech D czterech E współrzędnym F nadrzędno-podrzędnym Stowarzyszenie Promowania Myślenia Obywatelskiego oraz Szkoła Dobrych Manier zapraszają na kurs savoir-vivre i etykiety, który odbędzie się 10 grudnia 2011 r. w Warszawie. Proponowany kurs to doskonałe połączenie savoir-vivre na co dzień, etykiety oraz protokołu korporacyjnego i państwowego. Udział w zajęciach jest odpłatny. Dlaczego warto wybrać się na takie szkolenie? Bo dobre obyczaje nie krępują i nie usztywniają, a wprost przeciwnie zapewniają swobodę i poczucie bezpieczeństwa, pozwalając na luksus bycia sobą! ;) KOSZT KURSU: 129 zł! UWAGA! Jeżeli zapiszesz się do 30 listopada, zapłacisz jedyne 99 zł! ZRÓB SOBIE PREZENT! Kursy ze Szkołą Dobrych Manier to najlepszy sposób na uzyskanie stosownego dokumentu potwierdzającego nabyte umiejętności! Kursy w Szkole Dobrych Manier prowadzone są przez najlepszych ekspertów z zakresu etykiety i savoir-vivre. 6. Autorzy tekstów reklamowych różnymi środkami usiłują wywrzeć wpływ na potencjalnego klienta, by zachęcić go do zakupu produktu lub usługi. Wymień 3 charakterystyczne dla reklamy środki językowe, którymi posłużono się w przedstawionej ofercie W formie równoważników zdań zapisz trzy współczesne zasady savoir-vivre`u obowiązujące widza podczas wizyty w teatrze. III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Wyjaśnij, jak rozumiesz powiedzenie Grzeczność nic nie kosztuje, a wiele pomaga. Posłuż się przykładem z codziennego życia. 2. Wyjaśnij, jaki związek ma, zdaniem Sędziego, większa ogłada młodych ludzi z ich pobytami na dworach bogatej szlachty. 3. Wyraź własne zdanie na temat grzeczności współczesnej młodzieży w porównaniu z grzecznością w dawnych czasach. 4. Napisz ogłoszenie, w którym poinformujesz o rozpoczęciu kursu savoir vivre u. 5. Uzasadnij dwoma argumentami, powołując się na wypowiedź Sędziego, że są różne rodzaje grzeczności. 6. Wyjaśnij na podstawie podanego fragmentu, dlaczego dawniej tak dbano o dobre obyczaje. 7. Napisz rozprawkę, w której odniesiesz się do słów Sędziego: Grzeczność nie jest rzeczą małą: Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało, Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje, Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje; 8. Z wizytą w Soplicowie. Stosując narrację 1-osobową, napisz opowiadanie. W swoim wypracowaniu wykaż, że dobrze znasz treść utworu. 9. Wyobraź sobie, że jesteś dziennikarzem i możesz porozmawiać z Sędzią. Napisz wywiad, w którym bohater przedstawi zasady 62 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

63 dobrego zachowania, które uważa za najważniejsze. W swoim wypracowaniu wykorzystaj treść podanego fragmentu, jak również znajomość całego utworu. 10. Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą. Napisz rozprawkę, w której ustosunkujesz się do stwierdzenia Sędziego. W argumentacji odwołaj się do przytoczonego fragmentu, całego utworu Adama Mickiewicza i do innego wybranego tekstu literackiego. 11. Napisz podanie do dyrektora teatru z prośbą o wypożyczenie kostiumów dla aktorów grających w szkolnym przedstawieniu Pana Tadeusza. Wymień trzy postacie z utworu A. Mickiewicza, dla których będą one potrzebne. 12. Napisz artykuł do gazetki szkolnej, w którym przekonasz rówieśników, że Grzeczność nie jest rzeczą małą;/ Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało,/ Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje,/ Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje. W argumentacji odwołaj się do załączonego fragmentu Pana Tadeusza, wybranej przez siebie lektury i własnych obserwacji. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów. 13. Znalazłeś się na uczcie opisanej w Panu Tadeuszu. Opowiedz o tym, co tam zobaczyłeś i kogo spotkałeś. Wykaż się znajomością całej lektury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów. 14. Czy dziś nauka Sędziego nas obowiązuje? Czy też z powodu upływu czasu grzeczność przestała się liczyć? Zabierz głos w dyskusji. Napisz komentarz, w którym przedstawisz swoje stanowisko i poprzesz je argumentami. IV. SAMOKSZTAŁCENIE 1. Savoir-vivre (fr. savoir wiedzieć, vivre żyć; znajomość życia ) ogłada, dobre maniery, bon-ton, konwenans towarzyski, znajomość obowiązujących zwyczajów, form towarzyskich i reguł grzeczności obowiązujących w danej grupie. Znaczenia powyższego słowa w pierwszej kolejności poszukasz w: a) Słowniku języka polskiego b) Słowniku wyrazów obcych c) Słowniku wyrazów bliskoznacznych Opracowanie: Katarzyna Gruszka Szkoła Podstawowa nr 26 w Częstochowie Katarzyna Idczak Szkoła Podstawowa nr 19 w Częstochowie Beata Kin Szkoła Podstawowa nr 3 w Kłobucku Magdalena Wąsińska Szkoła Podstawowa w Kolonii Poczesnej Ewa Żogała Szkoła Podstawowa nr 3 w Kłobucku Księga I: Gospodarstwo WIĄZKA ZADAŃ NR Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe, Wesoło, lecz w porządku; naprzód dzieci małe Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną, Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną; Panny tuż za starszemi, a młodzież na boku; Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku (Tak każe przyzwoitość); nikt tam nie rozprawiał O porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał, A każdy mimowolnie porządku pilnował. Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował Goście weszli w porządku i stanęli kołem; Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem; Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy. Idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży. Przy nim stał kwestarz, Sędzia tuż przy Bernardynie, Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie. Mężczyznom dano wódkę; wtenczas wszyscy siedli I chołodziec litewski milcząc żwawo jedli. Pan Tadeusz, choć młodzik, ale prawem gościa Wysoko siadł przy damach obok Jegomościa; [ ] 220 I nigdy nie dozwalał, by chybiano względu Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu. Tym ładem mawiał domy i narody słyną, Z jego upadkiem domy i narody giną. Więc do porządku wykli domowi i słudzy; I przyjezdny gość, krewny albo człowiek cudzy, Gdy Sędziego nawiedził, skoro pobył mało, Przejmował zwyczaj, którym wszystko oddychało. [ ] BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 63

64 Księga IV: Dyplomatyka i łowy [ ] 600 To nie na ślad daleki ogary napadły, Na oko gonią nagle ustał krzyk pogoni, Doszli zwierza; wrzask znowu, skowyt; zwierz się broni I zapewne kaleczy: śród ogarów grania Słychać coraz to częściej jęk psiego konania. Strzelcy stali i każdy ze strzelbą gotową Wygiął się jak łuk naprzód, z wciśnioną w las głową. Nie mogą dłużej czekać! Już ze stanowiska Jeden za drugim zmyka i w puszczę się wciska; Chcą pierwsi spotkać zwierza; choć Wojski ostrzegał, 610 Choć Wojski stanowiska na koniu obiegał, Krzycząc, że czy kto prostym chłopem, czy paniczem, Jeżeli z miejsca zejdzie, dostanie w grzbiet smyczem, Nie było rady! Wszyscy pomimo zakazu W las pobiegli. Trzy strzelby huknęły od razu; Potem wciąż kanonada, aż głośniej nad strzały Ryknął niedźwiedź i echem napełnił las cały. I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Kiedy odbywały sie polowania na zwierzynę? Wybierz poprawną odpowiedź. A) w niedzielę. B) w sobotę. C) w poniedziałek. D) we wtorek. 2. Pan Tadeusz to epopeja narodowa. Wymień 3 cechy, które są wyróżnikami tego gatunku, odwołując się do lektury. 3. Kto jest zbiorowym bohaterem epopei? A) szlachta B) chłopstwo C) rycerstwo 4. Dla każdego z poniższych cytatów odpowiedz na pytanie: Czy cytat pochodzi z dzieła napisanego przez postać przedstawioną na poniższym portrecie? 5. Wyszukaj w tekście środki poetyckie, których użył Adam Mickiewicz i wpisz je obok odpowiednich terminów. Portret Adama Mickiewicza Ryk okropny! boleści, wściekłości, rozpaczy; Za nim wrzask psów, krzyk strzelców, trąby dojeżdżaczy Grzmiały ze środka puszczy; strzelcy ci w las śpieszą, [...] 630 Aż z gęstwy, jak z chmur, wypadł niedźwiedź na kształt gromu; Wkoło psy gonią, straszą, rwą; on wstał na nogi Tylne i spojrzał wkoło, rykiem strasząc wrogi, I przedniemi łapami to drzewa korzenie, To pniaki osmalone, to wrosłe kamienie Rwał, waląc w psów i w ludzi; aż wyłamał drzewo, Kręcąc nim jak maczugą na prawo, na lewo, Runął wprost na ostatnich strażników obławy: Hrabię i Tadeusza. Oni bez obawy Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Wrocław Cytat TAK NIE Niech cię czarci chwycą Z taką pustą mózgownicą! Bo serce nie jest sługa, nie zna, co to pany, I nie da się przemocą okuwać w kajdany. Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba. Jeśli nie chcesz mojej zguby, Krrrokodyla daj mi, luby. Domeyki i Doweyki wszystkie sprzeciwieństwa Pochodziły, rzecz dziwna, z nazwisk podobieństwa. Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże. dwa epitety:... dwa wyliczenia: dwa porównania BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

65 6. Na których ilustracjach zostały przedstawione sceny z Pana Tadeusza? Wskaż właściwą odpowiedź i uzasadnij ją. A)1 i 2 B) 2 i 3 C) 3 i 4 A B C D D) 2 i 4 7. Sędzia, mówiąc o grzeczności, zaznacza: Przynajmniej tom skorzystał, że mi w moim domu, nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu w uczciwości, w grzeczności Napisz, co znaczy uchybić komuś w grzeczności. PRZECZYTAJ TEKST I WYKONAJ ZADANIA. Alina Witkowska Mickiewicz słowo i czyn (fragment) Własny świat Soplicowa jest wszakże oparty nie tylko na niewielkim, łatwym do poznania terytorium szlacheckiego folwarku i zamożnego dworu (..). Także na ładzie i porządku, które określają sposób życia we własnym świecie. Porządek ten opiera się przede wszystkim na etykiecie. To etykieta właśnie, ów napisany zbiór zasad regulujący ludzkie czynności i sposoby zachowań, jest właściwym strażnikiem tradycji i prawdziwym organizatorem głęboko pojętego ładu życia. Znajomość etykiety równa się więc rozpoznaniu soplicowskiego mikroświata i zapewnia swobodne bezkolizyjne poruszanie się w jego obrębie ( ). Ale muszą istnieć jej strażnicy i interpretatorzy, swego rodzaju mistrzowie ceremoniału, którzy dbają o pełną czytelność systemu znaków etykiety i o jej swoistą nienaruszalność. W poemacie jest ich co najmniej trzech: Sędzia, Podkomorzy i Wojski Hreczecha. Wszakże Ci trzej żywe kodeksy zachowań i wystarczy baczna obserwacja ich sposobu bycia, aby można się w lot zorientować w obyczajowych prawach i obowiązkach. Bo o to Podkomorzy kilkakrotnie oddaje ukłony w tym samym znaczącym porządku idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży. On też najwyższe brał miejsce za stołem i było oczywiste, że należało mu się ono z wieku i urzędu jako władzy powiatowej i panu znakomitego rodu, o znacznej majątkowej zamożności ( ). Rolę mentora pełnią w Panu Tadeuszu przemowy: sędziego ważna BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 65

66 nauka o grzeczności, Podkomorzego uwagi nad młodym i Wojskiego refleksje łowieckie, gdyż on właśnie ukazany jest jako żywa księga prawideł myśliwskich. Przemowy te z resztą oprócz ich sensu edukacyjnego podkreślić mają także charakterystyczną cechę kultury szlacheckiej ( ). Wszakże niezależnie od wielu różnorakich funkcji, jakie pełnią przemowy w Panu Tadeuszu nader istotny jest ich sens edukacyjny związany z wykładaniem etykiety obowiązującej społeczność szlachecką. Zwłaszcza już Sędzia wydaje się świadomym i surowym obserwatorem jej zasad ( ). Dlatego nawet swobodna przechadzka, w której on uczestniczy, odbywa się z poszanowaniem określonego ceremoniału, zabarwionego czytelnym sensem towarzyskim i społecznym. Bo także grono osób spacerujących jest dla niego maleńką społecznością, która wymaga, aby zachowano w niej ład podyktowany co najmniej przez wiek, płeć i urząd. 8. W powyższym fragmencie zastosowana została narracja: A) pierwszoosobowa. B) trzecioosobowa. 9. Etykieta według tekstu Aliny Witkowskiej to: C) narrator nie ujawnia się ani nie komentuje wydarzeń. D) narrator jest uczestnikiem opisywanych wydarzeń A) kultura słowa B) napisany zbiór zasad regulujący ludzkie czynności i sposoby zachowań 10. Dokończ zdanie na podstawie tekstu: Mistrzowie ceremoniału to Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, albo F jeśli jest fałszywe. Podkomorzy kilkakrotnie oddaje ukłony w tym samym znaczącym porządku idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży. 12. Podaj trzy przykłady zachowania etykiety lub ceremoniału znane Ci z życia codziennego. II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 1. Zapisz synonim wyrazu ceremoniał. III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Zachęć swoich rówieśników do przeczytania Pana Tadeusza. Podaj 3 argumenty. 2. Jakie obyczaje szlacheckie opisano w epopei narodowej? Opisz w czterech zdaniach jeden z nich. 3. Myśliwy z Koła Łowickiego przyjeżdża do Twojej szkoły. Napisz zaproszenie na spotkanie z nim. Użyj dwóch argumentów, którymi przekonasz kolegów i koleżanki do udziału w tym spotkaniu. Uwaga: w ocenie wypowiedzi będzie brana pod uwagę poprawność językowa, ortograficzna i interpunkcyjna. 4. Jak cię widzą, tak cię piszą dobre obyczaje w życiu codziennym. Uzasadnij, czy warto kierować się zasadami dobrego zachowania we współczesnym świecie. Podaj argumenty, uwzględniając lekturę pt. Pan Tadeusz. 5. Napisz przemówienie do uczniów na temat dobrego zachowania i kultury. Odwołaj się do lektury Pan Tadeusz. IV. SAMOKSZTAŁCENIE C) zachowanie tradycji Wojski najwyższe brał miejsce za stołem. P F Swobodna przechadzka, w której uczestniczy Sędzia odbywa się z poszanowaniem określonego ceremoniału. 1. Poniższe polecenia wykonaj, korzystając ze słowników. Przy odpowiedzi zapisz nazwę słownika, z którego skorzystałeś. a) Wyjaśnij pojęcie savoir-vivre. b) Zapisz, jak należy wymawiać zwrot savoir-vivre. c) Zapisz, jak należy odmieniać zwrot savoir-vivre. P P F F 66 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

67 Opracowanie: Aleksandra Bednarska-Chłopaś Szkoła Podstawowa nr 31 w Częstochowie Grażyna Bich Szkoła Podstawowa nr 31 w Częstochowie Justyna Dymarczyk Szkoła Podstawowa nr 31 w Częstochowie Małgorzata Marchewka Szkoła Podstawowa nr 31 w Częstochowie WIĄZKA ZADAŃ NR 4. Księga II Zamek (fragment) Był to znak, że wracali goście z polowania, I krzątała się służba około śniadania. Jakoż po wszystkich izbach panował ruch wielki: Roznoszono potrawy, sztućce i butelki. Mężczyźni tak jak weszli, w swych zielonych strojach, Z talerzami, z szklankami, chodząc po pokojach, Jedli, pili lub wsparci na okien uszakach Rozprawiali o flintach, chartach i szarakach. Podkomorstwo i Sędzia przy stole; a w kątku Panny szeptały z sobą. Nie było porządku, Jaki się przy obiadach i wieczerzach chowa; Była to w staropolskim domu moda nowa: Przy śniadaniach pan Sędzia, choć nierad, pozwalał Na taki nieporządek, lecz go nie pochwalał. Różne też były dla dam i mężczyzn potrawy: Tu roznoszono tace z całą służbą kawy, Tace ogromne, w kwiaty ślicznie malowane, Na nich kurzące wonnie imbryki blaszane I z porcelany saskiej złote filiżanki; Przy każdej garnuszeczek mały do śmietanki. Takiej kawy, jak w Polszcze, nie ma w żadnym kraju: W Polszcze, w domu porządnym, z dawnego zwyczaju, Jest do robienia kawy osobna niewiasta, Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta, Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku I zna tajne sposoby gotowania trunku, Który ma czarność węgla, przejrzystość bursztynu, Zapach moki i gęstość miodowego płynu. Wiadomo, czym dla kawy jest dobra śmietana; Na wsi nietrudno o nią: bo kawiarka z rana, Przystawiwszy imbryki, odwiedza mleczarnie I sama lekko świeży nabiału kwiat garnie Do każdej filiżanki w osobny garnuszek, Aby każdą z nich ubrać w osobny kożuszek. Panie starsze, już wcześniej wstawszy, piły kawę; Teraz drugą dla siebie zrobiły potrawę Z gorącego, śmietaną bielonego piwa, W którym twaróg gruzłami posiekany pływa. Zaś dla mężczyzn więdliny leżą do wyboru: Półgęski tłuste, kumpia, skrzydliki ozoru, Wszystkie wyborne, wszystkie sposobem domowym Uwędzone w kominie dymem jałowcowym; W końcu, wniesiono zrazy na ostatnie danie: Takie bywało w domu Sędziego śniadanie. I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. Przytoczony fragment jest opisem A) wsi. B) śniadania. C) polowania. D) wieczerzy. 2. Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, albo F jeśli jest fałszywe. Podczas śniadania wszyscy uczestnicy posiłku siedzieli przy stole. P F Zawsze wieczorem kawiarka przygotowywała mleko do kawy. P F Potrawy, podczas śniadania, dla dam i mężczyzn różniły się. P F Śniadanie odbywało się według takich reguł jak obiad i kolacja. P F Sędzia był zwolennikiem nowych zwyczajów. P F 3. Połącz w pary. ogromne, w kwiaty ślicznie malowane ma czarność węgla, przejrzystość bursztynu z porcelany saskiej złote wszystkie wyborne, wszystkie sposobem domowym uwędzone wędliny taca kawa filiżanki 4. Poetycki opis kawy został osiągnięty dzięki użyciu: A) animizacji B) personifikacji C) epitetów D) archaizmów BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 67

68 5. Wymień cztery cechy, jakie powinna mieć najlepiej przygotowana kawa. 6. Wyjaśnij, swoimi słowami, kim była i czym zajmowała się kawiarka. 7. Niewiasta i kobieta to: A) antonimy B) synonimy C) homonimy D) archaizmy 8. O jakich chartach rozmawiali uczestnicy śniadania? Podaj ich imiona oraz imiona ich właścicieli. 9. Wypisz z tekstu pięć epitetów. 10. Oceń, które z podanych zdań jest prawdziwe. Wybierz P przy zdaniu prawdziwym. 1.* W przytoczonym fragmencie Pana Tadeusza występują rymy parzyste. P 2. Wersy mają różną liczbę zgłosek. P 3. Przytoczony fragment zawiera strofy i refren. P 11. Na przykładzie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza podaj cechy epopei. 12. Podaj tytuł utworu i nazwisko jego autora oraz nazwij gatunek literacki, do którego nawiązał Adam Mickiewicz we fragmencie inwokacji: Litwo, ojczyzno moja Ty jesteś jak zdrowie. Tytuł:... Autor:... Gatunek literacki: Tytuł lektury to Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Co znaczy w tym podtytule słowo zajazd? 14. W końcu wniesiono zrazy na ostatnie danie to jedna z sytuacji, w której autor używa określenia ostatni. Adam Mickiewicz często używał przymiotnika ostatni w swoim dziele. W jakich innych okolicznościach on się pojawił? Podaj co najmniej trzy. 15. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A lub B oraz jej uzasadnienie 1, 2 lub 3. W przywołanym memie zastosowano: A apostrofę, która 1. została użyta w celu uzyskania konkretnej odpowiedzi 1. przenosi cechy z jednego przedmiotu na inny B anaforę, 2. polega na bezpośrednim zwróceniu się do kogoś 16. Wyjaśnij, na czym polega komizm przedstawionej sytuacji BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

69 II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 8. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A lub B oraz jej uzupełnienie 1, 2 albo 3. We fragmencie I krzątała się służba około śniadania różnica między pisownią a wymową następuje w wyrazie A krzątała i polega na 1. udźwięcznieniu 2. utracie dźwięczności B służba 4. uproszczeniu grupy spółgłoskowej 9. Od wyrazu śniadanie utwórz wyrazy pokrewne przymiotnik... zdrobnienie O czym rozmawiali mężczyźni podczas śniadania? Odpowiedz w formie równoważnika zdania. 11. Wyjaśnij zasady ortograficzne w podanych wyrazach: służba... zapach... krzątała... wszystkie Wyjaśnij znaczenie podanych związków frazeologicznych. W razie potrzeby skorzystaj ze słownika frazeologicznego. jeść jak ptaszek... jeść za trzech... jeść z kimś z jednej miski... śniadanie na stole... bułka z masłem... chleb powszedni... ciężki kawałek chleba... figa z makiem... groch z kapustą Wybierz z tekstu dwa archaizmy i podaj ich współczesne znaczenie. Wyjaśnij, czemu służą archaizmy w utworach literackich. 14. Przeczytaj poniższy fragment. Zaś dla mężczyzn wędliny leżą do wyboru: Półgęski tłuste, kumpia, skrzydliki ozoru Wszystkie wyborne... Dokończ zdanie, wybierając właściwą odpowiedź. Zastosowany w poniższym tekście dwukropek wyodrębnia: A) cytat B) przykład C) wyliczenie D) argument 15. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A albo B oraz jej uzasadnienie 1., 2. albo 3. We fragmencie: Panie starsze już wcześniej wstawszy piły kawę, Teraz drugą dla siebie zrobiły potrawę: Z gorącego, śmietaną bielonego piwa, W którym twaróg gruzłami posiekany pływa. podkreślony wyraz jest: A imiesłowem przymiotnikowym, ponieważ 1. ukazuje dokładność, z jaką wykonano czynność. 2. oznacza czynność wcześniejszą w stosunku do tej, którą wyraża orzeczenie zdania. B imiesłowem przysłówkowym, 3. oznacza czynność trwającą równocześnie z tą, którą wyraża orzeczenie zdania. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 69

70 16. Dokończ zdanie, wybierając odpowiedź A, B albo C i jej uzasadnienie 1., 2. lub 3. Użyte przez Adama Mickiewicza wyrazy więdliny, Polszcze, domie we współczesnej polszczyźnie są przykładami A kolokwializmów, 1. stosowane są w wypowiedziach potocznych, naukowych lub urzędowych. B archaizmów, ponieważ 2. pojawiły się niedawno w języku. C neologizmów, 3. wyszły z powszechnego użycia. 17.Opisz, jakie zjawisko fonetyczne zachodzi w poniższych wyrazach: rozprawiali... wszystkich... twaróg Przeczytaj uważnie podany niżej tekst. Następnie dokończ zdanie, wybierając odpowiedź spośród podanych niżej. Przy stole z Panem Tadeuszem Chcę sprawdzić, jak wyglądało kulinarne życie Adama Mickiewicza. W tym celu jadę do Wielkopolski. [ ] Adam Mickiewicz spędził w Wielkopolsce siedem miesięcy (od sierpnia 1831 do marca 1832 roku). Gościł u brata Franciszka, który po powstaniu listopadowym osiadł w Łukowie, i u wielkopolskiej szlachty. I jak twierdzi część badaczy wizyta ta miała wielki wpływ na powstanie i treść Pana Tadeusza. [ ] Andrzej Kuźmiński, który wraz z synem Jerzym przygotował książkę, wyjaśnia mi: - Trafiły do niej potrawy, o których Adam Mickiewicz opowiada w Panu Tadeuszu, tradycyjne wielkopolskie dania, które mógł tu jeść, albo takie, które znalazły się w siedemnastowiecznej książce Compendium ferculorum, albo zebranie potraw. To za jej sprawą wieszcz pisał o ucztach w Panu Tadeuszu. Zaś dla mężczyzn więdliny leżą do wyboru: Półgęski tłuste, kumpia, skrzydliki ozoru, Wszystkie wyborne, wszystkie sposobem domowym Uwędzone w kominie dymem jałowcowym; W końcu, wniesiono zrazy na ostatnie danie: Takie bywało w domu Sędziego śniadanie. Na podstawie: www. magazyn-kuchnia.pl Tekst Przy stole z Panem Tadeuszem pisany jest stylem A) publicystycznym B) artystycznym. C) naukowym. D) potocznym. Świadczy o tym... III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Napisz zaproszenie na śniadanie w Twoim domu. Użyj dwóch argumentów, którymi przekonasz rówieśników do udziału w nim. Uwaga: w ocenie będzie brana pod uwagę poprawność językowa, ortograficzna i interpunkcyjna. 2. Wyobraź sobie, że jesteś dziennikarzem i możesz porozmawiać z kawiarką. Przeprowadź wywiad, w którym opowie Ci o tradycjach, obyczajach i potrawach w Soplicowie. Odwołaj się do znajomości całej lektury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów. 3. Napisz list otwarty do znajomych, w którym uzasadnisz potrzebę organizowania wspólnych spotkań biesiadnych i gościnności. Odwołaj się do wybranej lektury obowiązkowej. List podpisz XYZ. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów. 4. Na podstawie fragmentu i całego utworu sformułuj dwa argumenty, którymi udowodnisz słuszność tezy: Soplicowo to centrum polszczyzny tam się człowiek napije, nadysze ojczyzny. 5. Napisz przemówienie, w którym przekonasz swoich rówieśników, że Grzeczność wcale nie jest rzeczą łatwą ani małą, a tradycja i kultywowanie obyczajów są ważnym elementem życia. W argumentacji wykorzystaj znajomość wybranej lektury obowiązkowej. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów. 6. Na jednej ze stron internetowych toczy się dyskusja o tym, czy należy kultywować stare zwyczaje. Napisz komentarz, w którym przedstawisz swoje stanowisko i poprzesz je dwoma argumentami. Dobierając przykłady, odwołaj się do całości lektury. 7. Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w żadnym kraju. Na podstawie fragmentu Pana Tadeusza ułóż przepis na smaczną kawę. 8. *Napisz dedykację dla babci, której z okazji jej święta podarujesz wydanie Pana Tadeusza. Uzasadnij wybór książki. Pamiętaj o poprawności językowej, ortograficznej i interpunkcyjnej. IV. SAMOKSZTAŁCENIE 1. Dawniej mówiono o pokrewieństwie po mieczu i po kądzieli. Korzystając ze słowników, objaśnij, co znaczą te pojęcia. a) po mieczu... b) po kądzieli BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

71 Sędzia [...] rzekł: Dziś, nowym zwyczajem, My na naukę młodzież do stolicy dajem, I nie przeczym, że nasi synowie i wnuki Mają od starych więcej książkowej nauki; Ale co dzień postrzegam, jak młódź cierpi na tem, Że nie ma szkół uczących żyć z ludźmi i światem. Dawniej na dwory pańskie jechał szlachcic młody, Ja sam lat dziesięć byłem dworskim Wojewody, [...] On mnie radą do usług publicznych sposobił, Z opieki nie wypuścił, aż człowiekiem zrobił. [...] Jeślim tyle na jego nie korzystał dworze Jak drudzy, i wróciwszy, w domu ziemię orzę, Gdy inni, więcej godni Wojewody względów, Doszli potem najwyższych krajowych urzędów, Przynajmniej tom skorzystał, że mi w moim domu Nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu W uczciwości, w grzeczności; a ja powiem śmiało, Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą. Niełatwą, bo nie na tym kończy się, jak nogą Zręcznie wierzgnąć, z uśmiechem witać lada kogo; Opracowanie: Katarzyna Jasińska Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1 w Rędzinach Alicja Kamińska Szkoła Podstawowa w Konopiskach Iwona Mielczarek Szkoła Podstawowa nr 2 w Częstochowie Beata Piech Szkoła Podstawowa nr 2 w Częstochowie Joanna Trzepizur Szkoła Podstawowa nr 2 w Częstochowie WIĄZKA ZADAŃ NR 5. Bo taka grzeczność modna zda mi się kupiecka, Ale nie staropolska ani też szlachecka. Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna; Bo nie jest bez grzeczności i miłość dziecinna, I wzgląd męża dla żony przy ludziach, i pana Dla sług swoich, a w każdej jest pewna odmiana. Trzeba się długo uczyć, ażeby nie zbłądzić I każdemu powinną uczciwość wyrządzić. I starzy się uczyli; u panów rozmowa Była to historyja żyjąca krajowa, A między szlachtą dzieje domowe powiatu. Dawano przez to poznać szlachcicowi bratu, Że wszyscy o nim wiedzą, lekce go nie ważą; Więc szlachcic obyczaje swe trzymał pod strażą. [...] Grzeczność nie jest rzeczą małą: Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało, Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje, Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje: Jak na szalach, żebyśmy nasz ciężar poznali, Musim kogoś posadzić na przeciwnej szali. [...] Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Warszawa 1986, s I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Co jest przedmiotem troski Sędziego w przytoczonym fragmencie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza? A) Braki w wykształceniu ludzi starszych w porównaniu z młodymi. B) Nieznajomość zasad okazywania należytej grzeczności. C) Różnicowanie zachowań ze względu na pozycję społeczną człowieka. D) Zbyt duże zainteresowanie ludzi sprawami sąsiadów i znajomych. 2. Oceń prawdziwość informacji dotyczących fragmentu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Zaznacz P, jeśli informacja jest prawdziwa, lub F jeśli jest fałszywa. Sędzia uważa, że zagrożeniem dla kultury jest przyzwolenie na swobodne traktowanie tradycyjnych zasad grzeczności. Z wypowiedzi Sędziego wynika, że wychowywanie młodzieży na dworach zamożnej szlachty dawało możliwość zdobycia większej wiedzy książkowej niż w stolicy. Jednym z ważniejszych składników obyczajowości staropolskiej w Panu Tadeuszu była grzeczność, której przestrzegania pilnował Sędzia. Sędzia dziesięć lat był dworzaninem Podkomorzego. P F Sędzia pochwala współczesne obyczaje. P F 3. Odpowiedz na pytanie, wybierając odpowiedź A lub B oraz jej uzasadnienie 1., 2. lub 3. Czy wieloletni pobyt na dworze Wojewody jest dla Sędziego powodem do dumy? P P P F F F Tak, Nie, ponieważ 1. zaprzepaścił jego szansę na karierę polityczną. 2. dzięki niemu potrafi każdemu okazać stosowną grzeczność. 3. znajomość z zamożnym człowiekiem pozwoliła i jemu zdobyć majątek. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 71

72 4. Sędzia twierdzi, że dawniej szlachcic obyczaje swe trzymał pod strażą, ponieważ A) rywalizował z innymi o najlepszą pozycję towarzyską w okolicy. 5. W kontekście wypowiedzi Sędziego zdanie: Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą pełni funkcję 6. Jakie wydarzenia historyczne ilustruje Jankiel swoją grą na cymbałach w Księdze XII Pana Tadeusza? Uzupełnij tabelę, wpisując obok cytatu właściwe wydarzenie. 1. uchwalenie Konstytucji 3 maja 2. konfederacja targowicka 3. rzeź Pragi podczas powstania kościuszkowskiego 4. utworzenie legionów Dąbrowskiego 5. pochód wojsk napoleońskich na Rosję 7. Jakim środkiem stylistycznym są w tym tekście wyrazy: syk, brzęczenia, jęczy? Wyjaśnij, jaką pełnią funkcję we fragmencie przedstawiającym grę Jankiela na cymbałach. Środek stylistyczny:... Funkcja: Wybierz odpowiedź A albo B i jej uzasadnienie spośród C albo D. Utwór Adama Mickiewicza zaliczysz do A/B, ponieważ C/D. A) epiki B) liryki C) wypowiada się w nim podmiot liryczny 9. Uzupełnij tekst: Marsz tryumfalny Jeszcze Polska nie zginęła!... obecnie nosi tytuł Autorem jego słów jest akord rozdąsany, Przeciwko zgodzie tonów skonfederowany W powyższym cytacie z utworu Adama Mickiewicza występuje: D) wypowiada się w nim narrator A) uosobienie A) metafora C) ożywienie D) porównanie 11. Czy treść poniższego wiersza jest zgodna z wymową utworu Adama Mickiewicza? W uzasadnieniu sformułuj dwa argumenty odnoszące się zarówno do utworu A. Mickiewicza, jak i do wiersza T. Różewicza. Kochani ludożercy kochani ludożercy nie patrzcie wilkiem poczekajcie chwilę na człowieka nie depczcie słabszych który pyta o wolne miejsce nie zgrzytajcie zębami w przedziale kolejowym zrozumcie inni ludzie też mają dwie nogi i siedzenie B) ukrywał w ten sposób nieznajomość zasad zachowania się. zrozumcie ludzi jest dużo będzie jeszcze więcej więc posuńcie się trochę ustąpcie T. Różewicz List do ludożerców (fragment) C) dbał o swoją godność i reputację wśród okolicznej szlachty. A) tezy. B) argumentu. C) przykładu. D) wniosku. Fragment koncertu Jankiela Razem ze strun wiela Buchnął dźwięk, jakby cała janczarska kapela Ozwała się z dzwonkami, z zelami, z bębenki. Brzmi Polonez Trzeciego Maja! A wtem puścił fałszywy akord jak syk węża, [ ] On umyślnie trąca Wciąż tę zdradziecką strunę, melodyję zmąca, Coraz głośniej targając akord rozdąsany, Przeciwko zgodzie tonów skonfederowany. Słychać tysiące coraz głośniejszych hałasów; Takt marszu, wojna, atak, szturm; słychać wystrzały, Jęk dzieci, płacze matek. znów zrazu brzęczenia Lekkie i ciche kilka cienkich strunek jęczy, [ ] Lecz strun coraz przybywa; już rozpierzchłe tony Łączą się i akordów wiążą legiony. struny zadzwoniły, jak trąby mosiężne, I z trąb znana piosenka ku niebu wionęła, Marsz tryumfalny: Jeszcze Polska nie zginęła! Marsz, Dąbrowski, do Polski! D) liczył na uzyskanie wyższej od innych pozycji społecznej. Wydarzenie historyczne BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

73 II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 1. Zastosowany w wypowiedzi Sędziego frazeologizm zrobić kogoś człowiekiem oznacza: A) nauczyć kogoś, jak postępować z ludźmi, rozpoznawać ich charaktery. B) sprawić, że ktoś jest wartościowym, mądrym i cenionym człowiekiem. C) przekonać kogoś, że człowiek jest z natury dobry, godny zaufania. D) przypisać kogoś do jakiegoś środowiska, związać z jakąś grupą. 2. Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe albo F jeśli jest fałszywe. W wyrazie skonfederowany przedrostek s- piszemy przed literą oznaczającą spółgłoskę bezdźwięczną. P F Przedrostek bez- piszemy zawsze tak samo bez względy na wymowę. P F 3. Nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu W uczciwości, w grzeczności Powyższy fragment jest przykładem mowy niezależnej. Zapisz zdanie wypowiedziane przez Sędziego w mowie zależnej. 4. Wybierz odpowiedź A albo B i jej uzasadnienie spośród C albo D. W zdaniu: Bo nie jest bez grzeczności i miłość dziecinna podkreślony wyraz pełni funkcję A/B, ponieważ C/D. A) podmiotu B) dopełnienia C) uzupełnia i rozwija treść czasownika D) wskazuje na wykonawcę czynności 5. W nauce Sędziego zostało użyte sformułowanie zrobić z kogoś człowieka, które oznacza, sprawić, że ktoś stanie się lepszy, bardziej wartościowy. Zbuduj zdanie, w którym wykorzystasz ten zwrot w sposób świadczący o jego rozumieniu. III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Czy zgadzasz się z twierdzeniem Sędziego, że Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna? W uzasadnieniu swojej odpowiedzi odwołaj się do przykładu, który wynika z twoich obserwacji i doświadczeń. Nie cytuj. 2. W Twojej szkole powstaje gazetka poświęcona obyczajom opisanym w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Które z poniższych źródeł wykorzystasz, aby stworzyć artykuł dotyczący obyczajów związanych ze swataniem? Wybierz źródło spośród 1. 3., a następnie uzasadnij swój wybór dwoma argumentami Wybór źródła:... Argument 1... Argument BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 73

74 3. Czy można poznać człowieka, widząc jego zachowanie i słysząc język, jakim się posługuje? Przedstaw swoje stanowisko wobec powyższego problemu. W argumentacji posłuż się przykładem z literatury i życia codziennego. 4. W Twojej szkole będzie koncertował znany muzyk. Napisz zaproszenie na koncert. Użyj dwóch argumentów, którymi przekonasz kolegów i koleżanki do udziału w tym spotkaniu. Uwaga: w ocenie wypowiedzi będzie brana pod uwagę poprawność językowa, ortograficzna i interpunkcyjna. 5. Czy poniższy obraz mógłby być ilustracją do fragmentu Pana Tadeusza Koncert Jankiela. Swoją wypowiedź poprzyj co najmniej dwoma argumentami Opracowanie: Katarzyna Noszczyk Zespół Szkolno-Przedszkolny w Mykanowie Iwona Śpiewak Szkoła Podstawowa nr 50 w Częstochowie Generał Jan Henryk Dąbrowski na czele Legionów, obraz Juliusza Kossaka STEFAN ŻEROMSKI SYZYFOWE PRACE WIĄZKA ZADAŃ NR 1. I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Rozwiąż krzyżówkę, a następnie wyjaśnij, jaki związek ma wyraz będący jej rozwiązaniem z treścią lektury Syzyfowe prace Miesiąc, w którym Marcin rozpoczyna naukę w szkole w Owczarach. 2. Imię starego pana Borowicza. 3. Przezwisko Anny Stogowskiej. 4. Jedyny przyjaciel Radka w Klerykowie. 5. Zawód Szymona Nogi. HASŁO: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

75 PRZECZYTAJ TEKST I WYKONAJ ZADANIA. TEKST I STEFAN ŻEROMSKI SYZYFOWE PRACE Po powrocie z wakacji Borowicz zastał w gimnazjum duże zmiany. [ ] Nowy zarząd wprowadził nowe obrzędy szkolne. [ ] Przede wszystkim zabrano się do stancyj i zaprowadzono różne nowatorstwa. Na każdej stancji wyznaczano starszego, który miał obowiązek czuwania nad bracią z klas niższych, zaprowadzono książki wydaleń z mieszkania, gdzie należało wypisywać każdy krok, każdą chwilę nieobecności oraz skargi na złe sprawowanie się współlokatorów. [ ] Inspektor i jego satelici chodzili po tych stancjach nieustannie, odbywali rewizję, zaglądali nie tylko do kuferków, ale nawet własnymi rękoma grzebali w siennikach, słuchali pod oknami, czaili się u drzwi, wbiegali do mieszkań uczniowskich z rana itd. Jaki to wszystko wpływ wywarło na rozwój moralności mas uczniowskich w Klerykowie, trudno osądzić. W każdym razie, jeżeli moralność nie nazbyt wysoko podskoczyła w górę, jeżeli starsi, dyżurni, korepetytorowi i w ogóle siódmo- i ósmoklasiści starym obyczajem wymykali się o północy na miasto w celach im wiadomych, to jednak książki drukowanej polskimi literami rzeczywiście nie było sposobu mieć na stancji. To wygnanie książek polskich z pewnych izb w mieście, podczas gdy innym książkom wolno było w tych samych izbach leżeć nawet bezużytecznymi stosami stanowiło zjawisko nadzwyczaj komiczne. Skazane na banicję do sąsiednich pokojów, upośledzone druki nadwiślańskie mogły sobie do nieskończoności zadawać pytanie jak obłąkany Gogola* w szpitalu wariatów: dlaczego ja nie jestem kamerjunkrem? Dlaczego jestem tylko radcą tytularnym? Dlaczegóż ja, i dlaczego mianowicie radcą tytularnym?... Te jednak wołające na puszczy pytania nie doczekałyby się były w Klerykowie znikąd odpowiedzi. Częste rewizje, a szczególniej nagłe, a niespodziewane wizyty, trwoga oczekiwania, niepokój, że ktoś podsłuchuje, źle oddziaływały na umoralnianą młodzież pod rozmaitymi względami. Pobyt w szkole był dla wszystkich mieszkających na stancjach pobytem w więzieniu. Stefan Żeromski, Syzyfowe prace, Warszawa 1984, s * Jak obłąkany Gogola w utworze Pamiętnik wariata 2. Na podstawie przeczytanego fragmentu wyjaśnij, na czym polegał proces rusyfikacji. 3. Zatytułuj powyższy fragment tekstu. Uzasadnij swój wybór. 4. Wyjaśnij, w jaki sposób zaborcy wymuszali na uczniach posłuszeństwo. 5. Oceń prawdziwość poniższych zdań. Wybierz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe. Inspektor i jego satelici odbywali niespodziewane rewizje na stancjach i zaglądali uczniom do kuferków, co stanowiło zjawisko nadzwyczaj komiczne. Częste, niespodziewane rewizje źle oddziaływały na uczniów, ponieważ spodziewali się kontroli o każdej porze dnia i nocy. Częste, niespodziewane rewizje źle oddziaływały na uczniów, którzy ukrywali na stancji książki pisane po polsku. Jedna z wprowadzonych w gimnazjum zmian miała na celu zmuszanie starszych uczniów do donoszenia na kolegów. P P P P F F F F Nasilone pilnowanie uczniów wynikało z troski o ich bezpieczeństwo. P F Uczniowie mieszkający na stancjach mogli posiadać i swobodnie czytać polskie książki. P F BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 75

76 6. Doradź uczniom, w jaki sposób mogliby stawiać opór wynaradawianiu. 7. Wypisz z tekstu uosobienie. 8. Na podstawie powyższego fragmentu powieści podaj dwa przykłady działań rosyjskich władz oświatowych wobec polskiej młodzieży. Odwołując się do całości lektury, przedstaw inne metody rusyfikacji młodych Polaków. 9. Jakie działania zaborcy nazwane zostały zjawiskiem nadzwyczaj komicznym? Wyjaśnij, na czym one polegały. W czym tkwi komizm całej sytuacji? 10. Wyjaśnij znaczenie słowa banicja i inwigilacja. Dopisz synonim do każdego z nich, a następnie użyj w zdaniach odnoszących się do powieści Stefana Żeromskiego. banicja... inwigilacja Które wydarzenie potwierdziło słuszność tezy, że literatura ojczysta ma ogromny wpływ na budzenie świadomości narodowej? 12. W oparciu o trzeci akapit tekstu odpowiedz w 1-2 zdaniach, jakie emocje towarzyszyły uczniom podczas rewizji na stancjach. 13. Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwe odpowiedzi spośród podanych. Cytowany utwór jest przykładem A/B, ponieważ 1./2./ Odwołując się do zamieszczonego tekstu oraz całej lektury, wyjaśnij znaczenie tytułu powieści. A. powieści, ponieważ 1. dotyczy konkretnych miejsc, osób lub zdarzeń, opowiada o niezwykłych czynach bohaterów wzorowanych na postaciach historycznych. 2. ma rozbudowaną wielowątkową fabułę, z wieloma bohaterami. B. epopei, 3. opowiedziana w nim historia ma głębszy sens i ilustruje ważne prawdy moralne. 15. Wymień tytuł innej lektury obowiązkowej, która porusza problem prześladowania narodu polskiego przez inne nacje. Podaj tytuł utworu i nazwisko autora oraz wyjaśnij, na czym polegały te represje. a) Autor:... Tytuł:... b) Rodzaj represji, którym poddawane było społeczeństwo polskie: 76 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

77 16. Jaki związek dostrzegasz pomiędzy poniższą ilustracją a metodami walki młodzieży polskiej z rusyfikacją? PRZECZYTAJ TEKST II I WYKONAJ KOLEJNE ZADANIA. TEKST II Wanda Markowska Syzyf Syzyf był władcą pięknego Koryntu*. [ ] Bogowie lubili bardzo króla Koryntu i nie skąpili mu swych łask. Zapraszali go nawet od czasu do czasu na Olimp, do swej podniebnej siedziby. Żył król Syzyf długie lata szczęśliwie w zdrowiu i radości, zawsze rześki i młody mimo podeszłego wieku, gdyż ambrozja i nektar [ ] przydawały mu sił [ ]. I byłby tak żył pod promieniami łaskawości Olimpijczyków jeszcze długo, gdyby nie jego zbytnia gadatliwość i pyszałkowatość. [ ] Ciężko go ukarali bogowie. W podziemiach Hadesu zgięty wpół toczy przed sobą wielki odłam skały. Musi go wtoczyć na wysoką górę. Pręży się grzbiet nieszczęśnika, nabrzmiałe węzły żył występują na jego ramionach, krew uderza do głowy i brak mu już tchu w zdyszanych płucach. Ale już niedaleko szczyt. Tam odpocznie. Lecz nagle tuż przed wierzchołkiem góry głaz wymyka mu się z rąk i spada w dół. Tak wciąż musi biedny Syzyf zaczynać od początku swą pracę daremną i znoić** się w próżnym wysiłku. A trwać to ma bez końca, przez wieczność całą. Wanda Markowska, Syzyf, [w:] tejże, Mity Greków i Rzymian, Warszawa 1968, s.154, 156 * Korynt miasto w Grecji, w starożytności słynące z bogactwa i wielu dzieł sztuki. ** znoić się ciężko pracować 17. W kontekście mitu Syzyf wyjaśnij, dlaczego Stefan Żeromski zatytułował swój utwór Syzyfowe prace. II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 1. Dopisz wyrazy pokrewne do słowa rusyfikacja. a) rzeczownik... b) czasownik... c) imiesłów przymiotnikowy bierny... d) przymiotnik Podaj przykład związku frazeologicznego, który kojarzy ci się z działalnością rosyjskiego zaborcy. Wyjaśnij jego znaczenie, a następnie użyj go w zdaniu. 3. W zdaniu Po powrocie z wakacji Borowicz zastał w gimnazjum duże zmiany podkreślone wyrazy to A/B, które zostały wyrażone C/D. A) dopełnienia B) okoliczniki C) przyimkiem i rzeczownikiem D) zaimkiem i rzeczownikiem 4. Wypisz z tekstu synonim związku wyrazowego książki polskie. 5. Wyjaśnij znaczenie związku frazeologicznego głos wołającego na puszczy. Następnie podaj inny związek frazeologiczny zawierający wyraz głos. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 77

78 6. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. Użyty w tekście wyraz sienniki jest: A) neologizmem B) homonimem C) archaizmem D) antonimem 7. Podkreślone w tekście wyrazy wpisz w bezokoliczniku w odpowiednie miejsca w tabeli, a następnie uzupełnij pozostałe rubryki. Wyraz podstawowy (bezokolicznik) Wyraz pochodny Formant Rodzaj formantu 8. Wyjaśnij pisownię wyrazu siódmoklasista, podając odpowiednią regułę ortograficzną. III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Odwołując się do zamieszczonego fragmentu i znajomości całej lektury, odpowiedz na pytanie: Czy wygnanie książek polskich okazało się skuteczną metodą rusyfikacji uczniów? Swoją odpowiedź uzasadnij dwoma przykładami z powieści. Twoje stanowisko:... Przykład 1. Przykład Wyobraź sobie, że jesteś Marcinem Borowiczem i napisz w jego imieniu CV. Informacje, których nie znajdziesz na kartach lektury, stwórz samodzielnie. Pamiętaj jednak, aby były one prawdopodobne. 3. By na tej twarzy* spokój był i dobroć, i rozumny uśmiech, naród mój nie żałuje sił walczy i tworzy, i nie uśnie. [W. Szymborska Gawęda o miłości ziemi ojczystej] * - tu: kolejnych pokoleń Polaków Napisz rozprawkę, w której rozważysz słowa naszej noblistki. W swojej pracy odwołaj się do utworu Syzyfowe prace oraz do innej lektury obowiązkowej poruszającej problematykę patriotyzmu. Pamiętaj, aby Twoja praca liczyła co najmniej 200 słów. 4. Wyobraź sobie, że przeniosłeś się w czasie do Klerykowa i spotykasz tam Marcina Borowicza. Opisz swoje przeżycia w formie zapisków z dziennika. Napisz swoją pracę tak, aby wykazać, że dobrze znasz treść Syzyfowych prac. Twoje wypracowanie powinno liczyć co najmniej 200 słów. 5. Rozważ w formie rozprawki problem wpływu literatury polskiej na kształtowanie świadomości narodowej Polaków. Odwołaj się do treści książki Stefana Żeromskiego pt. Syzyfowe prace oraz do innego tekstu literackiego. 6. Wyobraź sobie, że jesteś Marcinem Borowiczem. Napisz list do matki, w którym skarżysz się na sytuację, jaka zaistniała po zmianach w klerykowskim gimnazjum i próbujesz przekonać ją, aby zabrała cię natychmiast ze szkoły. Prośbę uzasadnij, odwołując się do całości lektury. Opracowanie: Dominika Jastrzębska, Szkoła Podstawowa we Mstowie Beata Mieleszko, Szkoła Podstawowa nr 12 w Częstochowie Anna Puławska, Szkoła Podstawowa nr 34 w Częstochowie Joanna Zasępa-Siorek, Szkoła Podstawowa nr 36 w Częstochowie 78 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

79 WIĄZKA ZADAŃ NR 2. PRZECZYTAJ TEKST I WYKONAJ ZADANIA. Stefan Żeromski Syzyfowe prace Po powrocie z wakacji Borowicz zastał w gimnazjum duże zmiany. ( ) Nowy zarząd wprowadził nowe obrzędy szkolne. ( ) Przede wszystkim zabrano się do stancyj i zaprowadzono rożne nowatorstwa. Na każdej stancji wyznaczono starszego, który miał obowiązek czuwania nad bracią z klas niższych, zaprowadzono książki wydaleń się z mieszkania, gdzie należało wpisywać każdy krok, każdą chwilę nieobecności oraz skargi na złe sprawowanie się współlokatorów. Inspektor i jego satelici chodzili po tych stancjach nieustannie, odbywali rewizje, zaglądali nie tylko do kuferków, ale nawet własnymi rękoma grzebali w siennikach, słuchali pod oknami, czaili się u drzwi, wbiegali do mieszkań uczniowskich z rana itd. Jaki to wszystko wpływ wywarło na rozwój moralności mas uczniowskich w Klerykowie, trudno osądzić. W każdym razie, jeżeli moralność nie nazbyt wysoko podskoczyła w górę, jeżeli starsi, dyżurni, korepetytorzy i w ogóle siódmo- i ósmoklasiści starym obyczajem wymykali się o północy na miasto w celach im wiadomych, to jednak książki drukowanej polskimi literami rzeczywiście nie było sposobu mieć na stancji. To wygnanie książek polskich z pewnych izb w mieście, podczas gdy innym książkom wolno było w tych samych izbach leżeć nawet bezużytecznymi stosami stanowiło zjawisko nadzwyczaj komiczne. Skazane na banicje do sąsiednich pokojów, upośledzone druki nadwiślańskie mogły sobie do nieskończoności zadawać pytanie jak obłąkany Gogola w szpitalu wariatów: dlaczego ja nie jestem kamerjunkrem? dlaczego jestem tylko radcą tytularnym? dlaczegóż ja, i dlaczego mianowicie radcą tytularnym? Te jednak wołające na puszczy pytania nie doczekałyby się były w Klerykowie znikąd odpowiedzi. Częste rewizje, a szczególnie nagle a niespodziewane wizyty, trwoga oczekiwania, niepokój, ze ktoś podsłuchuje, źle oddziaływały na umoralniana młodzież pod rozmaitymi względami. Pobyt w szkole był dla wszystkich mieszkających na stancjach pobytem w więzieniu. Stefan Żeromski, Syzyfowe prace, Warszawa 1990 I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: Pobyt w szkole był dla wszystkich mieszkających na stancjach pobytem w więzieniu. Odwołaj się do podanego fragmentu i całości powieści Stefana Żeromskiego. 2. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych. Uczniom nie wolno było sięgać po polskie książki, ponieważ A) budziły ducha patriotycznego w Polakach oraz niweczyły działalność rusyfikacyjną zaborcy. B) odrywały chłopców od nauki. C) źle wpływały na moralność uczniów. D) przekazywały fałszywe informacje dotyczące historii Polski. 3. Do kogo zostały porównane książki w podanym fragmencie? Z podanego zdania wypisz porównanie. Skazane na banicje do sąsiednich pokojów, upośledzone druki nadwiślańskie mogły sobie do nieskończoności zadawać pytanie jak obłąkany Gogola w szpitalu wariatów. [ ] 4. Zapisz w formie planu ramowego regulamin stancji wprowadzony przez władze gimnazjum. 5. Przytoczony fragment tekstu odnosi się do zabiegów rusyfikacji. Wskazuje na to cytat: A) to jednak książki drukowanej polskimi literami rzeczywiście nie było sposobu mieć na stancji zaborcy. B) nowy zarząd wprowadził nowe obrzędy szkolne C) upośledzone druki nadwiślańskie mogły sobie do nieskończoności zadawać pytanie jak obłąkany Gogola BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 79

80 6. Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli zdanie jest fałszywe. Tekst jest fragmentem powieści współczesnej. P F Narrator z dystansem odnosi się do opisywanych wydarzeń. P F Fragment tekstu utrzymany jest w konwencji realistycznej. P F Działalność nowego zarządu spowodowała, że uczniowie starszych klas w ogóle nie opuszczali nocami stancji. P F Nowy zarząd zakazał posiadania na stancjach książek napisanych po polsku. P F Zmiany w gimnazjum rozpoczęły się wraz z rozpoczęciem nowego roku szkolnego. P F Każda stancja uczniowska miała wyznaczonego starszego. P F Rewizje, podsłuchiwanie i śledzenie sprawiły, że młodzież negatywnie postrzegała pobyt w szkole. P F 7. W przedostatnim akapicie tekstu znajdują się następujące środki artystyczne: A) uosobienie, pytanie retoryczne, porównanie B) pytanie retoryczne, anafora, apostrofa C) ożywienie, apostrofa, porównanie D) powtórzenie, porównanie, ożywienie 8. Podaj trzy metody rusyfikacji. Dwie z powyższego fragmentu, trzecią z całej lektury Syzyfowe prace (niewymienioną w powyższym fragmencie). 9. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A albo B i jej uzasadnienie spośród 1 3. Uczniowie mieszkający na stancjach czuli się A zniewoleni, 1. zarząd wprowadził nowe obrzędy. B bezradni, ponieważ 2. poddawani byli nieustannym kontrolom. 3. mogli posiadać zakazane książki. 10. Podaj imię i nazwisko autora oraz tytuł utworu, z którego pochodzi poniższy fragment. Gdzież jest król, co na rzezie tłumy te wyprawia? Czy dzieli ich odwagę, czy pierś sam nadstawia? Nie, on siedzi o pięćset mil na swej stolicy, Król wielki, samowładnik świata połowicy; Zmarszczył brwi, i tysiące kibitek wnet leci; Podpisał, tysiąc matek opłakuje dzieci; Skinął, padają knuty od Niemna do Chiwy. Mocarzu, jak Bóg silny, jak szatan złośliwy, Gdy Turków za Bałkanem twoje straszą spiże, Gdy poselstwo paryskie twoje stopy liże, - Warszawa jedna twojej mocy się urąga, Podnosi na cię rękę i koronę ściąga, Koronę Kazimierzów, Chrobrych z twojej głowy, Boś ją ukradł i skrwawił, synu Wasilowy! Car dziwi się ze strachu. Drżą Petersburczany, Car gniewa się ze strachu mrą jego dworzany; Ale sypią się wojska, których Bóg i wiara Jest Car. Car gniewny: umrzem, rozweselim Cara. Posłany wódz kaukaski z siłami pół-świata, Wierny, czynny i sprawny jak knut w ręku kata. Autor:...Tytuł: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

81 11. Wyjaśnij, na czym polega podobieństwo przywołanego powyżej fragmentu do treści Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego. 12. Wymień bohatera lektury obowiązkowej innej niż Syzyfowe prace na którego wpływ miała polska literatura. Podaj tytuł i nazwisko autora. Wyjaśnij, jaką rolę odegrała ona w jego życiu. Autor:...Tytuł:... Bohater:... Uzasadnienie:... PRZECZYTAJ PONIŻSZY FRAGMENT TEKSTU I WYKONAJ ZADANIA. Z wyroku bogów Syzyf musiał nieustannie toczyć pod górę głaz, który, znalazłszy się na szczycie, spadał siłą własnego ciężaru. Bogowie nie bez racji doszli do wniosku, że nie ma straszniejszej kary niż praca bezużyteczna i bez nadziei. ( ) Jeśli ten mit jest tragiczny, to dlatego, że bohater jest świadomy. Bo też na czym polegałaby jego kara, jeśli przy każdym kroku podtrzymywałaby go nadzieja zwycięstwa? Współczesny robotnik poświęca wszystkie dni życia jednemu zadaniu i ten los niemniej jest absurdalny. Ale nie jest tragiczny prócz tych rzadkich chwil, kiedy robotnik osiąga świadomość swojego losu. Bezsilny i zbuntowany Syzyf, proletariusz bogów, zna własny w całej pełni: o nim myśli, kiedy schodzi. 13. Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: Jeśli ten mit jest tragiczny, to dlatego, że bohater jest świadomy. Albert Camus Mit Syzyfa 14. Wyjaśnij, dlaczego Albert Camus porównał los Syzyfa do życia robotnika. 15. Napisz, co według Ciebie symbolizują biało-czerwone skrzydła zaprezentowane na plakacie. W swej interpretacji odnieś się do przytoczonego fragmentu lektury Syzyfowe prace BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 81

82 16. Przyjrzyj się obrazowi Janusza Szpyty, Syzyf. Odpowiedz, czy według ciebie przedstawiona postać współczesnego człowieka odgrywa taką samą rolę, jak mityczny Syzyf? Zajęcie stanowiska: Uzasadnienie: Przyjrzyj się ilustracji Andrzeja Mleczki Syzyfowa praca. Uzasadnij, w jaki sposób przedstawiona postać może stanowić ilustrację życia współczesnego człowieka? Wyjaśnij, jaki związek ma poniższy mem z treścią powieści Stefana Żeromskiego II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE źródło: 1. Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A lub B i jej uzasadnienie spośród Użyty w podanym fragmencie wyraz kamerjunkier jest we współczesnej polszczyźnie A archaizmem, 1. niedawno pojawił się w języku polskim. B neologizmem, ponieważ 2. często stosuje się go w potocznym języku. 3. wyszedł już z powszechnego użycia w języku. 2. Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwe odpowiedzi spośród podanych. Nagromadzenie w czwartym akapicie A/B wskazuje na C/D działań zarządu. A) przymiotników B) czasowników C) bierność D) intensywność 3. Aby zachować sens wypowiedzenia: Skazane na banicję do sąsiednich pokojów, upośledzone druki nadwiślańskie mogły sobie do nieskończoności zadawać pytanie( ), imiesłów upośledzone można zastąpić słowem: A) zacofane B) zakurzone C) pogardzone D) ograniczone 4. Określ typ poniższego zdania. Inspektor i jego satelici chodzili po tych stancjach, nieustannie, odbywali rewizję, zaglądali nie tylko do kuferków, ale nawet własnymi rękoma grzebali w siennikach, słuchali pod oknami, czaili się u drzwi, wbiegali do mieszkań uczniowskich z rana itd. Jest to zdanie A) wielokrotnie złożone podrzędnie. B) wielokrotnie złożone współrzędnie. 82 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

83 5. Oceń prawdziwość podanych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, albo F, jeśli jest fałszywe. Rzeczownik gimnazjum przyjmuje taką samą formę w liczbie pojedynczej. P F Rzeczownik gimnazjum przyjmuje taką samą formę w liczbie mnogiej. P F Tak samo, jak rzeczownik gimnazjum, odmieniamy rzeczownik radio. P F 6. Korzystając ze źródeł, odpowiedz na poniższe pytania. a) Gdzie sprawdzisz znaczenie związku wyrazowego wołać na puszczy? A) W encyklopedii. B) W słowniku frazeologicznym. C) W słowniku ortograficznym. b) Te jednak wołające na puszczy pytania nie doczekałyby się były w Klerykowie znikąd odpowiedzi. Podkreślony w wypowiedzeniu fragment oznacza, że D) W słowniku wyrazów bliskoznacznych. A) pytania były sformułowane w jasny sposób. B) pytania były skierowane do wielu osób. C) pytania były daremne. D) pytania były ważne. III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. Wczuj się w rolę inspektora. Zredaguj jego mowę do uczniów gimnazjum inaugurującą nowy rok szkolny. Wykorzystaj informacje o zmianach wprowadzonych na stancjach. 2. Na jednej ze stron internetowych toczy się dyskusja o tym, czy literatura polska może uczyć nas miłości do ojczyny. Zabierz głos w dyskusji. Napisz komentarz, w którym przedstawisz swoje stanowisko i poprzesz je dwoma argumentami. Opracowanie: Agnieszka Czerwińska, Szkoła Podstawowa nr 32 w Częstochowie Monika Lipartowska, Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 4 w Częstochowie Monika Orszulak, Szkoła Podstawowa nr 41 w Częstochowie Jolanta Peryga, Szkoła Podstawowa nr 18 w Częstochowie WIĄZKA ZADAŃ NR 3. PRZECZYTAJ TEKST I WYKONAJ ZADANIA. Syzyfowe prace (fragment) W nowej szkole Sieger natychmiast otoczony został szczególniejszą opieką. Mieszkał sam jeden u pana Kostriulewa i poza murami szkoły nie miał prawa stykać się z kolegami. W gimnazjum pilnowano go również w sposób, nie zostawiający nic do życzenia. Codziennie ktoś upoważniony, a więc pan Majewski, inspektor, dyrektor, Mieszoczkin, rewidował jego tornister, wszyscy udzielali mu admonicyj surowszych, niż innym, a do wydawania lekcji powoływano go bezustanku. Bernard Sieger miał lat ośmnaście, dziewiętnaście ( ) nigdy nie zdradzał strachu lub złości, gdy go niepokojono, gdy mu rozkazującym tonem czegoś»surowo zabraniano«. Na twarzy jego malował się stale pewien wyraz, który możnaby chyba ochrzcić imieniem uprzejmej drwiny. ( ). Pewne trudności miał Sieger z uczęszczaniem na lekcje języka polskiego. Zrazu władza wzbraniała mu wstępu na wykłady prof. Sztettera i dopiero po upływie miesiąca dała swe zezwolenie. Tego dnia lekcja języka»miejscowego«była ostatnią z rzędu, a więc przypadła między godziną drugą a trzecią. Sztetter wszedł do klasy, jak zwykle, z wyrazem niechęci na twarzy, zasiadł i wnet wymienił czyjeś nazwisko, prosząc o tłumaczenie z języka polskiego na rosyjskie wiersza Czajkowskiego pt.»pająk«. Ten, kogo spotkał los tak nudny, pragnąc wykręcić się, zaczął gadać (rozumie się po rosyjsku): Panie profesorze, mamy nowego ucznia. Nowy kolega, z Warszawy uczeń... błaznowali inni. ( ). Zygier wziął książkę ( ) i zaczął czytać wskazany urywek. Koledzy jego, widząc, że prezentacja skończona i że rozpoczynają się zwykłe»nudy narodowe«, wzięli się do odrabiania lekcji, do jawnego czytania rzeczy postronnych, albo wprost układali się jako tako do drzemki. Niektórzy, lepiej wychowani, z nałogu przyzwoitości trzymali oczy wlepione w»pająka«. Inni oglądali ściany powleczone sinym kolorem, szerokie brunatne lamperje, żółty stoliczek katedry, czarną tablicę, szyby zasłonięte parą... ( ) Tymczasem Zygier odczytał i przetłumaczył na język urzędowy kilka strof wiersza, a potem rozbierał kolejno zdania pod względem gramatycznym i logicznym. Zastanowiło wszystkich, że czynił to nadzwyczaj starannie i rozbierał po polsku. ( ). Podmiot, orzeczenie, słowa określające, rzeczownik, zaimek, mianownik, dopełniacz, celownik, imiesłowy odmienne, nieodmienne itd. brzmiały w tej klasie tak dziwnie, tak jakoś zabawnie, że wszyscy uczniowie, słysząc to raz pierwszy, spoglądali ze śmiechem to na profesora, to na ucznia ( ). Zygier złożył książkę, przez chwilę się namyślał i wnet zaczął mówić głosem nie donośnym, ale dźwięcznym, jak szlachetny metal:,,nam strzelać nie kazano. Wstąpiłem na działo... Usłyszawszy te wyrazy, Sztetter zerwał się na równe nogi i zaczął machać rękami, ale Zygier nie umilkł. Jakby odepchnięty BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 83

84 jego wzrokiem nauczyciel siadł na swem krześle, podparł głowę rękoma i nie spuszczał oka z szybek we drzwiach. W klasie stała się cisza. Wszystkie oczy skierowały się na wypowiadającego»wiersze polskie«. Ten mówił równo, ze spokojem i umiarkowaniem, ale jednocześnie z jakąś ukrytą w słowach, wewnętrzną gwałtownością, która kiedy niekiedy, w pewnych cezurach, wymykała się między sylabami. Dziwne, niesłychane słowa przykuwały uwagę, potężny obraz boju rozwierał się przed oczyma słuchaczów i nagle mówca dźwignął swój głos o stopień wyżej: Gdy Turków za Bałkanem twoje straszą spiże, Gdy poselstwo francuskie twoje stopy liże, Warszawa jedna mocy twej urąga! Podnosi na cię rękę... Nauczyciel syknął i zaczął wstrząsać głową. Wtedy Figa -Walecki wylazł ze swej ławki, zbliżył się do drzwi, wspiął na palce i, spoglądając uważnie w korytarz, machnął ręką na Zygiera, żeby gadał dalej. Nie była to już recytacja utworu wielkiego poety, lecz oskarżenie uczniaka polskiego, zamknięte w zdarzeniach bitwy. Był to własny utwór, własna mowa. Każdy obraz walki dawno przegranej wydzierał się z ust mówcy, jako pragnienie uczestnictwa w tem dziele zgubionem. Uczucia dziecięce i młodzieńcze, po miljon kroć znieważane, leciały teraz między słuchaczów w kształtach słów poety, pękały wśród nich, jak granaty, świszczały, niby kule, ogarniały dusze na podobieństwo kurzawy bojowej. Jedni słuchali wyprostowani, inni wstali z ławek i zbliżyli się do mówcy. Borowicz siedział zgarbiony, podparłszy pięścią brodę, i rozpalone oczy wlepił w Zygiera. Dręczyło go przemierzłe złudzenie, że on to wszystko już niegdyś słyszał, że on to nawet gdzieś jakby własnem okiem widział, ale nie mógł pojąć, co będzie dalej i słuchał ze wstrętem i złością, ale z dreszczem dziwnego bólu w piersiach. Wtem Zygier zaczął mówić:...nieraz widziałem Garstkę naszych, walczącą z Moskali nawałem, Gdy godzinę wołano dwa słowa: pal! nabij! Gdy oddechy dym tłumi, trud ramiona słabi, A wciąż grzmi rozkaz wodzów, wre żołnierza czynność, Nakoniec bez rozkazu pełnią swą powinność, Nakoniec bez rozwagi, bez czucia pamięci Żołnierz, jako młyn palny, nabija, grzmi, kręci Broń od oka do nogi, od nogi na oko... Aż ręka w ładownicy długo i głęboko Szukała... Nie znalazła... I żołnierz pobladnął, Nie znalazłszy ładunku, już bronią nie władnął I poczuł, że go pali strzelba rozogniona I puścił ją i upadł... Nim dobiją, skona... Borowicz zamknął oczy. ( ). Serce Marcina szarpnęło się nagle, jakby chciało wydrzeć się z piersi, ciałem jego potrząsało wewnętrze łkanie. Ścisnął mocno zęby, żeby z krzykiem nie szlochać. Zdawało mu się, że nie wytrzyma, że skona z żalu. Sztetter siedział na swem miejscu wyprostowany. Powieki jego były, jak zwykle, przymknięte, tylko teraz kiedy niekiedy wymykała się z pod nich łza i płynęła po bladej twarzy. I. KSZTAŁCENIE LITERACKIE I KULTUROWE 1. Z pierwszego akapitu przytoczonego fragmentu Syzyfowych prac dowiadujemy się, że Zygier nowy uczeń klerykowskiej szkoły nie cieszył się zaufaniem władz szkoły P F po miesiącu nauki otrzymał nakaz uczęszczania na lekcje języka polskiego P F zawsze był bardzo opanowany P F często okazywał zdenerwowanie P F spotykał się z kolegami, kiedy chciał P F 2. Uczniowie na lekcjach języka polskiego zazwyczaj odpowiadali: 1. nauczyciel wymagał odpowiedzi w języku polskim. A. w języku polskim, 2. nie znali języka polskiego. ponieważ w języku rosyjskim, 3. nie znali języka rosyjskiego. B. 4. nauczyciel nie wymagał odpowiedzi w języku polskim. 3. Jaka forma wypowiedzi dominuje w przytoczonym fragmencie powieści? A) streszczenie B) * opis sytuacji C) sprawozdanie 4. Wypisz z ramki po 3 wyrazy/określenia, odpowiadające uczuciom i zachowaniom uczniów oraz nauczyciela na początku lekcji języka polskiego (2. i 3. akapit tekstu). - uczniowie: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

85 - nauczyciel:... Uczniowie: zaciekawienie, znudzenie, obojętność, zaangażowanie, zainteresowanie lekcją, brak zainteresowania lekcją, brak uwagi, skupienie uwagi, skłonność do wygłupów, bardzo głośne zachowanie, zaskoczenie. Nauczyciel: obojętność, rutyna, zaangażowanie w pracę, niechęć do prowadzenia zajęć / brak zaangażowania w prowadzenie lekcji, próba zaciekawienia uczniów 5. Podaj tytuł i autora utworu recytowanego przez Zygiera i określ jednym zdaniem jego temat/treść. tytuł... temat/treść Nazwij trzy różne uczucia, jakie wywołała w uczniach/nauczycielu recytacja wiersza. 7. Nazwij trzy różne środki artystyczne wykorzystane w poniższych cytatach i określ funkcje, jakie pełnią w tym konkretnym fragmencie tekstu. (W każdym cytacie wskaż jeden środek artystyczny). Cytat Środek artystyczny Funkcja Mówił głosem dźwięcznym jak szlachetny metal. Uczucia ogarniały dusze na podobieństwo kurzawy. Uczucia pękały wśród nich. 8. Odwołując się do sytuacji, przedstawionej we fragmencie powieści, podaj dwa argumenty uzasadniające stwierdzenie narratora: Nie była to już recytacja utworu wielkiego poety, lecz oskarżenie uczniaka polskiego, zamknięte w zdarzeniach bitwy. Był to własny utwór, własna mowa Wymień dwa elementy rytmizujące wiersz, recytowany przez Zygiera (fragment zaznaczony pogrubioną czcionką) Zamieszczony fragment Syzyfowych prac możemy uznać za pochwałę następujących wartości: A) Bunt, patriotyzm, wolność. B) Przemoc, wyrozumiałość, patriotyzm. C) Mądrość, nieśmiałość, zniewolenie. D) Religijność, mądrość, wierność. 11. Uzupełnij zdanie, wybierając prawidłowe odpowiedzi: O przynależności Syzyfowych prac do A/B/C decyduje 1/2/3: A) Epiki 1. Napisanie utworu prozą i osadzenie akcji w przeszłości B) Liryki 2. Przedstawienie w utworze wydarzeń, o których opowiada osoba, przytaczająca cudze wypowiedzi C) Dramatu 3. Obecność dialogów i monologów oraz wydarzeń realistycznych 12. Trzy przedstawione niżej okładki książki i płyty Syzyfowe prace kierują uwagę na różne problemy, podjęte w utworze. Dokończ każde zdanie tak, by odpowiadało ono wymowie danej okładki. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 85

86 Syzyfowe prace to powieść o źródło: Ta powieść przekonuje, że źródło: TEKST II Powieść Syzyfowe prace podejmuje problem źródło: Jakub Ciczkowski Syzyfowe prace recenzja filmu (fragment) W 2000 roku na ekrany polskich kin weszła ekranizacja Syzyfowych prac. Na ekran popularną lekturę szkolną zdecydował się przenieść reżyser i autor scenariusza Paweł Komorowski. Film jest kinową wersją serialu telewizyjnego z 1998 roku (w napisach końcowych filmu pojawia się informacja: w filmie wykorzystano materiały filmowe z serialu telewizyjnego pt. Syzyfowe prace ). Film wielkoekranowy nie odzwierciedla wprost całej powieści Żeromskiego, przedstawiając wybrane fragmenty począwszy od ofiarowania fuzji przez ojca Bobrowicza (ostatnie trzy lata nauki Borowicza). Całość losów Marcina Borowicza możemy śledzić w telewizyjnym serialu. W wersji kinowej reżyser w pierwszej części skupia się na postaci Jędrzeja Radka chłopskiego syna, który ma ambicję zdobyć wykształcenie. Nie poddaje się, mimo szykan ze strony kolegów. Od wydalenia ze szkoły w wyniku sprowokowanej bójki ratuje go ( ) Marcin Borowicz. Druga część filmu poświęcona jest właśnie jemu i jego przemianie wewnętrznej po wysłuchaniu ( ) recytacji Bernarda Zygiera. źródło: Odwołując się do zamieszczonego fragmentu Syzyfowych prac oraz całej powieści, odpowiedz na pytanie: Na czym polegała przemiana bohatera utworu, o której pisze autor recenzji (1-2 zdania) BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

87 Przyjrzyj się memowi i wykonaj zadanie nr Odpowiedz na pytanie i uzasadnij odpowiedź: Czy postawę Zygiera wobec klasyków literatury polskiej można uznać za: A. Podobną do postawy, o której mowa w memie? B. Odmienną od postawy, o której mowa w memie? Uzasadnienie: źródło: II. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE 1. Nazwij zjawisko fonetyczne, jakie zachodzi w wyrazie mówca. 2. Uzasadnij użycie dwukropka we fragmencie tekstu: [ ]Wtem Zygier zaczął mówić:»...nieraz widziałem Garstkę naszych, walczącą z Moskali nawałem Gdy godzinę wołano dwa słowa: pal! nabij! [ ] 3. Podaj trzy wyrazy bliskoznaczne do wyrazu strach. 4. Przekształć zdanie: Zygier odczytał i przetłumaczył na język urzędowy kilka strof wiersza, w taki sposób, aby użyte w nim czasowniki występowały w stronie biernej. 5. Uzupełnij zdanie, wybierając właściwe odpowiedzi. Nagromadzenie A/B w wypowiedzi: Uczucia ( ) leciały teraz między słuchaczów w kształtach słów poety, pękały wśród nich, jak granaty, świszczały, niby kule, ogarniały dusze ( ) posłużyło C/D. A) czasowników B) przymiotników C) oddaniu oddziaływania recytacji na słuchaczy D) oddaniu cech osoby recytującej wiersz III. TWORZENIE WYPOWIEDZI 1. * Zredaguj opis przeżyć wewnętrznych Sztettera (nauczyciela języka polskiego) w trakcie całej lekcji. 2. Napisz recenzję powieści S. Żeromskiego Syzyfowe prace do gazetki szkolnej. 3. W imieniu Samorządu Szkolnego zredaguj zaproszenie dla dyrekcji szkoły na koncert pieśni patriotycznych. 4. Odwołując się do przytoczonego fragmentu utworu oraz całej powieści Żeromskiego, uzasadnij tezę, że rusyfikacja prowadzona przez zaborcę okazała się syzyfową pracą. 5. Wcielając się w rolę dziennikarza, przeprowadź (napisz) wywiad z aktorem Tomaszem Piątkowskim, odtwórcą roli Zygiera. Pamiętaj, by pytania i odpowiedzi dotyczyły historii opowiedzianej w książce oraz specyfiki filmu. 6. Wyobraź sobie, że jesteś Marcinem Borowiczem. Napisz kartkę z pamiętnika, w której opiszesz niezwykłą lekcję języka polskiego w gimnazjum klerykowskim. 7. Opisz lekcję, która zrobiła na Tobie największe wrażenie i którą wspominasz do dziś. 8. Literatura może poruszać emocje i wywierać wpływ na losy czytelników. Rozwiń tę myśl, odwołując się do przytoczonego fragmentu Syzyfowych prac oraz innego przykładu z listy lektur. Opracowanie: Iwona Będkowska Szkoła Podstawowa nr 33 w Częstochowie Ewa Szkamruk Szkoła Podstawowa nr 22 w Częstochowie BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 87

88 UCZYĆ I WYCHOWYWAC O PRAWACH DZIECKA KTO, KIEDY, GDZIE, PO CO, KOGO? Edukowanie dzieci i młodzieży na temat ich praw to stały element zadań realizowanych w ramach programu wychowawczoprofilaktycznego szkoły. Szczególnym dniem na podsumowanie działań propagujących prawa dziecka jest 20 listopada Ogólnopolski Dzień Praw Dziecka. W roku szkolnym 2018/19 jest obchodzony po raz piąty. Poniżej przedstawiam scenariusze zajęć, które realizowane były w Szkole Podstawowej nr 7 w Częstochowie, w której jestem pedagogiem szkolnym, z nadzieją, że staną się dla Państwa inspiracją do tworzenia własnych projektów. Realizacja poniższych działań nie byłaby możliwa, gdyby nie wspaniała współpraca z moimi koleżankami i kolegami wychowawcami klas oraz nauczycielami historii i WOS-u. Nawet najlepszy scenariusz będzie tylko zapiskiem, jeśli nie znajdzie się człowiek, który z zaangażowaniem i przekonaniem ożywi go własnym działaniem i emocjami. Każdy nauczyciel, który podejmował ten temat, wie, że mówienie o podstawowych rzeczach bywa nieraz najtrudniejsze. Przygotowaniem uczniów do obchodów Dnia Praw Dziecka mogą być zajęcia z wychowawcą klasy. Poniżej przedstawiam scenariusze zajęć dla uczniów klas IV-VI i VII-VIII oraz klas III gimnazjalnych. Uczestnicy: uczniowie klas IV-VI szkoły podstawowej. SCENARIUSZ ZAJĘĆ WOKÓŁ PRAW DZIECKA Cel ogólny: przybliżenie historii praw dziecka i aktualizacja wiedzy na temat praw dziecka. Cele szczegółowe: uczeń: definiuje pojęcie prawa dziecka ; określa zadania Rzecznika Praw Dziecka; odnajduje w tekście źródłowym potrzebne informacje; formułuje poprawną pod względem merytorycznym, stylistycznym i gramatycznym wypowiedź; współpracuje w grupie. Czas: 45 minut Forma pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Metody pracy: praca w grupie, praca z tekstem, dyskusja, rundka. Pomoce dydaktyczne: arkusze papieru, długopisy, kredki, teksty źródłowe. Przebieg: 1. Podział klasy na grupy, rozdanie każdej grupie tekstu z informacjami o prawach dziecka (zał. 1, treść i długość tekstu dostosowujemy do możliwości uczniów). Uczniowie opracowują po pięć pytań do tekstu, zapisują je i opracowują odpowiedzi. 2. Grupy wzajemnie zadają sobie pytania i udzielają odpowiedzi. 3. Następnie zapraszamy uczniów do wysłuchania wiersza M. Brykczyńskiego O prawach dziecka (zał. 2). Zadaniem uczniów będzie wypisanie praw dziecka, o których była mowa w wierszu (prawidłowe odpowiedzi w zał. 3). 4. Zachęcamy uczniów do narysowania piktogramu (przedstawienie pojęcia za pomocą obrazka w oderwaniu od zapisu) do wybranego prawa z Konwencji o Prawach Dziecka (zał. 4). Prosimy uczniów o napisanie na odwrocie pracy prawa, które zilustrowali. Tworzymy wystawę prac i prosimy uczniów o odgadnięcie praw przedstawionych w formie graficznego symbolu. 5. Podsumowanie pracy na zajęciach. Wskazujemy uczniów, których prosimy o dokończenie zdania: Podczas dzisiejszych zajęć zaskoczyło mnie..., Podczas dzisiejszych zajęć dowiedziałem się..., Podczas dzisiejszych zajęć najważniejsze dla mnie było to, że.... Załącznik nr 1 Co to są prawa dziecka? Janusz Korczak powiedział kiedyś Nie ma dzieci, są ludzie. I to jest prawda. Dziecko to także człowiek tylko, że jeszcze mały.... Przecież każdy dorosły kiedyś również był dzieckiem. Tak więc, podobnie jak każdy dorosły, dziecko jest właścicielem pewnych praw i wolności. Nazywają się one prawami człowieka. Źródłem tych praw jest godność człowieka, zwana również człowieczeństwem. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zapisana jest ona w art. 30: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. 88 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

89 Z godności wywodzą się dwie zasady: wolność i równość, które są podstawą wszystkich praw człowieka. Wolność oznacza to, że człowiek nie jest własnością kogokolwiek, posiada wolną wolę, może samodzielnie podejmować decyzje i świadomie ponosić za nie odpowiedzialność (dziecko uczy się tego w trakcie dojrzewania). Równość oznacza, że każde dziecko ma takie same prawa i ma być tak samo traktowane przez wszystkich bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Dlaczego wobec tego mówi się o prawach dziecka? Otóż, ze względu na to, że człowiek przed i po urodzeniu (zwany dzieckiem) nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie, uznano, iż do pewnego momentu swojego życia musi pozostawać pod opieką dorosłych. Kto to jest dziecko? Konwencja o Prawach Dziecka w art. 1. definiuje dziecko jako każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność. W rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności (Art.2.1.). Uzyskanie pełnoletności określają odrębne przepisy(art.2.2). Najważniejszymi opiekunami są rodzice. Jednak wtedy, gdy ich zabraknie lub nie wywiązują się ze swoich obowiązków rodzicielskich lub nie dają sobie samodzielnie rady z opieką nad dzieckiem, to państwo w myśl zasady pomocniczości musi im pomóc lub przejąć ich obowiązki. Art. 72. Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Ale to wszyscy dorośli powinni brać udział w rozwoju umysłowym i fizycznym dziecka, gdyż dzieci są największym bogactwem każdego społeczeństwa i w przyszłości to one będą decydowały o swojej wspólnocie, państwie, globie. Należy je więc bardzo dobrze do tej roli przygotować. Ma to robić rodzic, nauczyciel, lekarz, policjant, polityk itd. Dziecko nie jest własnością dorosłych. Jest słabsze od dorosłych, dlatego też musi posiadać dodatkową ochronę przed siłą dorosłych. Taką ochronę dają im prawa dziecka zapisane w Konwencji o prawach dziecka. Konwencja powtarza katalog większości praw człowieka, ponieważ nie ma sensu zapisania np. praw emerytalnych, gdyż w Polsce uzyskuje się je dopiero powyżej 60 roku życia. Konwencja natomiast zobowiązuje państwo i dorosłych do szczególnego traktowania dzieci. Prawa dziecka, podobnie jak prawa człowieka podzielone są według kategorii na prawa: osobiste, umożliwiające rozwój dziecka. Są to: prawo do życia, prawo do tożsamości, prawo do rozwoju, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do wyrażania własnych poglądów, prawo do informacji; polityczne lub publiczne, dzięki którym dziecko wyraża swoje poglądy i uczestniczy w życiu swojej grupy, społeczności, państwa. Są to: prawo do wyrażania własnych poglądów, prawo do uczestniczenia w stowarzyszeniach; socjalne, które są obowiązkami państwa i dorosłych do stworzenia odpowiednich warunków do rozwoju umysłowego i fizycznego dziecka. Są to: prawo do godnych warunków życia i odpowiedniego poziomu życia, prawo do opieki zdrowotnej, prawo do odpoczynku; ekonomiczne, umożliwiające dziecku przygotowywanie się do niezależności materialnej od innych. Najważniejszym jest prawo do nauki; ponadto ochrona prawa pracy podejmowanej, czy to w ramach obowiązku nauki czy wakacyjnego zarobku. Ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka, państwo i dorośli zobowiązali się do uznania dobra dziecka za najwyższy cel w traktowaniu człowieka-dziecka. Zobowiązali się również do przygotowania dziecka do dorosłego życia i ochrony dziecka przed wszelkiego rodzaju przemocą (niewolnictwem, handlem ludźmi, wykorzystywaniem seksualnym, pracą przymusową, udziałem w działaniach zbrojnych). Ponadto, państwa zobowiązały się do dostosowania instytucji publicznych do działań na rzecz ochrony praw dziecka. W Polsce Konstytucja RP z 1997 r. ustanowiła instytucję Rzecznika Praw Dziecka, który stoi na straży praw i wolności dziecka. Źródło: Załącznik nr 2 Niech się wreszcie każdy dowie I rozpowie w świecie całym, Że dziecko to także człowiek, Tyle, że jeszcze mały. Dlatego ludzie uczeni, Którym za to należą się brawa, Chcąc wielu dzieci los odmienić, Stworzyli dla Was mądre prawa. Więc je na co dzień i od święta Spróbujcie dobrze zapamiętać: Nikt mnie siłą nie ma prawa zmuszać do niczego, A szczególnie do zrobienia czegoś niedobrego. Mogę uczyć się wszystkiego, co mnie zaciekawi I mam prawo sam wybierać, z kim się będę bawić. Nikt nie może mnie poniżać, krzywdzić, bić, wyzywać I każdego mogę zawsze na ratunek wzywać Jeśli mama albo tata już nie mieszka z nami, Nikt nie może mi zabronić spotkać ich czasami. Nikt nie może moich listów czytać bez pytania, Mam też prawo do tajemnic i własnego zdania. Mogę żądać, żeby każdy uznał moje prawa, A gdy różnię się od innych, to jest moja sprawa. Tak się tu w wiersze poukładały Prawa dla dzieci na całym świecie, Byście w potrzebie z nich korzystały Najlepiej, jak umiecie. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 89

90 Marcin Brykczyński O prawach dziecka Załącznik nr 3 Niech się wreszcie każdy dowie i rozpowie w świecie całym, że dziecko to także człowiek, tyle, że jeszcze mały. Dlatego ludzie uczeni, którym za to należą się brawa, chcąc wielu dzieci los odmienić stworzyli dla was mądre prawa. Więc je na co dzień i od święta spróbujcie dobrze zapamiętać! Nikt mnie siłą nie ma prawa zmuszać do niczego, a szczególnie do zrobienia czegoś niedobrego. PRAWO DO OCHRONY PRZED PRZEMOCĄ Mogę uczyć się wszystkiego, co mnie zaciekawi, i mam prawo wybierać, z kim będę się bawić. PRAWO DO EDUKACJI Nikt nie może mnie poniżać, krzywdzić, bić, wyzywać i każdego mogę zawsze na ratunek wzywać. PRAWO DO OCHRONY PRZED PRZEMOCĄ Jeśli mama albo tata już nie mieszka z nami, nikt nie może mi zabronić spotkać ich czasami. PRAWO DO WYCHOWANIA W RODZINIE Nikt nie może moich listów czytać bez pytania, mam prawo do tajemnic i własnego zdania. PRAWO DO PRYWATNOŚCI Mogę żądać, żeby każdy uznał moje prawa, a gdy różnię się od innych, to już moja sprawa. PRAWO DO TOŻSAMOŚCI Tak się tu wiersze poukładały w prawa dla dzieci na całym świecie, byście w potrzebie z nich korzystały najlepiej jak umiecie. PRAWA DZIECKA Załącznik nr 4 Prawa i wolności osobiste Prawa socjalne Prawo do życia i rozwoju Prawo do tożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej) Prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania Prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dziecka dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym Prawo do wychowywania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi Prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa Prawo nierekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia Prawo do odpowiedniego standardu życia Prawo do ochrony zdrowia Prawo do zabezpieczenia socjalnego Prawo do wypoczynku i czasu wolnego Prawa kulturalne Prawo do nauki Prawo do korzystania z dóbr kultury Prawo do informacji Prawa polityczne Prawo do znajomości swoich praw Prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych 90 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

91 SCENARIUSZ ZAJĘĆ WOKÓŁ PRAW DZIECKA Uczestnicy: uczniowie klas VII-VIII szkoły podstawowej oraz klas III gimnazjalnych. Cel ogólny: przybliżenie historii praw dziecka i aktualizacja wiedzy na temat praw dziecka. Cele szczegółowe: uczeń: definiuje pojęcie prawa dziecka ; określa zadania Rzecznika Praw Dziecka; odnajduje w tekście źródłowym potrzebne informacje; formułuje poprawną pod względem merytorycznym, stylistycznym i gramatycznym wypowiedź; współpracuje w grupie. Czas: 45 minut Forma pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa Metody pracy: praca w grupie, praca z tekstem, dyskusja, rundka Pomoce dydaktyczne: arkusze papieru, długopisy, teksty źródłowe Przebieg: 1. Podział klasy na grupy, rozdanie każdej grupie jednego z załączonych tekstów (zał. 1, 2, 3), z poleceniem uważnego przeczytania i opracowania pięciu pytań. Określamy czas wykonania ćwiczenia. 2. Uczniowie zapisują pytania i opracowują odpowiedzi. 3. Grupy wymieniają się tekstami. 4. Grupa I przekazuje swój tekst, do którego opracowała pytania, wybranej przez siebie grupie i zadaje jej pytania (z puli pięciu, w zależności od czasu, 2-3 pytania). Zadaniem grupy jest przeczytanie tekstu i udzielenie odpowiedzi na forum klasy. Oceny poprawności odpowiedzi dokonuje grupa I. 5. Prosimy grupę II o przekazanie swojego tekstu, do którego opracowywała pytania i zadania pytań (z puli pięciu, w zależności od czasu, 2-3 pytania). Zadaniem grupy jest odnalezienie w tekście odpowiedzi i udzielenie jej na forum klasy. Oceny poprawności odpowiedzi dokonuje grupa II. 6. Ćwiczenie to możemy kontynuować dla wszystkich grup, w zależności od czasu, jaki mamy do dyspozycji. 7. Zapraszamy uczniów do indywidualnej pracy lub ponownie do pracy w grupach. Prosimy o odniesienie się do przygotowanych cytatów w zależności od wybranej formy pracy: indywidualnej czy grupowej, w formie pisemnej wypowiedzi, mapy myśli itp. (zał. 4). Prosimy chętne osoby, grupy o przedstawienie swoich refleksji. 8. Podsumowanie pracy na zajęciach. Wskazujemy uczniów, których prosimy o dokończenie zdania: Podczas dzisiejszych zajęć zaskoczyło mnie..., Podczas dzisiejszych zajęć dowiedziałem się..., Podczas dzisiejszych zajęć najważniejsze dla mnie było to, że... Załącznik nr 1 Krótka historia praw dziecka Prawa dziecka określają pozycję prawną osoby, która nie ukończyła 18 roku życia i jest obywatelem danego kraju. Wyznaczają one nie tylko zakres ochrony prawnej dziecka w społeczeństwie, ale także związane z nią obowiązki dziecka wobec rodziców i rodziców wobec dzieci. Gwarantem tych praw jest państwo działające poprzez swoje instytucje. Idea wyodrębnienia praw dziecka pojawiła się stosunkowo niedawno jako konsekwencja postrzegania dziecka jako podmiotu społecznego, a nie wyłącznie elementu czy wręcz własności rodziny. Historia praw dziecka wiąże się z powstałymi pod koniec XIX wieku towarzystwami międzynarodowymi, których zadaniem była ochrona dzieci przed nędzą i wyzyskiem, a także działalność na rzecz łagodzenia surowości prawa karnego stosowanego wówczas również wobec dzieci. Pierwszy akt międzynarodowy chroniący prawa człowieka dotyczył właśnie dzieci: Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom ogłosił w 1920 roku w Genewie pierwszą Deklarację Praw Dziecka. Została ona przyjęta w 1924 roku przez Ligę Narodów i znana jest pod nazwą Deklaracji Genewskiej. Dokument ten w preambule zawiera znane zdanie o tym, że ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego. Chroniąc dziecko, Deklaracja odchodzi od dotychczasowego nacisku na dobroczynność, stawiając nacisk na obowiązki państwa i powinności dorosłych wobec dzieci. 10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Stanowi ona, że macierzyństwo i dzieciństwo winny być otoczone specjalną troską i pomocą ze strony państwa. Postanawia też, że wszystkie dzieci, bez względu na ich pochodzenie, mają prawo do korzystania z takiej samej ochrony socjalnej. Deklaracja Praw Dziecka przyjęta przez ONZ w 1959 roku, potwierdzając założenia Deklaracji Genewskiej oraz uwzględniając postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, rozszerzyła prawa na dzieci ułomne, chore umysłowo, nieprzystosowane społecznie i sieroty oraz zrównała w prawach dzieci pozamałżeńskie. Inicjatorem Konwencji Praw Dziecka była Polska, która zgłosiła jej projekt 7 lutego 1978 roku. Obecne ustalenia prawa międzynarodowego są konsekwencją trwającej 11 lat dyskusji z udziałem przedstawicieli naszego kraju nad projektem tej konwencji. Uchwalono ją jednomyślnie 20 listopada 1989 roku na Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych. Na katalog praw przyznanych dziecku składają się prawa cywilne, socjalne, kulturalne i polityczne (dla starszych dzieci). Nie przyznano dzieciom praw ekonomicznych, pozostawiając je pod opieką dorosłych. B. Kowalska-Ehrlich, Ochrona dziecka w świetle Konwencji Praw Dziecka i w prawie polskim, w: Prawa i wolności człowieka, red. A. Rzepliński, CODN, Warszawa (źródło: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 91

92 Załącznik nr 2 Czym zajmuje się Rzecznik Praw Dziecka? Rzecznik Praw Dziecka stoi na straży praw dziecka, a w szczególności: prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie, prawa do godziwych warunków socjalnych, prawa do nauki. Rzecznik podejmuje działania na rzecz zapewnienia dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju, z poszanowaniem jego godności i podmiotowości (art. 3 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka). Wypełnienie tych zadań wymaga ochrony dziecka przed wszelkimi przejawami przemocy, okrucieństwa, wyzysku, a także przed demoralizacją, zaniedbaniem i innymi formami niewłaściwego traktowania. Przedmiotem troski Rzecznika są wszystkie dzieci. Szczególną opieką otacza dzieci niepełnosprawne, które mają utrudniony start życiowy. Rzecznik wykonując swoje uprawnienia, kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka, w tym zwłaszcza: zasadą dobra dziecka, wszystkie działania podejmowane są w najlepiej pojętym interesie dziecka, zasadą równości, troską o ochronę praw każdego dziecka, zasadą poszanowania odpowiedzialności, praw i obowiązków obojga rodziców za rozwój i wychowanie dziecka. Rzecznik podejmuje działania przewidziane w ustawie z własnej inicjatywy, biorąc pod uwagę napływające do niego informacje wskazujące na naruszenie praw lub dobra dziecka. Zajmuje się przypadkami indywidualnymi, jeśli nie zostały one wcześniej rozwiązane we właściwy sposób mimo, że wykorzystano dostępne możliwości prawne. Rzecznik nie zastępuje wyspecjalizowanych służb, instytucji i stowarzyszeń zajmujących się ochroną dziecka, lecz interweniuje w sytuacji, kiedy dotychczasowe procedury okazały się nieskuteczne bądź ich zaniechano. Adresatami działań Rzecznika są wszystkie organy władzy publicznej (między innymi: Sejm, Prezydent RP, Rada Ministrów, sądy), samorządy terytorialne, instytucje rządowe i organizacje pozarządowe, do których Rzecznik może zwrócić się o: złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe, podjęcie przez nie działań na rzecz dziecka, zgodnie z zakresem ich kompetencji, przedstawiając oceny i wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw i dobra dziecka, wystąpienie z inicjatywą ustawodawczą bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych. W naszym kraju funkcjonuje szereg instytucji zajmujących się prawami dziecka. Często jednak działają one jedynie w konkretnym środowisku społecznym lub na określonym obszarze, czasem sytuacja dziecka nie jest głównym celem ich działalności. Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka oznaczało powstanie niezależnej instytucji, wyposażonej w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym i inicjującym, wspierającej wysiłki zmierzające do maksymalnej ochrony praw dziecka. Obowiązkiem Rzecznika jest coroczne przedstawienie Sejmowi i Senatowi informacji o swoich działaniach oraz uwag o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce. Ponieważ informacja ta jest podawana do wiadomości publicznej, stanowi doskonałą możliwość podjęcia ogólnonarodowej dyskusji nad stanem przestrzegania praw dziecka w Polsce. Załącznik nr 3 Co to są prawa dziecka? Janusz Korczak powiedział kiedyś Nie ma dzieci, są ludzie. I to jest prawda. Dziecko to także człowiek tylko, że jeszcze mały.... Przecież każdy dorosły kiedyś również był dzieckiem. Tak więc, podobnie jak każdy dorosły, dziecko jest właścicielem pewnych praw i wolności. Nazywają się one prawami człowieka. Źródłem tych praw jest godność człowieka, zwana również człowieczeństwem. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zapisana jest ona w art. 30: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Z godności wywodzą się dwie zasady: wolność i równość, które są podstawą wszystkich praw człowieka. Wolność oznacza to, że człowiek nie jest własnością kogokolwiek, posiada wolną wolę, może samodzielnie podejmować decyzje i świadomie ponosić za nie odpowiedzialność (dziecko uczy się tego w trakcie dojrzewania). Równość oznacza, że każde dziecko ma takie same prawa i ma być tak samo traktowane przez wszystkich, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Dlaczego wobec tego mówi się o prawach dziecka? Otóż, ze względu na to, że człowiek przed i po urodzeniu (zwany dzieckiem) nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie, uznano, iż do pewnego momentu swojego życia musi pozostawać pod opieką dorosłych. Kto to jest dziecko? Konwencja o Prawach Dziecka w art. 1. definiuje dziecko jako każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność. W rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności (Art.2.1.). Uzyskanie pełnoletności określają odrębne przepisy(art.2.2). Najważniejszymi opiekunami są rodzice. Jednak wtedy, gdy ich zabraknie lub nie wywiązują się ze swoich obowiązków rodzicielskich lub nie dają sobie samodzielnie rady z opieką nad dzieckiem, to państwo w myśl zasady pomocniczości musi im pomóc lub przejąć ich obowiązki. 92 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

93 Art. 72. Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Ale to wszyscy dorośli powinni brać udział w rozwoju umysłowym i fizycznym dziecka, gdyż dzieci są największym bogactwem każdego społeczeństwa i w przyszłości to one będą decydowały o swojej wspólnocie, państwie, globie. Należy je więc bardzo dobrze do tej roli przygotować. Ma to robić rodzic, nauczyciel, lekarz, policjant, polityk itd. Dziecko nie jest własnością dorosłych. Jest słabsze od dorosłych, dlatego też musi posiadać dodatkową ochronę przed siłą dorosłych. Taką ochronę dają im prawa dziecka zapisane w Konwencji o prawach dziecka. Konwencja powtarza katalog większości praw człowieka, ponieważ nie ma sensu zapisania np. praw emerytalnych, gdyż w Polsce uzyskuje się je dopiero powyżej 60 roku życia. Konwencja natomiast zobowiązuje państwo i dorosłych do szczególnego traktowania dzieci. Prawa dziecka, podobnie jak prawa człowieka podzielone są według kategorii na prawa: osobiste, umożliwiające rozwój dziecka. Są to: prawo do życia, prawo do tożsamości, prawo do rozwoju, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do wyrażania własnych poglądów, prawo do informacji; polityczne lub publiczne, dzięki którym dziecko wyraża swoje poglądy i uczestniczy w życiu swojej grupy, społeczności, państwa. Są to: prawo do wyrażania własnych poglądów, prawo do uczestniczenia w stowarzyszeniach; socjalne, które są obowiązkami państwa i dorosłych do stworzenia odpowiednich warunków do rozwoju umysłowego i fizycznego dziecka. Są to: prawo do godnych warunków życia i odpowiedniego poziomu życia, prawo do opieki zdrowotnej, prawo do odpoczynku; ekonomiczne, umożliwiające dziecku przygotowywanie się do niezależności materialnej od innych. Najważniejszym jest prawo do nauki; ponadto ochrona prawa pracy podejmowanej, czy to w ramach obowiązku nauki czy wakacyjnego zarobku. Ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka, państwo i dorośli zobowiązali się do uznania dobra dziecka za najwyższy cel w traktowaniu człowieka - dziecka. Zobowiązali się również do przygotowania dziecka do dorosłego życia i ochrony dziecka przed wszelkiego rodzaju przemocą (niewolnictwem, handlem ludźmi, wykorzystywaniem seksualnym, pracą przymusową, udziałem w działaniach zbrojnych). Ponadto, państwa zobowiązały się do dostosowania instytucji publicznych do działań na rzecz ochrony praw dziecka. W Polsce Konstytucja RP z 1997 r. ustanowiła instytucję Rzecznika Praw Dziecka, który stoi na straży praw i wolności dziecka. (źródło: Załącznik nr 4 Kiedy śmieje się dziecko, śmieje się cały świat. Janusz Korczak Przemoc wobec dziecka rzuca cień na całe jego życie. Herbert Ward Nie ma dzieci są ludzie. Janusz Korczak Uświadomienie praw, to uczenie rozumnego korzystania z własnych praw, możliwości rozwojowych i przywilejów. Rozumienie własnych praw zmierza do podejmowania zadań i obowiązków oraz koniecznych ograniczeń. Przestrzeganie praw i radzenie sobie w sytuacjach ich naruszania jest podstawowym warunkiem przygotowania do dorosłego, mądrego i odpowiedzialnego życia. SCENARIUSZ KONKURSU ZNAMY SWOJE PRAWA I OBOWIĄZKI 20 LISTOPADA OGÓLNOPOLSKI DZIEŃ PRAW DZIECKA Konkurs wiedzy pod hasłem Znamy swoje prawa i obowiązki ma charakter podsumowania wcześniejszych działań. W tygodniu poprzedzającym 20 listopada, nauczyciele historii i WOS-u mogą przeprowadzić we wszystkich oddziałach zajęcia mające na celu aktualizację wiedzy uczniów na temat praw i obowiązków ucznia, stosując metody i formy, do których są przekonani. Każdą klasę reprezentuje 6-osobowy zespół. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 93

94 I. Scenariusz konkursu: 1. Wykład z wykorzystaniem prezentacji multimedialnej na temat Wokół praw człowieka, dziecka, ucznia Ważnymi treściami, zwłaszcza w kontekście poruszania tematyki związanej z prawami i obowiązkami są następujące stwierdzenia: Niezależnie od praw dziecka określonych w Konwencji o prawach dziecka, każde dziecko jest chronione przez obowiązujący w danym państwie system prawny. O ile prawa dziecka dotyczą relacji dziecko-państwo, o tyle inne sfery życia dziecka i ich ochrona jest regulowana przez odpowiednie kodeksy i ustawy. W przypadku nieprzestrzegania Konwencji o prawach dziecka mówimy o naruszeniu praw dziecka np.: utrudnianie dziecku z niepełnosprawnością dostępu do edukacji. W przypadku nieprzestrzegania obowiązującego prawa np. przemocy rówieśniczej pobiciu lub okradzeniu dziecka mówimy o naruszeniu prawa. Prawa dziecka i obowiązki to dwie odrębne rzeczy. To, że dziecko ma prawa określone w Konwencji o prawach dziecka nie zależy od tego, czy wykonuje swoje obowiązki czy nie (choć powinno to robić). Nie można zatem pozbawić dziecka możliwości korzystania ze swoich praw, nawet jeśli nie wywiązuje się z podjętych bądź narzuconych zadań. Egzekwowanie wypełniania obowiązków stanowi odrębną kwestię. Należy także pamiętać, że prawa dziecka nie powinny naruszać lub ograniczać praw innych. Statut szkoły jest najważniejszym dokumentem, który reguluje wewnętrzne życie szkoły i zawiera informacje dotyczące wszystkich dziedzin działalności placówki. Statut szkoły określa cele i zadania szkoły oraz sposób ich realizacji, a także sposób organizacji szkoły. Statut jest podstawowym dokumentem, który musi się znajdować w każdej szkole. Obowiązkiem dyrektora jest dbałość o to, by dokument ten był powszechnie dostępny zarówno dla uczniów, jak i rodziców, a także pracowników szkoły. 2. Rozwiązywanie zadań konkursowych przez uczniów. Konkurencje mają na celu sprawdzenie wiedzy uczniów, ale jednocześnie doskonalenie ich kreatywności, umiejętności współdziałania. Zadanie nr 1: Wyjaśnianie znaczenia praw Wyjaśnijcie znaczenie następujących praw: Np. Prawo do wyrażania własnych poglądów oznacza, że w ważnych sprawach dotyczących dziecka może ono wygłaszać swoje zdanie, opinie, własną wolę. Prawo do edukacji oznacza, że..., Prawo do tożsamości oznacza, że..., Prawo do ochrony przed przemocą oznacza, że..., Prawo do prywatności oznacza, że..., Prawo do informacji oznacza, że... Podajcie nazwę dokumentu, w którym określone są prawa i obowiązki uczniów Szkoły Podstawowej Wymieńcie, w jaki sposób uczeń może być nagrodzony lub ukarany (proszę podać po trzy przykłady): Nagrody:..., Kary:.... Zadanie nr 2: Kalambury - niewerbalne przedstawienie praw Wybierzcie spośród siebie ucznia, który będzie pokazywał wylosowane prawo. Proszę o wylosowanie jednego prawa i przedstawienie go uczniom bez słów, za pomocą gestu, mimiki (Prawo do nauki, Prawo do prywatności, Prawo do wychowania w rodzinie, Prawo do stowarzyszania, Prawo do tożsamości - nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, Prawo do wolności, godności, szacunku, Prawo do informacji, Prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa, Prawo do ochrony zdrowia, Prawo do wypoczynku i czasu wolnego, Prawo nierekrutowania do wojska poniżej 16 roku życia, Prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania). Zadanie nr 3: O jakich prawach mowa? Napiszcie, jakie prawa dzieci symbolizują poniższe obrazki? BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

95 (źródło: Uzupełnijcie poniższą informację: W 1948 roku ONZ proklamowało Powszechną Deklarację Praw Człowieka. W tym dokumencie zostały określone podstawowe prawa człowieka. Prawa człowieka przysługują każdemu człowiekowi bez względu na narodowość, religię czy wiek. Dzieciom przysługują więc takie same prawa jak dorosłym. Jednak w 1989 roku uznano, że dzieci ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną potrzebują specjalnego traktowania i troski, potrzebują wobec tego własnego dokumentu określającego ich prawa tak powstała... Prawa zawarte w tym dokumencie przysługują każdemu dziecku i nikt nie może dzieci tych praw pozbawić. Zadanie nr 4: Znajomość procedur Co może szkoła? Przeczytajcie uważnie poniższe teksty i udzielcie odpowiedzi: Rysiek od pierwszych godzin lekcyjnych zachowuje się inaczej niż zazwyczaj. Bez powodu chichocze, nie wykonuje poleceń nauczyciela, wygłasza na głos zdania nie związane z tematem lekcji. Na pytanie nauczyciela: Jak się czujesz? słyszy odpowiada To moja sprawa. Nauczyciel zaniepokojony zachowaniem ucznia podejmuje natychmiastowe zachowania. Jakie? Proszę podać, jakie działania, zgodnie z procedurą Co może szkoła? (dotyczącą procedur postępowania nauczycieli w sytuacjach trudnych i problemowych, w sytuacjach zagrożenia młodzieży demoralizacją), powinien podjąć nauczyciel. Zosia od dwóch tygodni nie chodzi do szkoły. Wychowawczyni nie otrzymała od rodziców/opiekunów prawnych informacji dotyczących przyczyny nieobecności uczennicy. Rodzice nie odbierają od nauczyciela telefonu. Zosi zdarzały się wcześniej wagary. Jakie działania powinien podjąć wychowawca klasy? Proszę podać, jakie działania, zgodnie z procedurą Co może szkoła? (dotyczącą procedur postępowania nauczycieli w sytuacjach trudnych i problemowych, w sytuacjach zagrożenia młodzieży demoralizacją), powinien podjąć wychowawca klasy... Jola zaczęła otrzymywać SMS-y z przykrymi dla niej komentarzami dotyczącymi filmiku z jej udziałem umieszczonego w Sieci. Nagranie zrobione zostało bez jej zgody na korytarzu szkolnym. Co powinna zrobić Jola? Proszę podać, jakie działania, zgodnie z procedurą Co może szkoła? (dotyczącą procedur postępowania nauczycieli w sytuacjach trudnych i problemowych, w sytuacjach zagrożenia młodzieży demoralizacją), powinna podjąć uczennica... Zadanie nr 5: Rozsypanka wyrazowa Ułóżcie zdanie z rozsypanki wyrazowej i zapiszcie je na karcie. Przestrzeganie praw i radzenie sobie w sytuacjach ich naruszania jest podstawowym warunkiem przygotowania do dorosłego, mądrego i odpowiedzialnego życia. (dla klas VII-VIII i III gimnazjalna) Rozumienie własnych praw zmierza do podejmowania zadań i obowiązków oraz koniecznych ograniczeń. (dla klas IV-VI) Anna SITEK pedagog szkolny w Szkole Podstawowej nr 7 w Częstochowie SP 7 została laureatem Konkursu o Tytuł Przyjazna szkoła, ogłoszonego przez Kuratorium Oświaty w Katowicach w ramach Kampanii Razem raźniej w r. szk. 2017/18. Ponadto Siódemka znalazła się w gronie sześciu szkół wyróżnionych za wykonanie jednego z zadań konkursowych. Wręczenie certyfikatów Przyjazna szkoła miało miejsce 14 czerwca 2018 r., podczas Konferencji Podsumowującej Kampanię Razem raźniej. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 95

96 DZIAŁANIA INNOWACYJNE SŁUŻĄCE KSZTAŁTOWANIU POSTAW PROCZYTELNICZYCH WŚRÓD UCZNIÓW SZKÓŁ PODSTAWOWYCH W roku szkolnym 2017/2018 w Szkole Podstawowej nr 12 w Częstochowie realizowana była innowacja metodyczna: Co będziemy czytać? przygotowanie uczniów do odbioru tekstu literackiego. Wdrażali ją nauczyciele języka polskiego pracujący z uczniami klas VI. Założeniem innowacji było wzbogacenie stosowanych przez nauczycieli języka polskiego metod pracy w celu rozwijania zainteresowań czytelniczych uczniów, kształtowania ich nawyków czytelniczych i rozwijanie zamiłowania do literatury, rozbudzenie u uczniów zainteresowania książką jako źródłem wiedzy i przeżyć oraz przyjemności, uświadomienie uczniom wartości czytania, wyrabianie w nich kultury czytelniczej. Do realizacji założone zostały następujące cele szczegółowe: wprowadzenie dzieci w świat literatury; budzenie zaciekawienia książką; kształtowanie nawyków czytelniczych; wyrabianie szacunku do literatury; kształtowanie umiejętności wykorzystania poznawczej i ludycznej funkcji literatury; kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem; przygotowanie dzieci do późniejszego, samodzielnego wyboru książek; nauka obcowania z literaturą w sposób samodzielny, refleksyjny i twórczy. Innowacja zakładała pracę w dwóch obszarach: a) przygotowanie do odbioru tekstu lekcje wprowadzające do przeczytania lektury, b) strategie aktywnego czytania, w tym działania przed lekturą, w trakcie lektury i po lekturze. Pomocą w realizacji celów były scenariusze lekcji opracowane do omawianych w klasach VI lektur szkolnych: Ten obcy Ireny Jurgielewiczowej, Przypadki Robinsona Kruzoe Daniela Defoe, Sposób na Alcybiadesa Edmunda Niziurskiego, Szatan z siódmej klasy Kornela Makuszyńskiego. Lekcje z lekturą szkolną zostały poprzedzone zajęciami na temat zalet czytania w oparciu o prezentację opracowaną z wykorzystaniem pytań odnoszących się do sześciu poziomów myślenia wg B. Blooma w celu indywidualizacji pracy z uczniami. Uczniowie odpowiadali na następujące pytania i wykonywali następujące polecenia: Jakie korzyści wynikają z czytania książek? Porównajcie korzyści wynikające z czytania książek i oglądania telewizji. Jakiego rodzaju książki są najbardziej interesujące dla ciebie i dlaczego? Zapisz przynajmniej dwa tytuły książek, które przeczytałeś oraz ich autorów. Wybierz dwie książki i wyjaśnij, która z nich jest bardziej interesująca i dlaczego. Co zmieniłbyś w drugiej książce, by była bardziej atrakcyjna dla ciebie? Czy uważasz, że nakazywanie dzieciom czytania książek jest potrzebne? Uzasadnij. Lekcja zakończyła się dyskusją na temat rad doświadczonego czytelnika, które uczniowie otrzymali w wersji do wklejenia do zeszytów. Dokument został także wyeksponowany na stałe w pracowni polonistycznej. Złote rady doświadczonego czytelnika Drogi Uczniu! 1. Uśmiechnij się i podejdź do lektury pozytywnie, a gwarantuję, że czytanie sprawi Ci przyjemność. 2. Zacznij czytać lekturę w tym samym dniu, w którym ją wypożyczyłeś. Odwlekanie czytania to tylko złodziej czasu. 3. Wyznacz sobie czas na przeczytanie książki. Ustal, że każdego dnia będziesz czytał np. jeden lub dwa rozdziały. To naprawdę dobra metoda, zwłaszcza jeżeli nie czytasz zbyt często. 4. Czytaj codziennie, najlepiej o tej samej porze z czasem wejdzie Ci to w krew. Zanim zaczniesz, zrób sobie dobrą herbatkę. Usiądź wygodnie, rozluźnij się to poprawi Ci nastrój. 5. Dopilnuj, aby w Twoim otoczeniu nie było ani jednego rozpraszacza uwagi. Jeżeli Ci to pomoże, to puść cichutko muzykę klasyczną lub relaksacyjną. Przy tego typu akompaniamencie czytanie jest przy okazji sposobem na odpoczynek. 6. Zacznij czytać, ale UWAGA! Nie pędź od słowa do słowa, bo nic nie zapamiętasz. Daj sobie chwilę na zrozumienie, o czym czytasz, na wyobrażenie sobie bohaterów, przedmiotów, miejsc, krajobrazów, na poczucie zapachów, smaków. Zapewniam Cię, że po paru stronach będziesz się czuł, jakbyś był jednym z uczestników wydarzeń, o których właśnie czytasz. 7. Nie spiesz się. Daj sobie czas na odczuwanie emocji i przemyślenia. Poczuj dreszcz strachu, smutek, złość, gniew, miłość, radość, niepewność, bezradność, gorycz porażki, smak zwycięstwa. Zastanawiaj się, dlaczego bohater zachował się właśnie w ten sposób. Czy nie mógł inaczej? Co Ty byś zrobił na jego miejscu? Który z bohaterów wzbudził Twoją sympatię? Którego nie polubiłeś? Dlaczego? Co Cię wzruszyło? Co zaskoczyło? Co wzbudziło Twój niepokój? Co Cię rozbawiło? 8. Rób notatki: wypisuj bohaterów, nazwy miejsc, czas wydarzeń, ich kolejność to jeden ze sposobów zrobienia sobie gotowca na lekcje. Nie lubisz pisać? Użyj fiszek do zaznaczania odpowiednich fragmentów w tekście. To też gotowiec. 9. Gdy skończysz czytać, wręcz sobie nagrodę. W końcu wykonałeś ciężą pracę. Gdy naprawdę polubisz czytanie, to książka będzie dla Ciebie nagrodą. Pamiętaj, że czytanie może być przyjemnością, ale musisz dać sobie szansę i spróbować. POWODZENIA! 96 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

97 Poniżej prezentujemy scenariusze lekcji, które były realizowane w ramach innowacji. Cykl lekcji: Na tropie nowej lektury Szatan z siódmej klasy Opracowanie: Beata Mieleszko Temat: I ty możesz zostać detektywem Czas realizacji: 2 jednostki lekcyjne Cele ogólne: - podnoszenie kompetencji czytelniczych uczniów, - wdrażanie do aktywnego i systematycznego czytania, - rozwijanie postaw pro czytelniczych, - rozwijanie indywidualnych zainteresowań czytelniczych uczniów, - rozwijanie kultury czytelniczej uczniów poprzez wykształcanie w nich potrzeby czytania oraz aktywnego i twórczego odbioru dzieła literackiego, - promowanie czytania jako atrakcyjnej formy spędzania czasu wolnego. Cele szczegółowe: Uczeń: - korzysta z biblioteki, - czyta lekturę szkolną, - czyta aktywnie, - czyta lekturę ze zrozumieniem na poziomie semantycznym i krytyczno-twórczym, - wykazuje pozytywny stosunek do czytania lektury. Metody: rozmowa kierowana, dyskusja, obserwacja, praca w małych grupach. Formy nauczania: indywidualna, grupowa, zespołowa. Środki dydaktyczne: - kartki z tytułami rozdziałów (Dwie brody i człowiek widmo. Piękne są oczy fiołkowe, ale kto ukradł drzwi? Któż to z płaskiego nie chce jeść talerza? Umarli piszą listy.), - 4 koperty z obrazkami, - koperta z listem fragmentem tekstu lektury, - lista zadań, które można wykonać w trakcie czytania lektury (4 egzemplarze). Przebieg zajęć: 1. Powitanie. Runda bez przymusu: Przeczytam następną lekturę, ponieważ Nauczyciel prosi, aby każde dziecko spróbowało zapamiętać swoją wypowiedź jeszcze do niej wrócimy. 2. Nauczyciel zaprasza dzieci do kręgu i prosi, by kolejno wstawały osoby, które lubią: czytać; pisać; liczyć; lubią zagadki. Informuje, że w takim razie wszystkie grupy znajdą coś dla siebie w lekturze, którą klasa będzie niebawem omawiać. 3. Prowadzący rozdaje kartki z tytułami rozdziałów wybranych z lektury. Prosi, by dzieci głośno odczytały ich treść i spróbowały zgadnąć, dlaczego akurat te wypowiedzenia zostały im rozdane. Dwie brody i człowiek widmo. Piękne są oczy fiołkowe, ale kto ukradł drzwi? Któż to z płaskiego nie chce jeść talerza? Umarli piszą listy. W razie potrzeby nauczyciel naprowadza uczniów na właściwy trop. 4. Gdy będzie już oczywiste, że na kartkach znajdują się tytuły rozdziałów lektury, nauczyciel dzieli uczestników na 4 grupy i każdej wręcza jeden tytuł rozdziału (z tytułów powyżej) oraz kopertę z obrazkami. Nauczyciel informuje, że każdy obrazek skrywa jedno słowo z tytułu lektury w tytule zaś są: 2 rzeczowniki, liczebnik oraz przyimek. Kolejność obrazków jest przypadkowa. 7 Z 7 Z Z 7 Z 7 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 97

98 Uczniowie próbują odgadnąć odpowiedź. Podają propozycje i ustalają wspólnie tytuł lektury. 5. Uczniowie zapisują w zeszycie tytuł lektury oraz termin rozpoczęcia jej omawiania. 6. Prowadzący wyjmuje kopertę zaadresowaną do klasy, w której odbywają się zajęcia. Prosi kogoś o otwarcie koperty i przeczytanie fragmentu listu. W kopercie znajduje się tekst: Ten, co ci odda list, jest towarzyszem mej niedoli, co mi pomógł, rannemu i bardzo choremu, wyrwać się z piekła. Nagrodzić go będzie twoim obowiązkiem, ja bowiem tutaj uczynić tego nie mogę. Zaopatrzyłem go na drogę, aby jak najprędzej (słowo nieczytelne) do ciebie. Przysiągł, że cię odszuka. Wtedy ci wszystko opowie. Ja nie mam na to siły. Będziesz wiedział, co i gdzie przeżyłem. A teraz na (słowa zatarte) zaklinam, abyś niezwłocznie (słowo znikło) urlop i jak można najprędzej wybrał w drogę. Będę wiosną duszę trzymał za gardło, aby mnie nie opuściła, zanim przybędziesz. Bracie mój! Spiesz się! Śmierć chodzi za oknami. Każdej nocy (słowo zbladłe) koło mnie. Gdybyś jednak nie zastał mnie żywego, pamiętaj, że musisz uczynić, co ci nakazuję w imię starszeństwa i w imię śmierci. Jeżeli spełnisz wszystko dokładnie, uradujesz mnie poza grobem. Jesteśmy ostatni z rodu, ale niedługo ty jeden będziesz ostatni i sam. Wiesz dobrze o dawnej naszego rodu świetności i o tym, że dzisiaj na żołnierską skazani jesteśmy dolę. Wiedz przeto, że mi się udało ze śmiertelnym trudem unieść z pogromu coś, co tobie, a potem rodowi naszemu, odrodzonemu w twoich dzieciach, starą pozwoli przywrócić świetność. Pomyśl, a zrozumiesz Nauczyciel: Jak myślicie, o czym będzie książka? Jakie może być zakończenie historii? Każda grupa, znając treść listu i tytuł rozdziału, przez 5 minut ustala odpowiedzi na pytania. 7. Grupy prezentują efekty swojej pracy. 8. Nauczyciel prosi, by dzieci usiadły w czterech grupach, do których zgłosiły się na początku lekcji, czyli osoby, które lubią: czytać, pisać, liczyć, lubią zagadki. Każda grupa dostaje listę zadań, które można wykonać w trakcie czytania lektury. Zadaniem lidera jest dopilnowanie, by każde dziecko samo zdecydowało, które zadanie wybiera. Każda grupa tworzy imienną listę wybranych zadań, na podstawie której uczniowie zostaną rozliczeni z wykonanej podczas czytania pracy. 9. Runda bez przymusu: Przeczytam następną lekturę Szatan z siódmej klasy, ponieważ Nauczyciel prosi, by uczniowie przypomnieli sobie odpowiedź, której udzielili na początku lekcji. Jeśli ktoś zmienił motywację, proszony jest o dokończenie zdania. Zadania do wykonania podczas czytania lektury (do wyboru): wykonanie: prezentacji multimedialnej, plakatu, reklamy słowno-plastycznej, lapbooka, albumu postaci, gazetki, dzienniczka lektury, przygotowanie pytań do konkursu, testu, quizu, które poprzedzą omawianie lektury podczas lekcji, przygotowanie scenek, krótkiego przedstawienia (w grupach), zilustrowanie konkretnych wydarzeń, wykonanie charakterystycznych przedmiotów (np. rzeźba w mydle, przedmioty z plasteliny, modeliny, odpadów) lub ich rysunki, makiety, kukiełki, opracowanie poradników związanych tematycznie z lekturą, przygotowanie do klasy mapy myśli, ilustracji, zdjęć, nakręcenie filmu o lekturze lub jej fragmentów, nagranie słuchowiska, napisanie mini-recenzji książki, wykonanie gry na podstawie wydarzeń z lektury. Cykl lekcji: Na tropie nowej lektury Sposób na Alcybiadesa Opracowanie: Beata Mieleszko Temat: Nauczyciel i uczeń odwieczny konflikt Czas realizacji: 1 jednostka lekcyjna Cele ogólne: - podnoszenie kompetencji czytelniczych uczniów, - wdrażanie do aktywnego i systematycznego czytania, - rozwijanie postaw pro czytelniczych, - rozwijanie indywidualnych zainteresowań czytelniczych uczniów, - rozwijanie kultury czytelniczej uczniów poprzez wykształcanie w nich potrzeby czytania oraz aktywnego i twórczego odbioru dzieła literackiego, - promowanie czytania jako atrakcyjnej formy spędzania czasu wolnego. Cele szczegółowe: Uczeń: - korzysta z biblioteki, - czyta lekturę szkolną, - czyta aktywnie, - czyta lekturę ze zrozumieniem na poziomie semantycznym i krytyczno-twórczym, - wykazuje pozytywny stosunek do czytania lektury. Metody: rozmowa kierowana, słuchanie, obserwacja, dyskusja, praca w małych grupach. 98 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

99 Formy nauczania: indywidualna, grupowa, zespołowa. Środki dydaktyczne: - sprzęt do odtworzenia utworu Pink Floyd Another Brick In The Wall (part II), - 4 arkusze szarego papieru, - 4 mazaki, - dostęp do Internetu. Przebieg zajęć: 1. Powitanie. 2. Nauczyciel odtwarza nagranie utworu Pink Floyd Another Brick In The Wall (part II). Prosi uczniów, by przyjrzeli się teledyskowi i spróbowali go zapamiętać. 3. Uczniowie dzielą się swoimi spostrzeżeniami i wrażeniami po obejrzeniu teledysku, podają tytuły książek, filmów, gier o podobnej tematyce, a następnie formułują wniosek: Nauczyciele i uczniowie od zawsze walczą ze sobą o władzę, próbują się wzajemnie przechytrzyć. Wywołuje to wiele wesołych, radosnych, komicznych, ale również przykrych sytuacji. 4. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy i rozdaje mazaki oraz arkusze szarego papieru z zapisanymi pytaniami: (po jednej stronie) Jakie problemy mają uczniowie z nauczycielami? Co chcą osiągnąć uczniowie? Jakie metody stosują uczniowie, aby osiągnąć swoje cele? (po drugiej stronie) Jakie problemy mają nauczyciele z uczniami? Co chcą osiągnąć nauczyciele? Jakie metody stosują nauczyciele, aby osiągnąć swoje cele? Zadaniem uczniów jest udzielenie odpowiedzi na pytania. Mają na to 15 minut. 5. Uczniowie prezentują efekty pracy grup. Znajdują wspólne dla wszystkich grup odpowiedzi, które zaznaczają na zielono, a następnie oryginalne odpowiedzi, które zaznaczają na żółto. Omawianie prac kończy się wnioskiem: Nauczyciele i uczniowie wymyślili i wciąż wymyślają swoje sposoby, aby osiągnąć zamierzone cele. Nauczyciel: Jeśli zastanawiacie się nad skutecznością tych sposobów, w rozważaniach z pewnością pomoże wam następna lektura Sposób na Alcybiadesa. 6. Uczniowie zapisują w zeszycie tytuł lektury oraz termin rozpoczęcia jej omawiania. 7. Nauczyciel prosi o odnalezienie w różnych źródłach informacji o tym, kim był Alcybiades. (Encyklopedia tradycji, Wikipedia, portal edukacyjny WIKING, historycy.org) Alcybiades ateński wódz i polityk. pochodził z arystokratycznego rodu Alkmeonidów. Po śmierci ojca (447 r. przed Chr.) Alcybiades wychowywany był przez swego wuja Peryklesa. Był także uczniem i przyjacielem wielkiego filozofa Sokratesa. Już w młodości dał się poznać jako człowiek niezwykle ambitny i utalentowany, ale także niepozbawiony wad i często popadający w konflikt z normami moralnymi. 8. Uczniowie samodzielnie lub w parach zapisują notatkę o Alcybiadesie w zeszycie. 9. Nauczyciel prosi, by dzieci usiadły w czterech grupach. Każda grupa dostaje listę zadań, które można wykonać w trakcie czytania lektury. Zadaniem lidera jest dopilnowanie, by każde dziecko samo zdecydowało, które zadanie wybiera. Każda grupa tworzy imienną listę wybranych zadań, na podstawie której uczniowie zostaną rozliczeni z wykonanej podczas czytania pracy. Zadania do wykonania podczas czytania lektury (do wyboru): wykonanie: prezentacji multimedialnej, plakatu, reklamy słowno-plastycznej, lapbooka, albumu postaci, gazetki, dzienniczka lektury, przygotowanie pytań do konkursu, testu, quizu, które poprzedzą omawianie lektury podczas lekcji, przygotowanie scenek, krótkiego przedstawienia (w grupach), zilustrowanie konkretnych wydarzeń, wykonanie charakterystycznych przedmiotów (np. rzeźba w mydle, przedmioty z plasteliny, modeliny, odpadów) lub ich rysunki, makiety, kukiełki, opracowanie poradników związanych tematycznie z lekturą, przygotowanie do klasy mapy myśli, ilustracji, zdjęć, nakręcenie filmu o lekturze lub jej fragmentów, nagranie słuchowiska, napisanie mini-recenzji książki, wykonanie gry na podstawie wydarzeń z lektury. 10. Uczniowie dokańczają zdania: Dzisiejsza lekcja przekonała/nie przekonała mnie do przeczytania lektury, ponieważ Cykl lekcji: Na tropie nowej lektury Ten obcy Opracowanie: Agnieszka Frejlich Temat: Kim jest obcy? Czas realizacji: 1 jednostka lekcyjna BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 99

100 Cele ogólne: - podnoszenie kompetencji czytelniczych uczniów, - wdrażanie do aktywnego i systematycznego czytania, - rozwijanie postaw proczytelniczych, - rozwijanie indywidualnych zainteresowań czytelniczych uczniów, - rozwijanie kultury czytelniczej uczniów poprzez wykształcanie w nich potrzeby czytania oraz aktywnego i twórczego odbioru dzieła literackiego, - promowanie czytania jako atrakcyjnej formy spędzania czasu wolnego. Cele szczegółowe: Uczeń: - korzysta z biblioteki, - czyta lekturę szkolną, - czyta aktywnie, - czyta lekturę ze zrozumieniem na poziomie semantycznym i krytyczno-twórczym, - wykazuje pozytywny stosunek do czytania lektury. Metody: pogadanka, dyskusja, praca z tekstem, pokaz, giełda pomysłów. Formy nauczania: indywidualna, grupowa, zespołowa. Środki dydaktyczne: - tablica multimedialna, - komputer z dostępem do Internetu, - kserokopie tekstów piosenki zespołu Lady Pank pt. Wciąż bardziej obcy, - nagrania fragmentów filmów: Obcy decydujące starcie (fragment od 116 min do 118 min), District 9 fragment od 10 min 24 sek. do 12 min 15 sek.), Arrival (fragment od 45 min do 47 min), E.T. (fragment od 19 min 30 sek. do 24 min 30 sek.), W samo południe (fragment od 2 min 50 sek. do 4 min 30. Przebieg zajęć: 1. Przed lekcją nauczyciel wyświetla na ekranie zapisane dużą, wyrazistą czcionką słowo OBCY. Lekcja rozpoczyna się od burzy mózgów w formie ćwiczenia tysiąc definicji. Uczniowie na wiele możliwych sposobów kończą zdanie: Obcy jest to (np. ktoś, kogo nie znamy, ktoś, kto przybywa nie wiadomo skąd, nie znamy jego zamiarów, kosmita itd.). Uzasadnienia mogą być irracjonalne, to nie szkodzi, ważne, żeby nie były powierzchowne, dlatego nie przerywamy tworzenia definicji zbyt wcześnie. 2. Ćwiczenie lista atrybutów uczniowie w grupach uzupełniają w ciągu trzech minut na wiele różnych sposobów zdanie: Obcy jest (jaki?), (np. tajemniczy, groźny, budzący niepokój, inny, nieprzewidywalny, nie nasz, niebezpieczny, dziwny, nierozumiejący, nierozumiany itd.). 3. Uczniowie wymieniają tytuły filmów, książek, gier, w których występuje obcy, krótko wypowiadają się na temat tych postaci. 4. Nauczyciel wyświetla fragmenty filmów pokazujących reakcje ludzi na pojawienie się obcego. 5. Rozmowa kierowana: W jakim stopniu przedstawione fragmenty są spójne z wyobrażeniami uczniów na temat obcego, czym się różnią. Fragmenty filmów pokazują różnych obcych od groźnych przybyszów z innych planet, przez sympatycznych kosmitów, po ludzi, którzy też są z jakichś powodów obcy (tym fragmentem powinna zakończyć się prezentacja). W razie potrzeby nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów, zwracając uwagę, że ludzie boją się obcych, chronią się przed nimi, np. pod skafandrami, ale nie każdy obcy musi być zły, czasem trzeba go poznać, starać się zrozumieć, oswoić. 6. Zapowiedź lektury powieści, w której pojawia się obcy. Nie jest kosmitą (to koniecznie trzeba podkreślić), ale charakteryzują go cechy, na które uczniowie wskazywali: przybywa nie wiadomo skąd, jest tajemniczy, nieznajomy, budzi lęk innych bohaterów, czasem gniew, ale też zaciekawia. 7. Prezentacja piosenki zespołu Lady Pank pt. Wciąż bardziej obcy nauczyciel informuje, że tekst piosenki choć nie ma bezpośredniego związku z lekturą, bardzo pasuje do przeżyć jej bohatera. Uczniowie po pierwszym wysłuchaniu piosenki, słuchają jej drugi raz, ale tym razem, czytając tekst (nauczyciel rozdaje po jednym egzemplarzu na każdą ławkę). Zastanawiają się, czego chcieliby dowiedzieć się o człowieku, który jest jej bohaterem runda bez przymusu. 8. Informacja zwrotna dla nauczyciela głosowanie. Na zakończenie lekcji nauczyciel pyta uczniów o to, czy zostali zachęceni do sięgnięcia po lekturę. Uczniowie wyrażają ocenę niewerbalnie poprzez podniesienie do góry ręki na jeden z trzech sposobów: otwarta dłoń tak, dłoń zaciśnięta w pięść tak sobie, dłoń z wyciągniętym kciukiem skierowanym do dołu nie. 9. Uczniowie wspólnie z nauczycielem idą do biblioteki szkolnej i wypożyczają lekturę. Aktywne czytanie 1. Ślady Twojego myślenia w czasie lektury uczniowie ołówkiem na marginesie lub na karteczkach samoprzylepnych oznaczają czytany tekst wg legendy (wspólnie z uczniami planujemy ikonki/symbole): ważne wydarzenie myślałem/-am, że będzie inaczej, to mnie zaskoczyło ktoś, kogo znam, przeżył coś podobnego spotkało mnie coś podobnego 2. Po każdym przeczytanym rozdziale uczniowie kończą zdanie: Chciałbym/-abym się dowiedzieć (NIE: co było dalej to zbyt ogólnie) i zapisują je w zeszycie. Na pierwszej lekcji służącej omówieniu lektury rozmawiają o tym, czego udało, a czego nie udało im się dowiedzieć. 100 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

101 Cykl lekcji: Na tropie nowej lektury Przypadki Robinsona Kruzoe Opracowanie: Agnieszka Frejlich Temat: Człowiek w sytuacji ekstremalnej Czas realizacji: 2 jednostki lekcyjne Cele ogólne: - podnoszenie kompetencji czytelniczych uczniów, - wdrażanie do aktywnego i systematycznego czytania, - rozwijanie postaw proczytelniczych, - rozwijanie indywidualnych zainteresowań czytelniczych uczniów, - rozwijanie kultury czytelniczej uczniów poprzez wykształcanie w nich potrzeby czytania oraz aktywnego i twórczego odbioru dzieła literackiego, - promowanie czytania jako atrakcyjnej formy spędzania czasu wolnego. Cele szczegółowe: Uczeń: - korzysta z biblioteki, - czyta lekturę szkolną, - czyta aktywnie, - czyta lekturę ze zrozumieniem na poziomie semantycznym i krytyczno-twórczym, - wykazuje pozytywny stosunek do czytania lektury. Metody: pogadanka, dyskusja, praca z książką, opowiadanie, pokaz, giełda pomysłów. Formy nauczania: indywidualna, grupowa, zespołowa. Środki dydaktyczne: - tablica multimedialna, - komputer z dostępem do Internetu, nagranie fragmentu filmu Katastrofy morskie 2 min 48 sek. (dostęp: - nagranie utworu muzycznego Eugeniusza Knapika Wyspy (dostęp: - instrukcja gry Katastrofa morska (kserokopia dla każdej grupy), - butelki, ołówki, kartki dla każdej grupy, - zdjęcie wyspy Isla Robinson Crusoe. Przebieg zajęć: 1. Lekcja rozpoczyna się od obejrzenia przez uczniów fragmentu filmu Katastrofy morskie. 2. Rozmowa kontrolowana Jakie uczucia towarzyszą rozbitkowi w pierwszych godzinach po katastrofie? Jak zmieniają się uczucia rozbitka w miarę upływu czasu? Jakie trudności musi pokonywać rozbitek? Co może mu pomóc w przetrwaniu? Jak mogą skończyć się historie rozbitków? 3. Uczniowie podzieleni na grupy biorą udział w ćwiczeniu Katastrofa morska. Instrukcja dla uczniów: Jesteście grupą rozbitków uratowanych z morskiej katastrofy. Przebywacie na bezludnej wyspie. Z wraku statku możecie zabrać sześć przedmiotów wybranych z zamieszczonego spisu. Przeczytajcie ten spis i dokonajcie wyboru, przedstawiając przedmioty na planszy. Dokonując wyboru, zastanówcie się nad jego uzasadnieniem przedstawicie go później pozostałym grupom. Zredagujcie list, który wrzucicie do morza w butelce/kartkę papieru, butelkę i mały ołówek posiadacie. Zaprezentujcie wyniki swojej pracy pozostałym grupom. W prezentacji może brać udział cała grupa. Pamiętajcie o zasadach pracy w zespole. Czas na wykonanie pierwszej części zadania (wybór przedmiotów) 15 minut wyznaczy Wam muzyka. Na napisanie listu będziecie mogli przeznaczyć 5 minut. Powodzenia! Lista przedmiotów z rozbitego statku: KOC, KOREK, SZNUREK, NÓŻ, PUSZKA KONSERW, NOŻYCZKI, SIEKIERKA, WIERTŁO, PARASOL, WIOSŁO, PIŁKA PLAŻOWA, MACZETA, OLEJEK DO OPALANIA, PUDEŁKO ZAPAŁEK, ŚWIECA, KŁĘBEK DRUTU, APTECZKA, KROPLE MIĘTOWE, NOTES, LUSTERKO, KOSZULA, KŁĘBEK NICI, OBRAZ, PALETKA, RĘCZNIK, GARNEK, PŁYTA CD, ŚCIERKA DO NACZYŃ, DESKA DO KROJENIA, JABŁKO, PRZEŚCIERADŁO, BALONIK, ZDJĘCIE KAPITANA, JEDEN DOWOLNY PRZEDMIOT Nauczyciel włącza muzykę ilustracyjną. Po wyznaczonym czasie następuje podsumowanie ćwiczenia. 4. Nauczyciel opowiada historię pierwowzoru Robinsona Crusoe Alexandra Selkirka (np. w oparciu o książkę Wielkie zagadki przeszłości pod red. Elżbiety Wierzbickiej, wyd. Warszawa 1996, s ), uwzględniając przekaz na temat przedmiotów, którymi dysponował rozbitek: ubranie, trochę jedzenia, ok. 40 dag tytoniu, kociołek, siekiera, nóż, przyrządy nawigacyjne i książki na ten temat, Biblia. 5. Zapowiedź lektury nauczyciel wyświetla zdjęcie wyspy, która została nazwana imieniem Robinsona Crusoe (Isla Robinson Crusoe, kiedyś Más a Tierra) bohatera powieści, którą będą czytali uczniowie. Dzieci zastanawiają się, w jaki sposób kociołek mógłby pomóc w przetrwaniu rozbitkowi na takiej wyspie (np. mógłby w nim gotować, mógłby do niego zbierać deszczówkę, mógłby używać go jako stolika, mógłby zrobić z niego pułapkę na dzikie zwierzęta itd.). 6. Uczniowie poznają termin robinsonada i jego pochodzenie, zapisują w zeszycie krótką notatkę. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 101

102 7. Nauczyciel pyta uczniów, czy wykonane na lekcjach ćwiczenia zachęciły ich do przeczytania książki. Uczniowie odpowiadają, uzasadniając swoje stanowisko. 8. Uczniowie wspólnie z nauczycielem idą do biblioteki szkolnej i wypożyczają lekturę. Aktywne czytanie Po przyniesieniu lektur do sali uczniowie postępują zgodnie z instrukcjami: Praca indywidualna: PRZEJRZYJ TEKST Przeczytaj tytuł. Przeczytaj tytuły pięciu wybranych rozdziałów i ich pierwsze zdania. Obejrzyj ilustracje. Przeczytaj pierwszą stronę lektury. Praca w małych grupach: POSTAWCIE PYTANIA Zamieńcie tytuł lektury na pytanie. Zamieńcie na pytania tytuły rozdziałów (nauczyciel przydziela grupom konkretne numery rozdziałów). Zapiszcie wszystkie inne pytania, które przyszły Wam do głowy podczas przeglądania tekstu. Nauczyciel zbiera od grup propozycje i na następna lekcję przygotowuje karty pracy dla uczniów wraz z instrukcją: W TRAKCIE LEKTURY SZUKAJ ODPOWIEDZI Teraz przeczytaj tekst. Ale aktywnie! Połóż przed sobą listę z pytaniami i działaj tak, jakby to była Twoja mapa w wędrówce przez tekst. Spróbuj odnaleźć odpowiedzi na wszystkie pytania. Zapisuj je na karcie. Jeżeli po przeczytaniu lektury chciałbyś zadać jeszcze jakieś pytania, zapisz je (może chciałbyś o coś zapytać bohatera, autora?). Przynieś swoją kartę na pierwszą lekcję poświęconą omawianiu lektury. Agnieszka FREJLICH nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr12 im. B. Chrobrego w Częstochowie, doradca metodyczny SOD Beata MIELESZKO nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr12 im. B. Chrobrego w Częstochowie ZASTOSOWANIE IDEI TRENINGU ZASTĘPOWANIA AGRESJI (TZA) W PROCESIE ROZWIJANIA UMIEJĘTNOŚCI ADAPTACYJNYCH U DZIECI Z ZESPOŁEM ASPERGERA. PROGRAM WSTĘPNY DLA DZIECI Z ZESPOŁEM ASPERGERA I ICH RODZICÓW Tekst artykułu został wygłoszony na zaawansowanym szkoleniu Treningu Zastępowania Agresji ART dla trenerów z Polski i zagranicy, zorganizowanym przez Program Przeciwdziałania Uzależnieniom Fundacji im. Stefana Batorego i Instytut Amity w dniach września 2017 r. w Warszawie. Zespół Aspergera to zaburzenie mieszczące się w całościowych zaburzeniach rozwojowych (wg ICD-10) i w autystycznym spektrum Autism Spectrum Disorder (wg DSM V). Objawy charakterystyczne dla spektrum autyzmu (wg.icd-10) należą do triady nieprawidłowości, na którą składają się zaburzenia w obszarach: relacji społecznych, komunikacji, zachowania i zainteresowań (sztywne, stereotypowe wzorce aktywności). Podłożem zaburzenia jest najprawdopodobniej szeroko pojęta genetyka oraz nieprawidłowości systemu neurologicznego. Dzieci i młodzież z Zespołem Aspergera, pomimo nierzadko wysokiej inteligencji, bywają odrzucane przez rówieśników. Dzieje się tak, ponieważ na skutek deficytów uwarunkowanych zaburzeniem, mają one poważne trudności z zastosowaniem skutecznych strategii w relacjach interpersonalnych. Problemy z adaptacją społeczną sprawiają, że osoby z zespołem Aspergera czują się osamotnione, niezrozumiane, a jednocześnie same nie rozumieją innych ludzi, ich motywów, potrzeb. Czując się zagubione i niepewne w różnych sytuacjach społecznych reagują nieadekwatnie, impulsywnie, a nawet agresywnie, co dodatkowo nasila ich zagubienie i wyalienowanie z grupy. Dzieci z Zespołem Aspergera niewątpliwie potrzebują terapii, programu który ułatwiłby im adaptację społeczną. Potrzebują wsparcia w sferze emocjonalno-społecznej. W Polsce najczęściej korzystają w tym celu z różnego typu Treningów Umiejętności Społecznych (51%). Zaledwie 3% korzysta z TZA. Jednocześnie 37% rodziców tych dzieci deklaruje, że w przyszłości chcieliby, by ich pociechy mogły korzystać z TZA. Wśród 30 ocenianych przez rodziców terapii, TZA zajmuje 1-szą pozycję w rodzicielskich planach na przyszłość. (Dane z raportu: Sytuacja dzieci z zespołem Aspergera w Polsce. Raport z badań 2014 Grzegorz Całek, Katarzyna Kwapińska, Polskie Towarzystwo Zespołu Aspergera). Coraz więcej rodziców jest zainteresowanych Treningiem Zastępowania Agresji (TZA) jako programem rozwijającym umiejętności adaptacyjne dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Dzieje się tak najprawdopodobniej dlatego, że TZA, w odróżnieniu od tradycyjnych treningów umiejętności społecznych, rozwija umiejętności adaptacyjne dzieci w sposób bardziej wszechstronny, oddziałując nie tylko na sferę zachowania, ale i sferę emocji oraz sferę poznawczą. 102 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

103 Jestem certyfikowanym trenerem TZA. Swoje szkolenie odbyłam w Instytucie Amity w Warszawie. W latach , wraz z Anną Chrzanowską-Mańka, adaptowałam tę metodę do pracy terapeutycznej z uczniami z zespołem Aspergera. Zasady tej adaptacji Treningu Zastępowania Agresji dla uczniów z Zespołem Aspergera zostały przedstawione w artykule: Doświadczenia Treningu Zastępowania Agresji (ART) w terapii uczniów z rozpoznaniem Zespołu Aspergera i wsparciem ich rodziców autorstwa Jolanty Gęsiarz i Anny Chrzanowskiej-Mańka. Artykuł jest umieszczony na stronie Instytutu Amity, w zakładce: Strefa wiedzy oraz na międzynarodowej stronie trenerów ART. (TZA). Od 2012 roku prowadzę grupy przy współpracy psychologów Zdzisławy Świerczyńskiej i Danuty Żal,w niektórych grupach pomagają mi rodzice dzieci. Każdego roku prowadzimy w poradni 3-5 grup dzieci i młodzieży, realizując programy będące adaptacją TZA dla potrzeb dzieci z zespołem Aspergera. Prowadząc grupy jako główny trener przez tak wiele lat, zauważyłam, że dzieciom w młodszym wieku szkolnym trudno jest w pełni zrozumieć nawet ten zaadaptowany dla nich program TZA. Wymagają one dodatkowych uproszczeń i modyfikacji, aby z sukcesem uczestniczyć w zajęciach. Odpowiadając na potrzeby tych dzieci i ich rodziców wprowadziłam do programu kolejne zmiany, które roboczo nazwałam Programem wstępnym. Główne zasady tego programu omówię w niniejszym artykule. W pracy z uczniami z zespołem Aspergera i ich rodzicami wykorzystuję elementy TZA zawarte w książce Trening Zastępowania Agresji autorstwa B. Glicka, J. Gibbsa i A. Goldsteina, wskazówki zawarte w książce Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka autorstwa E. McGinnis i A. Goldsteina. W pracy inspirują mnie też publikacje S. Barona-Cohena i T. Attwooda, naukowców zajmujących się spektrum autystycznym. Opracowałam też na potrzeby grup autorskie metody jak: trening emocji prostych i mieszanych, ilustrowane dylematy społeczne czy specjalny sposób wprowadzania procedur umiejętności społecznych. Terapeutyczny cykl adaptacyjny dla dzieci z zespołem Aspergera rozpoczynam programem wstępnym. W czasie zajęć wstępnych dzieci doskonalą umiejętności społeczne niezbędne do pracy w zespole oraz trenują rozpoznawanie emocji prostych i mieszanych u siebie i u innych. Przy pomocy ilustrowanych dylematów społecznych próbuję umożliwić dzieciom widzenie świata w szerszej perspektywie i uczyć ich stosowania optymalnych strategii w różnych sytuacjach życiowych. Zastosowana przeze mnie specjalna procedura wprowadzania umiejętności społecznych, odwołująca się do poziomów w grze komputerowej jest dla dzieci ze spektrum autyzmu bardziej zrozumiała i czytelna. Program wstępny zasady prowadzenia zajęć 1. Jedna grupa liczy od 5-ciu do 6-ciu dzieci i tyle samo rodziców. 2. W grupie są dzieci w podobnym wieku (różnica 1-2 lata) i o podobnym stopniu zaawansowania. 3. Za aktywność na zajęciach uczestnicy dostają punkty, które mogą na bieżąco wymienić w domu na konkretne przywileje. 4. Zajęcia prowadzone są przez dwóch trenerów. 5. Spotkania odbywają się 1 raz w tygodniu, trwają 1 godzinę zegarową. 6. W następujących po sobie tygodniach realizowane są kolejno: - zajęcia doskonalące umiejętności społeczne, - trening emocji prostych i mieszanych będący przygotowaniem do Treningu Kontroli Złości, - trening wyboru optymalnej strategii w oparciu o dylematy społeczne. Ten rytm powtarza się aż do zakończenia programu. Najlepsze efekty przynosi program rozpoczynający się w klasach młodszych szkoły podstawowej, a nawet w czasie rocznego przygotowania przedszkolnego. Grupa spotyka się przez 1-2 lata (przy czym dzieci, które osiągają największe postępy kończą trening wcześniej). Program wstępny jest realizowany cotygodniowo od września do czerwca. Potem następuje przerwa wakacyjna. Dzieci, które zakończą program wstępny, w kolejnym roku szkolnym przechodzą do właściwego programu TZA przedstawionego w podręczniku Trening Zastępowania Agresji B. Glicka i J. C. Gibbsa, a raczej do jego wspomnianej już adaptacji. Zakończenie całego programu terapii przez ucznia traktujemy jako jego sukces, wejście na wyższy poziom niezależności i samodzielności. Jednocześnie, po zakończeniu cyklu dziecko jest wspierane poprzez konsultacje z rodzicami lub z rodzicami i nauczycielami. W razie trudności zawsze też może wrócić do grupy. Uczestniczący w terapii uczniowie oraz ci, którzy zakończyli terapię, realizują program nauczania w systemie klasowo-lekcyjnym, nie korzystają z nauczania indywidualnego, dzięki czemu mogą przenosić zdobyte umiejętności do codziennego życia. PROGRAM WSTĘPNY TREŚCI PROGRAMOWE Program wstępny rozpoczyna się cyklem zajęć organizacyjnych i integrujących zespół. Następnie realizowane są kolejno w następujących po sobie tygodniach: trening umiejętności społecznych, trening emocji prostych i mieszanych, trening wnioskowania w oparciu o dylematy społeczne. Poniżej przedstawiona jest tematyka zajęć. I. Zajęcia z rodzicami: poznanie się, omówienie założeń i zasad programu, diagnozowanie potrzeb, sprawy organizacyjne. II. Zajęcia z rodzicami i z dziećmi: poznanie się, omówienie założeń programu, diagnozowanie potrzeb (w starszych grupach), sprawy organizacyjne. III. Ustalenie zasad grupowych. IV. Gry i zabawy integrujące zespół. V. Trening umiejętności społecznych. Podstawowa lista umiejętności: BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 103

104 1. Słuchanie. 2. Ignorowanie. 3. Przedstawianie się. 4. Dołączanie. 5. Zadawanie pytań. 6. Mówienie Dziękuję. 7. Wyrażanie sympatii. 8. Komplementowanie. 9. Pragnienie bycia pierwszym. 10. Czekanie na swoją kolej. 11. Radzenie sobie z przegrywaniem. 12. Akceptowanie konsekwencji. 13. Radzenie sobie z dokuczaniem. 14. Działanie według wskazówek. 15. Radzenie sobie z presją grupy. Kroki trenowanej umiejętności społecznej zapisane są na osobnych arkuszach i rozłożone na podłodze. (fot.1) Dzieci stojąc na arkuszu 1, wykonują polecenie tam zapisane i przechodzą na arkusz nr 2, potem 3 i 4. Kolejne kroki porównywane są do etapów w grze komputerowej. Kroki-umiejętności rozgrywające się w myślach trenującego zaznaczone są kolorem niebieskim, kroki, w których uczeń działa czerwonym lub czarnym. Realizując kroki w myślach, dziecko trzyma rękę na głowie, aby wszystkim łatwiej było zrozumieć całą procedurę. Rodzice pomagają trenującym dzieciom, stojąc za ich plecami i w razie potrzeby podpowiadając kolejne czynności. Fotografia 1. VI. Przygotowanie do Treningu Kontroli Złości. Emocje proste i mieszane: 1. Rozpoznawanie emocji podstawowych (radość, smutek, strach, złość, obrzydzenie, zaciekawienie) u siebie i u innych, naśladowanie cudzej mimiki, pokazywanie danej emocji w lustrze. 2. Rozpoznawanie emocji na zdjęciach, obrazkach, zastanawianie się nad motywami przeżywania takich, a nie innych emocji przez widoczne na obrazach osoby. 3. Skale emocji. Różne natężenie emocji u siebie i innych ludzi w reakcji na ten sam bodziec. Dzieci otrzymują na przykład zadanie: oceń w skali od 0 do 11, jak bardzo cieszyłbyś się, gdybyś otrzymał w prezencie książkę o dinozaurach. Dzieci oceniają, pisząc swoje imię przy danej wartości liczbowej (fot.2). Fotografia BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

105 4. Przeżywanie mieszanych emocji. Zmiany w przeżywaniu emocji w zależności od sytuacji i punktu widzenia. Cudzy punkt widzenia. Rozdaję dzieciom obrazki z twarzami przedstawiającymi 6 podstawowych emocji (za P. Ekmanem). Do każdej emocji przyporządkowany jest określony kolor (fot.3). Fotografia 3. Każde dziecko otrzymuje kartki z kolorowymi emocjami (fot.3) oraz kartki z konturami postaci i opowiadaniem (fot.4). Słuchając kolejnych fragmentów opowiadania, wszystkie dzieci, jednocześnie, zamalowują postaci kolorami odpowiadającymi emocjom, jakie ich zdaniem, bohaterzy opowiadania przeżywają w danej chwili. Kiedy potem w grupie oglądamy rysunki okazuje się, że: różne osoby w tej samej sytuacji mogą odczuwać to samo co my albo coś innego; emocje mogą się zmieniać co chwila, w zależności od sytuacji; czasami przeżywamy w danej sytuacji kilka różnych emocji mamy mieszane emocje (fot.4). VII. Przygotowanie do Treningu Wnioskowania Moralnego jako wyboru optymalnej opcji postępowania praca z ilustrowanymi dylematami społecznymi. Na potrzeby grupy opracowuję dylematy zgodnie z koncepcją ANIMA przedstawioną w książce: Praktyka zastępowania Agresji E. Morawskiej i J. Morawskiego. Moja wersja jest jednak mocno uproszczona, zgodnie z potrzebami dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Dylematy ilustruję, co dodatkowo ułatwia dzieciom rozumienie treści (fot.5). Tak opracowane dylematy mają za zadanie poszerzać perspektywę poznawczą dziecka i pomagać mu w wyborze optymalnej strategii postępowania w różnych sytuacjach życiowych. Przykład dylematu: przyznać się czy nie? Marek odwiedził Tomka. Chłopcy bawili się nowym zdalnie sterowanym samolotem, który Tomek dostał od wujka z Francji. W pewnym momencie mama zawołała Tomka Fotografia 4. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 105

106 i Marek został sam w pokoju. Chciał uruchomić samolot, ale zrobił to tak niezręcznie, że samolot upadł na podłogę i coś w nim dziwnie zagrzechotało. Marek odstawił samolot na półkę, szybko pożegnał się i wyszedł. Na drugi dzień w szkole zasmucony Tomek powiedział Markowi, że samolot nie wiadomo dlaczego przestał nagle działać. Na dodatek rodzice Tomka gniewają się, bo myślą, że to Tomek go popsuł. Marek wie, że zawsze należy przyznawać się do błędów, ale obawia się konsekwencji. 1. Dlaczego ta sytuacja jest trudna dla Marka? 2. Co może zrobić Marek w tej sytuacji, podaj wszystkie możliwe rozwiązania? 3. Kto oprócz Marka poniesie konsekwencje jego decyzji? 4. Jakie zachowanie Marka byłoby odważne? 5. Które z tych rozwiązań ty wybrałbyś gdybyś był na miejscu Marka? 6. Jak czujesz się z takim wyborem? 7. Jak mogą czuć się inni? Poniżej przedstawiona jest ilustracja do dylematu (fot.5). Fotografia 5. W trakcie pracy nad danym dylematem dzieci tworzą też proste komiksy, wpisując w dymki zdania, które ich zdaniem wypowiadają i myślą bohaterowie. To ćwiczenie pomaga im spojrzeć na daną kwestię z cudzego punktu widzenia, zrozumieć innych oraz to, że ludzie nie zawsze mówią to, co myślą (fot.6.) Dzieci zamalowują też postaci kolorami odpowiadającymi odczuwanym przez bohaterów w danej chwili emocjom. Fotografia 6. Program wstępny jest realizowany od września do czerwca. Dzieci, które zakończą program wstępny, w kolejnym roku szkolnym przechodzą do programu TZA przedstawionego w podręczniku Trening Zastępowania Agresji B. Glicka i J. C. Gibbsa adaptowanego przez nas dla dzieci z zespołem Aspergera. 106 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

107 Udział rodziców w pracy grupy W programach uczestniczą też rodzice dzieci. Ich udział w pracy grupy jest bardzo ważny. Rodzice w czasie zajęć swoim zachowaniem i wypowiedziami modelują właściwe reakcje dzieci. Uzyskują informacje, jak pomóc własnemu dziecku w rozwijaniu konkretnej umiejętności i w utrwalaniu jej w codziennym życiu, stając się trenerami transferu. Operując systemem nagród, uczestniczą w procesie wzmacniania pożądanych zachowań dzieci. Uczestnictwo rodziców w zajęciach ma też duże znaczenie dla ich psychoedukacji i skutkuje zwiększeniem kompetencji wychowawczych. W zależności od potrzeb organizujemy też grupowe spotkania dla samych rodziców oraz rodzinne spotkania, w których uczestniczą oboje rodziców albo rodzice z dzieckiem. Rodzice często też telefonują do siebie lub spotykają się poza grupą, udzielając sobie nawzajem wsparcia. Efekty Dzieci z Zespołem Aspergera nabywają nowe umiejętności, które potem efektywnie stosują w środowisku życia. Z obserwacji oraz wywiadów wynika, że w wyniku uczestnictwa w programie dzieci: lepiej rozumieją sytuacje społeczne, w których się znajdują i w związku z tym reagują bardziej adekwatnie; stają się odporniejsze na stres i frustrację, bo zaczynają lepiej rozumieć siebie i innych oraz efektywniej to okazywać; napotykają w życiu coraz mniej stresujących i frustrujących sytuacji, ponieważ podejmują coraz lepsze decyzje społeczne; już nie są całkiem samotne na zajęciach spotykają rówieśników, którzy ich rozumieją i chcą się z nimi bawić; system rodzinny lepiej funkcjonuje, ponieważ rodzice nabywają nowe umiejętności wychowawcze. Analiza losów byłych uczestników programu przekonuje mnie, że zarówno Program wstępny jak i zmodyfikowany trening TZA, pozytywnie oddziałują na deficyty osób z zespołem Aspergera. Wzmacniają się ich mechanizmy adaptacyjne. Zmienia się środowisko rodzinne. Wyuczone dzięki programom wzorce rozumowania i zachowań są jak narzędzia-protezy ułatwiające osobom z zespołem Aspergera życie w społeczności. Często zdarza się, że rodzice po pierwszym roku zajęć mówią, że nauczyciele przestali się skarżyć na ich dziecko. Po trzecim roku cieszą się, że wreszcie pojawili się u ich dziecka koledzy to znak, że można zakończyć trening. Jolanta GĘSIARZ Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Nr 3 w Częstochowie BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 107

108 PREZENTACJE PROJEKT INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ Z JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWO, OBRAZ, MEDIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 13 IM. K. MAKUSZYŃSKIEGO W CZĘSTOCHOWIE 1. Ogólne założenia innowacji Innowacja pedagogiczna jest realizowana od 2016 r. w klasie pierwszej ogólnodostępnej Gimnazjum nr 13 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. I. J. Paderewskiego w Częstochowie. Zostanie zakończona w 2019 r., w trzeciej klasie gimnazjalnej. Innowacja ta stanowi odzwierciedlenie potrzeb i oczekiwań zgłaszanych przez uczniów. Oto ogólne założenia: a) Program zakłada jego realizację w okresie r r. b) Wymiar wykonywania poszczególnych działań to 1 godzina w tygodniu w każdym roku nauki. c) Innowacja dotyczy rozwiązań metodycznych i programowych. Jej realizacja stanowi rozszerzenie pracy z podręcznikiem Bliżej słowa, który łączy w sobie treści literackie, powiązane z analizą i interpretacją dzieł plastycznych, filmowych, medialnych, filozoficznych. 2. Cel wprowadzenia innowacji Program zajęć zbudowany jest z trzech modułów, z których każdy realizowany jest przez jeden rok szkolny. Moduł pierwszy klasa pierwsza Z drogi! Idzie poeta niebieski wycieruch! 1 analiza i tworzenie tekstów literackich. Moduł drugi klasa druga Dajcie mi kamerę i kilku przyjaciół 2 analiza i tworzenie filmów. Moduł trzeci klasa trzecia Tygiel plotek, faktów i opinii. Czym są media? Czym nas karmią? analiza i tworzenie tekstów medialnych. 1. B. Leśmian, Napój cienisty. Poeta. Źródło: 2. M. Hanegabi, źródło 5 marca 2004r. Moduły te obejmują zagadnienia związane z analizą, interpretacją i tworzeniem dzieła literackiego, filmowego, komunikatów medialnych. Podstawowe cele realizacji innowacji to: rozwinięcie w uczniach zamiłowania do języka ojczystego, pasji literackich, zainteresowań, doskonalenie umiejętności samokształcenia, docierania do informacji. Punktem wyjścia są cele kształcenia i umiejętności wynikające z podstawy programowej, ich rozszerzenie, przygotowanie do egzaminu gimnazjalnego, jak również rozwijanie umiejętności kluczowych niezbędnych do podjęcia nauki w szkole ponadgimnazjalnej. Celem zajęć jest także przygotowanie uczniów do konkursów związanych z tematyką zajęć, aktywne włączenie się w życie szkoły. 3. Cele ogólne a) kształtowanie twórczych postaw uczniów b) wyposażenie uczniów w wiedzę z zakresu realizowanych tematów c) posługiwanie się technologią informacyjną i komunikacyjną d) kształcenie świadomego i bezpiecznego korzystania z mediów e) kształcenie umiejętności wyrażania własnych poglądów, spostrzeżeń, opinii 4. Metody i warunki pracy Na każdym etapie preferowane będą metody aktywizujące uczniów do samodzielnego formułowania wniosków, spostrzeżeń, gromadzenia wiedzy. Rola nauczyciela ograniczona ma być do osoby moderatora zdarzeń, przewodnika, inspirującego, zachęcającego do podejmowania działań. Zajęcia mają mieć w dużej mierze charakter warsztatowy. Szkoła ma warunki do realizacji innowacji sala lekcyjna, w której planowana jest innowacja wyposażona jest w komputer, tablicę interaktywną, scenę. Dostępne są: Internet za pośrednictwem Wi-Fi, kamera, mikrofony. 5. Cele operacyjne a) Z drogi! Idzie poeta niebieski wycieruch! 1 godzina w tygodniu analiza i tworzenie tekstów literackich, w tym: rozwijanie umiejętności czytania ze zrozumieniem rozpoznawanie wyznaczników rodzajów literackich posługiwanie się terminami z zakresu teorii literatury dostrzeganie związku między różnymi tekstami kultury kształcenie umiejętności tworzenia tekstu literackiego kształcenie umiejętności recytacji utworu literackiego b) rok szkolny 2017/ godzina w tygodniu Dajcie mi kamerę i kilku przyjaciół analiza i tworzenie filmów, w tym: wyposażenie uczniów w wiedzę na temat historii filmu, etapów rozwoju, gatunków filmowych, twórców wskazanie wartości tkwiących w dziele filmowym wskazanie związków między literaturą i filmem kształtowanie umiejętności wyrażania własnych poglądów, emocji w formie krótkich dzieł filmowych c) rok szkolny 2018/ godzina w tygodniu Tygiel plotek, faktów i opinii. Czym są media? Czym nas karmią? analiza i tworzenie tekstów medialnych, w tym: dostrzeganie różnorodnych form przekazów medialnych poznawanie języka mediów kształcenie umiejętności krytycznego odnoszenia się do komunikatów medialnych kształcenie umiejętności dostrzeganie manipulacji, perswazji 108 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

109 poszerzanie wiedzy dotyczącej bezpieczeństwa w sieci, prawa autorskiego kształcenie umiejętności tworzenia komunikatów medialnych Tematyka zajęć Moduł pierwszy: Z drogi! Idzie poeta niebieski wycieruch! analiza i tworzenie tekstów literackich 1. Każdy może być poetą T. Różewicz, Kto jest poetą? 2. Poezja, którą czytam prezentacja ulubionych utworów poetyckich 3. Jakie uczucia budzą w nas wiersze? prezentacja ulubionych utworów poetyckich 4. Myślenie za pomocą metafory J. Przyboś, Gmachy 5. Zabawa słowem tworzenie metafor 6. Bawimy się w poetę tworzymy środki poetyckie 7. Mów i pisz w dobrym stylu doskonalenie warsztatu językowego 8. Budowa tekstu poetyckiego 9. Sytuacja komunikacyjna w wierszu nadawca i odbiorca 10. Kontekst interpretacyjny, czyli skąd bierze się pomysł na wiersz? 11. Intertekstualność, czyli rozmowa tekstów kultury W. Szymborska, Dwie małpy Breughla lub J. Kaczmarski, Rejtan, czyli raport ambasadora 12. Sztuka recytacji zasady wygłaszania tekstu poetyckiego 13. Sztuka recytacji, ćwiczenia E. Stachura, Życie to nie teatr 14. W stronę zwięzłości J. Sztaudynger aforyzmy, sentencje, fraszki 15. Każdy może być poetą próba tworzenia 16. Wiersz, który rozumiem analiza własnej twórczości 17. O rzeczach ostatecznych W. Szymborska, Kot w pustym mieszkaniu 18. Umrzeć z miłości M. Sęp Sarzyński, Do trupa 19. W szponach miłości W. Szekspir wybrany sonet, S. Sojka interpretacja 20. Eksperyment ze słowem świat poezji Leśmiana: Znikomek lub Dziewczyna 21. Mój świat, mój wiersz próba tworzenia 22. Małe formy prozatorskie A. Czechow, Kameleon 23. W oparach absurdu S. Mrożek, Wesele w Atomicach 24. Pisarz obserwator rzeczywistości próba tworzenia 25. Czym jest poezja śpiewana? A. Osiecka, Piosenka o okularnikach 26. Humor w poezji 27. Nie jest lekko być poetą w stronę podsumowania 28. Tworzę więc jestem przygotowanie antologii poezji własnej 29. Tworzę więc jestem przygotowanie antologii poezji własnej 30. Książka na wakacje Moduł drugi: Dajcie mi kamerę i kilku przyjaciół analiza i tworzenie filmów 1. Początki filmu 2. Film niemy i jego estetyka 3. Pojęcia związane z filmem budowa filmu 4. Fikcja w dziele filmowym 5. Mój ulubiony film dyskusja, recenzja 6. Mój ulubiony film dyskusja, recenzja (kontynuacja) 7. Zawody związane z filmem 8. Zapoznanie z gatunkami filmowymi 9. Gatunki telewizyjne 10. Skąd biorą się pomysły na film 11. Kamienie na szaniec przykład adaptacji literatury 12. Wydarzenia kulturalne związane z filmem 13. W stronę interpretacji prezentacja filmu wybranego przez uczniów 14. W stronę interpretacji prezentacja filmu wybranego przez uczniów 15. W stronę interpretacji analiza filmu wybranego przez uczniów 16. Mój ulubiony aktor 17. Reżyser, którego cenię 18. Wokół wartości film wobec świata, człowieka, wartości 19. Ale to już było motyw herosa Superman, Terminator, Kloss 20. Film w XXI wieku 21. Etapy tworzenia filmu 22. Filmowanie a prawo do prywatności 23. Od pomysłu do scenariusza 24. Promocja i reklama czy film jest tylko dodatkiem? 25. Przygotowanie filmu rola montażu, muzyki 26. YouTube każdy może być reżyserem, aktorem 27. Po co mi kamera, skoro mam telefon? 28. Prezentacja filmów stworzonych przez uczniów 29. Prezentacja filmów stworzonych przez uczniów 30. W stronę podsumowania BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 109

110 Moduł trzeci: Tygiel plotek, faktów i opinii. Czym są media? Czym nas karmią? analiza i tworzenie tekstów medialnych 1. Historia mediów 2. Początki prasy 3. Początki radia i telewizji 4. Media cyfrowe i społecznościowe 5. Etyka mediów i Netykieta 6. Rzecz o języku mediów 7. Sztuka gromadzenia informacji 8. Zasady wystąpień publicznych 9. Komunikacja niewerbalna mowa ciała 10. Wybrane formy dziennikarskie: korespondencja, fotoreportaż ćwiczenia 11. Public relations znaczenie wizerunku i dobrej komunikacji 12. Warsztaty PR konferencja prasowa 13. Korespondencja, fotoreportaż prezentacje 14. Informacja czy publicystyka 15. Wikipedia jako przykład hipertekstu. Cel i funkcja. 16. Jedna informacja wiele źródeł 17. Co wpływa na przekaz medialny? 18. Manipulacja i perswazja wiarygodność informacji 19. Sztuka prezentacji wywiad 20. Bezpieczeństwo w sieci 21. Prawo autorskie 22. Nie bądź piratem Creative Commons 23. Reklama budowa i tworzenie 24. Cele ekonomiczne i społeczne reklamy 25. Co mógłbym zareklamować? prezentacja prac 26. Kampania społeczna po co i dla kogo? 27. Zmieniam postawy przygotowanie kampanii społecznej 28. Zmieniam postawy prezentacja kampanii społecznej 29. Prezentacja przygotowanych kampanii 30. W stronę podsumowania świadomość odbioru przekazów medialnych 6. Oczekiwane efekty W wyniku trzyletniego cyklu pracy uczeń powinien zostać wyposażony w umiejętności: pracy w grupie, pogłębiania, systematyzowania i praktycznego wykorzystania wiedzy z zakresu literatury, filmu, mediów, planowania pracy, doskonalenia samooceny, krytycznego spojrzenia na pracę własną i innych. Ponadto oczekiwanym efektem jest przygotowanie: książki z pracami literackimi uczniów (pierwszy rok pracy), przygotowanie etiudy filmowej (drugi rok pracy), opracowanie kampanii społecznej, reklamy (trzeci rok pracy). Wiedza i umiejętności uczniów powinny również znaleźć swoje odzwierciedlenie w udziale w konkursach, związanych z realizowaną tematyką, uroczystościach i imprezach na poziomie szkoły, miasta. Innowacja poszerzy ofertę szkoły, wzbogaci jej działalność dydaktyczno-wychowawczą. 7. Ewaluacja innowacji Celem ewaluacji może być uzyskanie informacji od uczniów na temat realizacji zajęć, osiągniętych efektów. Forma realizacji: ankieta ewaluacyjna dla uczniów, analiza udziału, osiągnięć uczniów w konkursach, wytworów ich pracy. Wyniki ewaluacji powinny znaleźć odzwierciedlenie w corocznych sprawozdaniach przedstawianych dyrektorowi szkoły. 8. Bibliografia 1. F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarek, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Kielce S. Bortnowski, Scenariusze półwariackie czyli poezja współczesna w szkole, Warszawa G. Knapik, I. Sznicer-Gałkowska, Lekturowe (wy)bryki. Scenariusze lekcji języka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej. Metody aktywizujące w analizie lektur, Poznań A. Kruszyńska, W świecie kultury i mediów, Warszawa M. Kuziak, S. Rzepczyński, Jak pisać, Bielsko-Biała Projekt Włącz krytyczne myślenie, Mariusz SIECZKA nauczyciel języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 13 im. K. Makuszyńskiego w Częstochowie 110 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

111 TANIEC TO UŚMIECH I RADOŚĆ INNOWACYJNY PROJEKT W PRACY Z DZIECKIEM W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM Jestem nauczycielem z 13 letnim stażem pracy. Od zawsze interesowałam się tańcem, stąd od początku swojej pracy w zawodzie prowadziłam zajęcia taneczne w ramach koła zainteresowań. W roku szkolnym 2016/2017 dodatkowo wprowadziłam innowację pedagogiczną o charakterze metodycznym Taniec to uśmiech i radość. Realizację przewidziałam na dwa lata. Głównym celem było wzbudzenie u dzieci w młodszym wieku szkolnym zainteresowania tą formą ruchu, a w konsekwencji wywołanie radości, satysfakcji, którą daje taniec. Zajęcia odbywały się raz w tygodniu i trwały 45 minut. W związku z dużą liczbą chętnych uczniów zostały utworzone dwie grupy. ZAŁOŻENIA PROGRAMU Dziecko od najwcześniejszych lat odczuwa potrzebę ruchu. To muzyka szczególnie wywołuje u dzieci aktywność i ekspresję ruchową. Muzyka dodaje specjalnego wyrazu ruchom dziecka i ma wpływ na ich koordynację. Poruszając się zgodnie z rytmem muzyki, dziecko odczuwa ją bardziej aktywnie, łatwiej rozumie jej charakter. Poprzez taniec dziecko wyrabia w sobie poczucie rytmu, słuchu, swobodę i płynność ruchów. Taniec jest jedną z form zaspokajania potrzeby współdziałania, nawiązywania radosnych relacji w grupie, odczuwania satysfakcji z własnych postępów. To właśnie te zajęcia pozwalają dzieciom uwierzyć we własne siły, pomagają w pozbyciu się nieśmiałości oraz sprzyjają rozwojowi więzi koleżeńskich. Ruch i taniec z jednej strony mają istotne znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka, z drugiej zaś mogą stać się istotnymi elementami terapii, ponieważ ruch znosi napięcia mięśniowe, emocjonalne, daje odprężenie. Kontakt z muzyką porusza także wszystkie procesy poznawcze, rozwija twórczą wyobraźnię. Jednym z kierunków przyjętych w pracy z dziećmi jest wykorzystanie ogromnych możliwości, jakie niesie ze sobą muzyka dla realizacji różnorodnych zadań wychowawczo-dydaktycznych stawianych przez program. Obecnie zauważalna jest tendencja do propagowania aktywności ruchowej oraz różnych jej form, w tym również tańca. Taniec staje się sposobem i formą wyrazu emocji, uczuć, myśli, umiejętnością zastosowania wiedzy w praktyce. W telewizji rośnie liczba programów muzycznych, tanecznych, które cieszą się ogromnym zainteresowaniem widzów z różnych grup wiekowych. Podążając za obecnymi trendami napisałam innowacyjny program, którego główne założenia polegają na obcowaniu dzieci z muzyką, ruchem, tańcem. Chciałabym, żeby forma ruchu jaką jest taniec, w powiązaniu z muzyką stały się dla dzieci inspiracją do działania, uaktywniały ich wyobraźnię, która przełoży się na samodzielne tworzenie ruchu oraz sekwencji ruchów do usłyszanej muzyki. Dzieci lubią popisywać się przed innymi, toteż uważam, że opanowane już układy taneczne będą chętnie chciały zaprezentować przed rodzicami, kolegami, a także przed szerszą publicznością. Proponowany przeze mnie program zajęć ma innowacyjny charakter, jest moim własnym pomysłem, który powstał na bazie wcześniejszych inspiracji i doświadczeń. Jest on przeznaczony do realizacji na pierwszym etapie edukacji wczesnoszkolnej i swym zasięgiem obejmuje dzieci klas 1-3. Zajęciami objęte są dwie grupy dzieci: grupa dzieci wykazująca szczególne uzdolnienia rytmiczno-ruchowe, grupa dzieci przejawiająca nadpobudliwość ruchową. CEL GŁÓWNY Rozwijanie zainteresowań i zdolności związanych z percepcją muzyki, ruchu, tańca u dzieci w młodszym wieku szkolnym CELE OPERACYJNE Dziecko: rozwija swoje zainteresowania, kształci umiejętność poczucia rytmu i swobody ruchu, poznaje układy taneczne z wybranych tańców narodowych i towarzyskich oraz potrafi je realizować, odtwarza kroki i figury, które składają się na wybrany taniec, wyrabia pewność i akceptację siebie, uczy się harmonijnego współżycia i współdziałania w grupie, działa zgodnie z instrukcją, nabywa umiejętności szybkiej orientacji, podejmowania decyzji oraz uwagi, kształci własną wrażliwość estetyczną, radzi sobie z tremą związaną z występami na scenie i przed publicznością, aktywnie uczestniczy w życiu szkoły i środowiska lokalnego w trakcie występów artystycznych. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW Systematyczna praca na zajęciach. Staranne wykonywanie wszystkich ćwiczeń. Poznanie podstawowych kroków nauczanych tańców. Odtwarzanie ruchów z pokazu nauczyciela. Rozwijanie talentów tanecznych. Gromadzenie zdjęć, płyt CD. Prezentowanie osiągnięć grupy w szkole i środowisku. Promocja szkoły poprzez występy. Promocja grupy tanecznej na szkolnej stronie internetowej. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 111

112 WARUNKI REALIZACJI Innowacja poszerza program nauczania w klasach 1-3 o nowatorskie propozycje metodyczne pracy z grupą dzieci w młodszym wieku szkolnym. Realizowany jest w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zajęcia odbywają się raz w tygodniu i trwają 45 minut. EWALUACJA Oceny postępów dzieci w zakresie nabytych umiejętności dokonuje się w trakcie i po zakończeniu realizacji innowacji poprzez: obserwację poprawy koordynacji wzrokowo-ruchowej dzieci i ich sprawności manualnej, rozmowy z dziećmi, ankiety dla rodziców, ankiety dla nauczycieli uczących dzieci objęte innowacją, ankiety dla uczniów, filmiki z układami choreograficznymi prezentowanymi przez dzieci. METODY REALIZACJI CELÓW PROGRAMU Przy realizacji programu stosowano metody twórcze wzbogacone własnymi pomysłami: gimnastyka twórcza Rudolfa Labana, metoda Karola Orffa, gimnastyka rytmiczna A. i M. Kniessów. Ponadto metody odtwórcze: metoda zabawowo-naśladowcza, metoda (zadaniowa) bezpośredniej celowości ruchu, metoda ścisła, metoda programowego nauczania, metoda małych obwodów. Wykorzystano także metody nauczania ruchu: metoda syntetyczna, metoda analityczna, metoda kompleksowa. Formy: indywidualna, zespołowa, zbiorowa. ZADANIA Kształtowanie sprawności: Rytmicznej: koordynacja słuchowo-ruchowa, precyzyjne odtwarzanie rytmu, poczucie tempa i metrum. Orfofunkcjonalnej: formy aktywności stymulujące funkcjonowanie układu krążenia i oddychania (wysiłek o charakterze aerobowym). Kondycyjnej: wytrzymałość (ćwiczenia wzmacniające poszczególne partie mięśni). Kształtowanie umiejętności: Działania na rzecz zdrowia. Łączenie ruchu z muzyką. Rozwijanie pozytywnej postawy wobec aktywności tanecznej. Działania wychowawcze związane z kształtowaniem: samodyscypliny, nawyku samokontroli i samooceny. poczucia odpowiedzialności za zdrowie i bezpieczeństwo własne oraz drugiego człowieka, postawy współdziałania zespołowego. TREŚCI EDUKACYJNE Ćwiczenia rytmiczno-taneczne mające na celu doskonalenie poczucia rytmu oraz oswojenie się z muzyką : wystukiwanie, wyklaskiwanie rytmu (np. zabawa rytmiczna Kontroler zabawek ), marsze, biegi, podskoki w takt muzyki, rozróżnianie tempa, dynamiki (ćwiczenia na zmianę tempa w muzyce np. wolniej szybciej ), ilustrowanie muzyki ruchem (inscenizacje ruchowe do piosenek). Ćwiczenia słuchowe, improwizacje ruchowe z muzyką: wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków, określanie właściwości dźwięków (wysokie-niskie, długie-krótkie), odtwarzanie dźwięku, rytmu na różnych instrumentach perkusyjnych, 112 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

113 zabawy ze śpiewem, klaskaniem. Ćwiczenia ruchowe przy muzyce wyrabiające ogólną sprawność ruchową całego ciała: ćwiczenia kształtujące sylwetkę - * Callanetics ćwiczenia izometryczne (napinanie mięśni z wytrzymaniem w danej pozycji przez kilka sekund np. ćwiczenia rąk, nóg), * Aerobic dance ćwiczenia gimnastyczne wykonywane do muzyki wzbogacone o różnorodne techniki taneczne (taniec latynoamerykański, modern), ćwiczenia relaksacyjne z wykorzystaniem muzyki relaksacyjnej - * Stretching ćwiczenia polegające na rozciąganiu mięśni, * elementy Yogi, ćwiczenia rytmiczno-ruchowe oparte na cwale, ćwiczenia z krokiem polki oraz z mieszanymi elementami ruchowymi. Zabawy ze śpiewem: Budujemy domy zabawa taneczna, Na krakowską nutę zabawa taneczna, Samolot zabawa taneczna, Samochody zabawa taneczna. Ćwiczenia zmierzające do nauki kroków i układów tanecznych: ćwiczenia techniki tanecznej nóg i ramion z uwzględnieniem różnych kierunków: w przód, w tył, w prawo, w lewo, ćwiczenia taneczne pojedynczo i parami w różnych ustawieniach: w szeregach, rzędach, w kole, tańce integracyjne wg Klanzy. Pokaz i ćwiczenia wybranych tańców: ludowych (krakowiak, kujawiak), narodowych (polonez), regionalnych (koziorajka, trojak), tańców innych narodów ( swing w uliczce USA, flamenco Hiszpania), tańców towarzyskich: (walc angielski, rock and roll). Wprowadzenie elementów tańca nowoczesnego: hip-hop, disco dance, afro dance, zumba: - łączenie pracy rąk i nóg, - kombinacje taneczne dostosowane do rytmu (np. łączenie tańców latynoamerykańskich z fitness). Ćwiczenia gimnastyczne z elementami tanecznymi z wykorzystaniem rekwizytów (chusteczki, pompony itp.): - ćwiczenia gimnastyczne z chusteczkami, zabawy skoczne, bieżne, ćwiczenia stóp, ćwiczenia oddechowe z wykorzystaniem chustek, improwizacje ruchowe z chustką np. Rozkwitające kwiaty - ćwiczenia kształtujące z pomponami: marsz, trucht, podskoki, ćwiczenia rąk, nóg, ćwiczenia w dwójkach, tworzenie piramid dwójkowych, trójkowych. Wspólne opracowywanie figur i układów tanecznych do znanych piosenek i utworów muzycznych: - tworzenie prostych układów tanecznych np. układ inspirowany cheerleadingiem z zastosowaniem wybranych piramid - tworzenie mini-spektakli będących połączeniem muzyki i ruchu. Prezentacje taneczne w trakcie imprez i uroczystości wewnątrzszkolnych: Święto Niepodległości, Jasełka, zabawa karnawałowa, organizowane na terenie szkoły konkursy, uroczystość rozpoczęcia, zakończenia roku szkolnego itp. Udział dzieci w konkursach organizowanych na terenie miasta, imprezach organizowanych w mieście: udział w międzyszkolnych konkursach tanecznych, występy w Bibliotece Muzycznej, na festynach parafialnych, Dniach Samorządu Terytorialnego itp. Po pierwszym roku realizacji programu zajęć tanecznych przeprowadziłam ewaluację. Okazało się, że rodzice zaobserwowali u swoich dzieci duże postępy w zakresie umiejętności tanecznych i chcą, aby ich dzieci nadal uczęszczały na proponowane zajęcia. Uczniom również podobała się taka forma aktywności wszyscy zadeklarowali, że w przyszłym roku nadal będą uczęszczać na zajęcia. Dzieci nie musiały długo czekać, by zademonstrować swoje umiejętności miały okazję prezentować się na wielu uroczystościach szkolnych, a także poza murami szkoły, brały udział w konkursach tanecznych. Zachęcam wszystkich nauczycieli do realizacji własnych pomysłów edukacyjnych w ramach innowacyjnej działalności szkoły. Każda forma twórczej aktywności przynosi wiele satysfakcji zarówno uczniom, rodzicom, jak i nauczycielom, którzy mają okazję obserwować postępy dzieci nie tylko w sferze aktywności ruchowej, ale również w sferze społecznej. LITERATURA: 1. Kuźmińska O., Aerobic. Taniec i gimnastyka, SiT, Warszawa Kuźmińska O., Taniec w teorii i praktyce, AWF Poznań Młodzikowska M., Bednarzowa B., Tańce rytm, ruch, muzyka, WSiT, Warszawa Wieczysty M., Tańczyć może każdy, PWM, Warszawa Wydawnictwo Klanza Tańce i zabawy dla grupy, Moll K. Wszystkie pary tańczą, Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Gniewkowski W., Wlaźnik K. Wychowanie fizyczne, wyd. WSiP Małgorzata GRUCA nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 17 w Częstochowie BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 113

114 ILE ENERGII DRZEMIE W ORZESZKU SCENARIUSZ LEKCJI FIZYKI DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ ORAZ PONADPODSTAWOWEJ Realizowane obszary podstawy programowej 1. Wymagania ogólne: - planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub doświadczeń oraz wnioskowanie na podstawie ich wyników - rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw i zależności fizycznych - wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk 2. Wymagania przekrojowe Uczeń: - rozróżnia pojęcia obserwacja, pomiar, doświadczenie, przeprowadza wybrane pomiary, obserwacje, doświadczenia, korzystając z ich opisów - opisuje przebieg doświadczenia i pokazu; wyróżnia kluczowe kroki i sposób postępowania oraz wskazuje rolę użytych przyrządów - posługuje się pojęciem niepewności pomiarowej; zapisuje wynik pomiaru wraz z jednostką oraz z uwzględnieniem informacji o niepewności - przelicza wielokrotności i podwielokrotności - przeprowadza obliczenia i zapisuje wynik zgodnie z zasadami zaokrąglania oraz z zachowaniem liczb znaczących - przestrzega zasad bezpieczeństwa podczas wykonywania obserwacji, pomiarów i doświadczeń 3. Wymagania szczegółowe Uczeń: - posługuje się pojęciem energii potencjalnej grawitacji, opisuje wykonaną pracę jako zmianę energii - wykorzystuje zasadę zachowania energii do opisu zjawisk oraz do obliczeń - wskazuje, że energię układu (energię wewnętrzną) można zmienić, wykonując nad nim pracę lub przekazując energię w postaci ciepła - doświadczalnie wyznacza ilość ciepła otrzymanego z orzeszka. Cele lekcji: Po lekcji uczeń umie: 1. Obliczać ilość energii potrzebnej do ogrzania ciała o zadany przyrost temperatury 2. Układać bilans cieplny 3. Analizować przyczyny niepewności pomiarowej wskazywać czynniki mające wpływ na niepewność pomiarową Technologia i dodatkowe wyposażenie dostępne w klasie: - komputer, projektor i ekran - probówka, uchwyt do probówki, termometr, linijka, pęseta, zapalniczka lub zapałki, szpilka, orzeszek ziemny, nożyk, talerzyk, okulary ochronne. Przebieg lekcji: Faza wstępna: - czynności organizacyjne, - podanie tematu lekcji i jej celów. Na jaką wysokość można podnieść wybranego kolegę (lub koleżankę) z waszej grupy, wykorzystując do tego celu energię zgromadzoną w jednym orzeszku ziemnym? Faza właściwa: Uczestnicy podzieleni na kilkuosobowe grupy przystępują do wykonania zadania. Dodatkowo przygotowane wskazówki o różnym stopniu szczegółowości ułatwiają wykonanie zadania, jednak zespoły mogą zrezygnować z ich używania. Treści wskazówek znajdują się na odwrocie kart, na wierzchu których widoczna jest tylko ogólna informacja, czego ona dotyczy. ZADANIE DLA GRUP: Czas pracy: I FAZA II FAZA około 15 min około 15 min Na początku pracy członkowie grupy (w celu skuteczniejszego działania) powinni podzielić się funkcjami: lidera grupy, sekretarza, sprawozdawcy. 114 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

115 Aby odpowiedzieć na pytanie kluczowe należy przeprowadzić doświadczenie i wykonać odpowiednie obliczenia. Do dyspozycji: probówka, zlewka z wodą (kran), uchwyt do probówek, termometr, zapałki, szpilki wraz z pęsetami (kombinerkami) do trzymania szpilek, no i oczywiście orzeszki ziemne; linijka (ewentualnie menzurka), kalkulator. Pierwsza FAZA pracy grupowej to, oprócz wykonania doświadczenia, zaplanowanie pracy, czyli zapisanie (narysowanie) w sprawozdaniu idei i planu przebiegu doświadczenia. Można korzystać także ze wskazówek każda pobrana jednak wskazówka to jeden punkt ujemny. Uwaga: nie należy podglądać pracy innych grup grożą za to punkty ujemne. Punkty dodatnie można zbierać za wyjątkowo skuteczną i uporządkowaną pracę grupy (czyli równe zaangażowanie wszystkich członków grupy) oraz za wykonanie obu FAZ pracy we właściwym czasie. II FAZA PRACY GRUPOWEJ: Przedyskutować wyniki doświadczenia w tym celu należy wykonać odpowiednie obliczenia a następnie przygotować wnioski z niego wynikające i komentarze dotyczące energii. Można przedyskutować również dokładność wyniku Waszego doświadczenia. (praca w formie plakatu sprawozdania obliczeniowo graficznego i prezentacji) WSKAZÓWKI: WSKAZÓWKA I (pytanie sugestia) Ile energii cieplnej można uzyskać z jednego orzeszka? (Jak sprawdzić to doświadczalnie?) WSKAZÓWKA II (wzór na energię cieplną) energia cieplna przekazana wodzie na skutek jej podgrzewania masa podgrzewanej wody ciepło właściwe wody (WSKAZÓWKA III podaje ile ono wynosi) różnica temperatur Uwaga: 1 mililitr wody ma masę około 1 grama WSKAZÓWKA III (wartość ciepła właściwego wody) Ciepło właściwe wody to ilość energii, którą należy dostarczyć, aby 1 jej gram ogrzać o 1oC. Jednostką podstawową pracy i energii jest 1J (dżul), dlatego wygodniej jest zamienić kalorie na dżule. WSKAZÓWKA IV (wzór pomocny do obliczania energii potencjalnej) energia potencjalna potrzebna, aby masę m podnieść na wysokość h masa podnoszonego ciała przyspieszenie ziemskie wysokość (wielkość poszukiwana) WSKAZÓWKA V (jak się ma energia cieplna do energii związanej z wysokością) Energia cieplna wydzielona np. w procesie spalania orzeszka jest równa energii potencjalnej ciała podniesionego na pewną wysokość [przy zaniedbaniu wszelkich strat energii cieplnej związanej z jej rozproszeniem]. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 115

116 Przebieg doświadczenia: W doświadczeniu należy zatem zapalić połówkę (lub ćwiartkę) orzeszka (najlepiej w tym celu nabić orzeszka na szpilkę; aby się nie oparzyć szpilkę warto trzymać przy użyciu pęsetki). Płomień spalającego się orzeszka powinien ogrzać wodę w probówce (oczywiście wcześniej do probówki należy nalać odmierzoną w menzurce ilość wody). Przy użyciu termometru należy zmierzyć początkową temperaturę wody oraz temperaturę wody po ogrzaniu. Powyższe pomiary powinny umożliwić obliczenie wielkości energii cieplnej dostarczonej wodzie (a wydzielonej ze spalającego się orzeszka). Faza końcowa: Podsumowanie pracy grup podliczenie punktów uzyskanych podczas pracy i wystawienie ocen (należy docenić również zaangażowanie członków grupy). Praca domowa: Wyszukaj w Internecie jakie jest twoje dzienne zapotrzebowanie energetyczne skomponuj przykładowy jadłospis na jeden dzień, który będzie dostarczał odpowiednią ilość kalorii (podaj produkty, ich wagę i wartość kaloryczną). Praca domowa dla ambitnych jw. ale w oparciu o Twoje wyliczone BMI dostosuj ten jadłospis dla siebie. Ewaluacja lekcji: Do szybkiej ewaluacji lekcji możemy posłużyć się metodą róży wiatrów. Każda z grup otrzymuje przygotowany szablon z zaznaczonymi i opisanymi osiami. Członkowie grupy zaznaczają odpowiednie punkty na osiach i rysują własną różę dla odróżnienia w innym kolorze. Informacje dodatkowe dla nauczycieli: Podczas wykonywania pomiarów należy zwrócić szczególną uwagę na bezpieczeństwo uczniów wskazane byłoby użyć okularów ochronnych. Wody w probówce nie może być za mało rozsądna ilość to około ½ pojemności probówki probówkę należy trzymać ukośnie, z dala od oczu. Podczas podgrzewania wody lekko potrząsamy probówką, by ciepło rozchodziło się w wodzie równomiernie pomoże to odczytać poprawną temperaturę wody. Jeśli mamy do dyspozycji dwie godziny lekcyjne warto drugą godzinę poświęcić na opracowanie sprawozdania z doświadczenia w formie prezentacji czy plakatu uczniowie powinni o tym wiedzieć już na początku lekcji, aby móc dokumentować swoje działania, np. robiąc zdjęcia. Poniżej kilka przykładowych plakatów wykonanych przez uczniów: 116 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

117 Tomasz TUREK, Renata WOJTANIA nauczyciele fizyki w IX LO im. C. K. Norwida w Częstochowie SCENARIUSZ ZAJĘĆ EDUKACJI PRZEDSZKOLNEJ W GRUPIE INTEGRACYJNEJ Poniżej prezentujemy autorski scenariusz, do którego zrealizowania serdecznie zachęcamy. Jeżeli będzie taka potrzeba, scenariusz można modyfikować, dostosowując jego zawartość do możliwości i uzdolnień dzieci danej grupy. GRUPA Integracyjna: 5 i 6-latki Temat bloku: Wszystko rośnie Temat dnia: Wszyscy potrzebujemy wody Cele ogólne: - zapoznanie z warunkami przyrodniczymi i znaczeniem wody w życiu roślin, - integracja grupy podczas wspólnych zajęć i zabaw. Cele operacyjne: - doskonalenie umiejętności cierpliwego słuchania i oglądania prezentowanych przez nauczyciela i kolegów występów, - doskonalenie umiejętności eksperymentowania, - kształtowanie umiejętności sadzenia cebulek kwiatowych i opiekowania się uprawami, - zapoznanie z wyglądem litery c, C, - doskonalenie umiejętności globalnego odczytania swoich imion, - przełamywanie nieśmiałości podczas zabaw. Metody pracy: - oglądowa, - aktywizująca, - słowna. Formy pracy: - indywidualna, - zbiorowa. Środki dydaktyczne: film edukacyjny z serii Niebieski Smok pt.: Wszyscy potrzebują wody, płyta CD z piosenką Klanzy Witamy, odtwarzacz CD, laptop, teatrzyk i sylwetki tulipana, deszczu, słońca, papierowe kwiaty, miska z wodą, sylwetki litery c, C z pomocy dydaktycznych M. Montessori, cebulki kwiatowe, doniczki, ziemia, kartoniki z imionami dzieci. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 117

118 Przebieg zajęć: 1. Przywitanie się dzieci z wykorzystaniem piosenki Klanzy pt. Witamy. Dzieci witają się, klaszcząc w dłonie, tupiąc, machając dłońmi itp. Dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych wykonują te czynności samodzielnie lub z pomocą nauczyciela. 2. Teatrzyk sylwet. Oglądanie przedstawionego przez nauczyciela i dzieci opowiadania O żółtym tulipanie. Dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych wspólnie z innymi dziećmi oglądają przedstawienie. Wspólne formułowanie odpowiedzi na pytania: Gdzie znajdował się domek tulipana? Co on tam robił i jak wyglądał? Kto próbował się do niego dostać? Co zrobili jego przyjaciele? Kto pierwszy zauważył tulipana w ogrodzie? Kogo potrzebuje tulipan? 3. Zabawa ruchowa Jadę, jadę Klanza. 4. Eksperyment z wodą zabawa z kwiatami. Dzieci kładą do misek z wodą wykonane wcześniej składane papierowe kwiaty i obserwują jak rozkwitają. Dociera do nich, że aby kwiaty rozkwitły potrzebna jest im woda. Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych kładą swoje kwiaty na wodzie razem z innymi dziećmi i obserwują je. 5. Zabawy z literkami. Nauczyciel rozkłada na dywanie sylwetki liter, a dzieci próbują je nazwać. Następnie rozwiązują zagadkę o cebulce i poznają kształt litery c, C. Nauczyciel rozdaje każdemu dziecku sylwetkę litery C, z Ruchomego alfabetu M. Montessori, a dzieci wodzą po niej palcem. Piszą je na dywanie, na swojej nodze, na plecach kolegi itd. Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych: rozpoznają i nazywają litery, samodzielnie wodzą palcem po kształcie litery, wodzą palcem po literze z pomocą nauczyciela. 6. Sadzenie cebulek kwiatowych. Dzieci napełniają pojemniki ziemią i sadzą w nich przyniesione wcześniej cebulki kwiatowe. Podlewają swoje uprawy i naklejają karteczkę ze swoim imieniem, odnajdując ją, spośród innych. Następnie ustawiają je na parapecie w wyznaczonym miejscu, by mogły obserwować ich wzrost. Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych sadzą cebulki samodzielnie lub z pomocą nauczyciela. 7. Oglądanie filmu edukacyjnego pt. Wszyscy potrzebują wody, który stanowi podsumowanie zajęć i utrwalenie informacji o tym, czego rośliny potrzebują do życia. Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych oglądają film wspólnie z innymi dziećmi. 8. Zakończenie zajęć. Justyna LIGMANOWSKA, Renata MARGAS nauczycielki wychowania przedszkolnego w Miejskim Przedszkolu Integracyjnym nr 43 w Częstochowie ŹRÓDŁA WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW: 1. Film edukacyjny z serii Niebieski Smok pt: Wszyscy potrzebują wody Polskie opracowanie i adaptacja: wydawnictwo Nowa Era Sp.z o.o., 2. Piosenki na CD: Witamy, Jadę, jadę, Maluchy rosną nie tylko wiosną : Polskie Stowarzyszenie Pedagogów i Animatorów KLANZA, Lublin Słowa i muzyka: Anna Jendryka, Agnieszka Kaczmarczyk, Małgorzata Wojtkowiak; Śpiew: Kasia Aszyk. Aranżacje muzyczne: Piotr Wiza; 3. Opowiadanie O żółtym tulipanie oprac. H. Urbanek według M. Różyckiej, Przewodnik metodyczny Przedszkole czterolatka część 3, str. 52, Autor: M. Marczak, G. Szadkowska. Grupa Edukacyjna S.A. 2009, 4. Rozwijające się kwiaty Wielka księga eksperymentów str. 37, Wydawnictwo Elżbieta Jarmołkiewicz, Zielona Góra BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

119 PROPOZYCJE NAUCZYCIEL I UCZEŃ W CYFROWYM ŚWIECIE Sformułowanie w podstawie programowej zadań dotyczących rozwijania i wykorzystania umiejętności medialnych zmusza do refleksji nad kompetentnym wykorzystaniem ich przez uczniów. Ze względu na wszechobecność cyfrowych narzędzi w życiu codziennym, często zakładamy, że młodzież potrafi z nich korzystać we właściwy sposób. Tymczasem wyposażenie młodych ludzi w kompetencje cyfrowe staje się zadaniem szkoły realizowanym przez nauczycieli. Zatem tak jak młodzi ludzie zostaną do tego przygotowani, tak odnajdą się w społeczeństwie informacyjnym. Oczekiwane umiejętności absolwenta szkoły ponadpodstawowej zostały sformułowane i zaliczone do najważniejszych, już we wstępie do nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego dla czteroletniego liceum ogólnokształcącego i pięcioletniego technikum 1. Są to: ( ) 4) kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowanie; 5) umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno komunikacyjnymi, w tym dbałość o poszanowanie praw autorskich i bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni; 6) umiejętność samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania, rzetelnego korzystania ze źródeł; 2 Za jedno z najważniejszych zadań przyszłej szkoły ponadpodstawowej uważa się rozwijanie kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej oraz przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Zatem kształcenie wszelkich umiejętności powinno odbywać się z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. Szczegółowe zadania brzmią następująco: ( ) Realizacje powyższych celów powinna wspomagać dobrze wyposażona biblioteka szkolna, dysponująca aktualnymi zbiorami, zarówno w postaci księgozbioru, jak i w postaci zasobów multimedialnych ( ) Ponieważ środki społecznego przekazu odgrywają coraz większą rolę, zarówno w życiu społecznym, jak i indywidualnym, każdy nauczyciel powinien poświęcić dużo uwagi edukacji medialnej, czyli wychowaniu uczniów do właściwego odbioru i wykorzystania mediów. ( ) Duże znaczenie dla rozwoju człowieka oraz jego sukcesów w dorosłym życiu ma nabywanie kompetencji społecznych, takich jak: komunikacja i współpraca w grupie, w tym w środowiskach wirtualnych 3 ( ) Aby zrealizować to zadanie, szkoła musi być do tego odpowiednio przygotowana. Podstawa programowa wskazuje zatem warunki realizacji tych zadań: ( ) Szkoła ma stwarzać warunki do nabywania wiedzy i umiejętności potrzebnych do rozwiązywania problemów z wykorzystaniem metod i technik wywodzących się z informatyki, w tym logicznego i algorytmicznego myślenia, programowania, posługiwania się aplikacjami komputerowymi, wykorzystywania informacji z różnych źródeł, posługiwania się komputerem i podstawowymi urządzeniami cyfrowymi oraz stosowania tych umiejętności na zajęciach z różnych przedmiotów, m.in. do pracy nad tekstem, wykonywania obliczeń, przetwarzania informacji i jej prezentacji w różnych postaciach. 4 ( ) Szkoła ma również przygotowywać uczniów do dokonywania świadomych i odpowiedzialnych wyborów w trakcie korzystania z zasobów dostępnych w internecie, krytycznej analizy informacji, bezpiecznego poruszania się w przestrzeni cyfrowej, w tym nawiązywania i utrzymywania opartych na wzajemnym szacunku relacji z innymi użytkownikami sieci. 5 Pytanie: Co to znaczy być kompetentnym użytkownikiem mediów cyfrowych?, będzie się pojawiać zarówno podczas analizy i realizacji zapisów podstawy programowej z różnych przedmiotów, jak i w sytuacjach będących niezamierzonym efektem niewłaściwego użytkowania mediów (nie)bezpieczeństwo w sieci). Odpowiedzi będą szukać zarówno uczniowie, nauczyciele, jak i trenerzy pracujący z młodzieżą w edukacji nieformalnej. Pewną pomocą może być efekt projektu EMELS 6 współfinansowanego przez Program Unii Europejskiej Erasmus+, w którym, jako strategiczne partnerstwo, wzięło udział siedem organizacji z różnych krajów: Fundacja Nowoczesna Polska, JFF z Niemiec, Centro Zaffiria z Włoch, Karpos z Grecji, Ariel Trust z Wielkiej Brytanii oraz Imec i Fundacja Evens z Belgii. W projekcie tym opracowano narzędzie Europejski Standard Edukacji Medialnej (EMELS), przeznaczone do podnoszenia kompetencji medialnych młodzieży i inspirujące nauczycieli do doskonalenia własnych umiejętności. Narzędzie to zostało podzielone na 5 obszarów i 16 kompetencji, zilustrowanych praktycznymi przykładami wiedzy, umiejętności i postaw. Uzupełniają je opisy dobrych praktyk i materiały edukacyjne 7 ( ). Trzy z pięciu obszarów dotyczą umiejętności uczniowskich. Są to: Korzystanie z informacji Tworzenie komunikatów medialnych Bezpieczne i aktywne korzystanie z mediów Dwa dotyczą osób pracujących z młodzieżą: Rozumienie praktyk medialnych młodzieży Umiejętności trenerskie i rozwój BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 119

120 Warto przyjrzeć się dwóm ostatnim obszarom, ponieważ dotyczą one pracy nauczycielskiej. W obszarze Rozumienie praktyk medialnych 8 młodzieży i refleksji nauczycielskiej poddana jest umiejętność: Wiem, w jaki sposób młodzi ludzie korzystają z mediów i co wpływa na ich wybór (np. wiek, płeć, czynniki społeczno-kulturowe). Przekłada się to na następujące umiejętności szczegółowe przykłady: Umiem dotrzeć do badań i źródeł danych dotyczących praktyk medialnych młodzieży. Obserwuję, jak młodzież korzysta ze smartfonów w różnych sytuacjach, np. spędzając czas z przyjaciółmi, w czasie nauki, warsztatów. Rozmawiam z młodzieżą o korzystaniu z mediów. Pytam o ich ulubione strony internetowe, kanały YouTube, które śledzą, do czego używają smartfonów itd. Kolejna umiejętność w tym obszarze to: Wiem, gdzie szukać informacji i materiałów związanych z edukacją medialną jest rozwijana poprzez następujące czynności: Śledzę artykuły i blogi dotyczące nowych trendów medialnych. Korzystam z dobrych praktyk innych organizacji młodzieżowych lub związanych z edukacją medialną. Szukam nowych lub zaktualizowanych materiałów poświęconych edukacji medialnej młodzieży. Trzecia z umiejętności została sformułowana następująco: Umiem konstruktywnie odpowiedzieć na obawy nauczycieli i rodziców związane z korzystaniem z mediów przez młodzież. Wszelkie działania nauczyciela z nią związane mogą dotyczyć następujących czynności: Proponuję strategie komunikacji, które rodzice lub nauczyciele mogą stosować, aby zachęcić młodzież do rozmowy o właściwym i niewłaściwym korzystaniu z mediów. Znam strategie negocjacyjne, które pomagają młodzieży określić ich własne limity korzystania z mediów. Znam definicję uzależnienia i wiem, gdzie znaleźć pomoc w związku z uzależnieniem od mediów. Wiem, czym jest zjawisko moralnej paniki i jak ważne jest spokojne i racjonalne podejście do korzystania z mediów przez młodzież. W obszarze Umiejętności trenerskie i rozwój zostały wyodrębnione dwie umiejętności. Pierwsza to: Umiem krok po kroku zaplanować działanie edukacyjne, np. warsztat, festiwal, w której proponuje się działania trenerskie, takie jak: Rozpoznaję umiejętności i poziom kompetencji medialnych grupy, z którą pracuję. Dobieram działania realizujące założone cele. Stosuję narzędzia i metody sprzyjające aktywności i zaangażowaniu grupy. Stosuję proste metody monitoringu i narzędzia ewaluacji działań. Szukam innowacyjnych sposobów korzystania z narzędzi medialnych. Szukam inspiracji w innych dziedzinach i korzystam z nich przy planowaniu działań medialnych. Druga: Rozwijam wiedzę i umiejętności 9, w której można realizować następujące działania: Umiem znaleźć informacje na temat nowych narzędzi i aplikacji, wykorzystując np. sklepy z aplikacjami, blogi dedykowane grupy w serwisach społecznościowych. Używam dostępnych źródeł internetowych (np. tutoriali lub forów) przy nauce korzystania z nowych narzędzi. Wymieniam doświadczenia z innymi edukatorami. Uczestniczę w szkoleniach dotyczących kwestii technicznych, artystycznych, edukacyjnych lub prawnych, stosownie do moich potrzeb. Zaprezentowany powyżej fragment modelu kompetencji, wpisuje się w trwającą debatę na temat rozwoju umiejętności cyfrowych młodzieży i określenia umiejętności nauczycieli, wobec zadań związanych z realizacją nowej podstawy programowej. Zadaniem Standardu, według jego autorów, jest wsparcie inicjatyw skierowanych do młodzieży, których celem jest podnoszenie jej kompetencji cyfrowych, a w dalszej perspektywie umożliwienie młodzieży aktywnego udziału w społeczeństwie informacyjnym. Europejski Standard Edukacji Medialnej (EMELS) może być zatem wykorzystywany przez nauczycieli i osoby pracujące z młodzieżą do: oceny poziomu swoich kompetencji cyfrowych, oceny poziomu kompetencji cyfrowych innych osób, określania swoich celów rozwojowych i potrzeb szkoleniowych, czy planowania działań edukacyjnych dla młodzieży. Natomiast każdy pracujący z młodzieżą musi sam określić, które kompetencje jego podopieczni już posiadają, a które chcą i powinni rozwijać. Literatura: Tamże 3. - Tamże 4. - Tamże 5. - Tamże Tamże 8. - Tamże 9. - Tamże Józef ŻMUDZIŃSKI nauczyciel języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 50 im. gen. W. Sikorskiego w Częstochowie 120 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

121 ZADANIA NA DOWODZENIE JAK POKONAĆ NIEMOC MATURZYSTÓW Wkrótce czeka nas wyzwanie, jakim będzie wdrożenie nowej podstawy programowej z matematyki w liceach i technikach, a być może również nowa matura. Czy zmieni się struktura arkusza maturalnego? Czy zmienią się wymagania? Czy będzie trudniej dla ucznia? Dziś jeszcze tego nie wiemy. Wiemy natomiast, co w obecnie obowiązującej podstawie programowej sprawia najwięcej problemów uczniom na maturze zadania na dowodzenie. Nie są to puste słowa. Przyjrzyjmy się poziomowi zdawalności zadań dowodowych na przestrzeni ostatnich czterech lat. Na poniższych wykresach kolumna pierwsza to poziom wykonania dowodu geometrycznego, kolumna druga dowodu arytmetycznego (w roku 2015 w arkuszu maturalnym starej formuły egzaminu na poziomie rozszerzonym był jedynie dowód geometryczny). Poziom wykonania zadań na dowodzenie egzaminie maturalnym w skali kraju poziom podstawowy (N nowa formuła egzaminu, S stara formuła egzaminu) Poziom wykonania zadań na dowodzenie na egzaminie maturalnym w skali kraju poziom rozszerzony (N nowa formuła egzaminu, S stara formuła egzaminu) Zwykle zadania z geometrii wypadają lepiej, niż z algebry. Potwierdzają to zapisy w sprawozdaniach z egzaminu maturalnego, sporządzanych corocznie przez Centralną Komisję Egzaminacyjną, np. z roku 2016: Regularnie w egzaminach maturalnych występuje prawidłowość, że dowód z zakresu algebry okazuje się trudniejszy od dowodu geometrycznego czy z roku 2015: Tradycyjnie największym wyzwaniem dla maturzystów, zdających egzamin na poziomie podstawowym, pozostaje przeprowadzenie dowodu z zakresu algebry. ( ) Podobnie jak w przypadku poziomu podstawowego przy rozwiązywaniu zadania wymagającego dowodu algebraicznego, także na poziomie rozszerzonym, maturzyści nie osiągnęli zadowalającego wyniku. ( ) Wśród zadań trudnych tradycyjnie wyróżniają się te z dowodami algebraicznymi. Często do zadań dowodowych z geometrii uczeń otrzymuje w arkuszu rysunek, na którym wystarczy wskazać pewne własności i wyciągnąć wnioski. Zadania polegające na analizie gotowego rysunku czy wykresu generalnie wydają się dla uczniów łatwiejsze, tak też jest i w tym przypadku. Choć i tu istnieje pułapka mianowicie zdarza się uczniom uzasadniać coś na oko, pewnie wielu nauczycieli i egzaminatorów widziało również w pracach uczniowskich komentarze w rodzaju to przecież widać z rysunku. Wydaje się też, że uczniowie nie czują się komfortowo z zadaniami operującymi symbolami zamiast konkretnych wartości liczbowych. Stąd być może tak wysoki wskaźnik zadań omijanych w przypadku dowodu algebraicznego, który zwykle polega na udowodnieniu jakiejś własności zapisanej symbolicznie. Prawdopodobnie wszyscy spotkaliśmy się z pracą ucznia, który próbował wykazać prawdziwość dowodzonego stwierdzenia podstawiając do niego kilka przykładowych wartości Uczniowie nie lubią zadań na literkach. 1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej 2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 121

122 Już w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej znajdziemy: Zadania na dowodzenie stanowią ważny element wykształcenia matematycznego 1 oraz kilka wskazówek, jak realizować tę część programu. Za to w obowiązującej od 2019 roku podstawie programowej dla szkół ponadpodstawowych dowodom poświęcona jest już ponad strona rozporządzenia. 2 Podano tam między innymi listę twierdzeń obowiązujących uczniów, która to lista (przynajmniej w zamierzeniu) ma ułatwić uczniom przygotowanie się do rozwiązywania zadań dowodowych. Czy aby na pewno jednak powodem niepowodzeń maturzystów jest nieznajomość twierdzeń? Gdyby tak było, wiele dowodów algebraicznych bazujących jedynie na wzorach skróconego mnożenia (a te przecież uczeń ma do dyspozycji w zestawie wzorów) byłoby rozwiązywanych bez najmniejszego problemu. Zadania na dowodzenie na poziomie podstawowym często nie wykraczają zakresem materiału poza materiał dotychczasowego gimnazjum, są nietrudne rachunkowo, ba czasami nie wymagają nawet szczególnych umiejętności matematycznych, a jedynie spostrzegawczości i logicznego myślenia. Dlaczego zatem uczniów ogarnia taka niemoc przy próbie ich rozwiązania? Inna kwestią jest to, że wielu uczniów w ogóle nie podejmuje próby rozwiązania zadania dowodowego. Świadczą o tym chociażby uwagi CKE: Rok 2011: Zadanie okazało się bardzo trudne dla ogółu zdających. Zadania typu wykaż z reguły budzą obawy zdających. Tak było również w tym przypadku. Prawie 85% maturzystów nie podjęło próby bądź nie uczyniło żadnego postępu na drodze do rozwiązania zaprezentowanego problemu, a tylko 7,6% zdających uzasadniło postawioną w zadaniu tezę. ( ) Zadanie okazało się bardzo trudne dla ogółu zdających i było najtrudniejszym z zadań otwartych w tym zestawie egzaminacyjnym. Tylko 6% zdających rozwiązało to zadanie bezbłędnie, a prawie 92% nie podjęło próby jego rozwiązania. Rok 2012: Zadanie okazało się bardzo trudne dla ogółu zdających. Tylko 8% maturzystów poprawnie wykorzystało założenia i uzasadniło prawdziwość podanej nierówności algebraicznej. ( ) Niestety aż 70,1% zdających nie podjęło próby rozwiązania tego zadania, bądź za przedstawione rozumowanie uzyskało 0 punktów. Rok 2016: W 2016 roku najtrudniejsze na maturze z matematyki okazały się zadania, w których należało wykazać prawdziwość wzoru lub uzasadnić własności figur geometrycznych. Częstą reakcją na samo sformułowanie zawierające polecenie wykaż lub uzasadnij jest opuszczenie zadania. Liczna grupa zdających w ogóle nie podejmuje próby rozwiązania zadań, wymagających uzasadnienia tezy, z góry rezygnując z możliwości uzyskania punktów za umiejętność rozumowania i argumentacji. Rok 2017: W 2017 roku największym wyzwaniem dla maturzystów okazały się zadania, w których należało wykazać prawdziwość wzoru lub uzasadnić własności figur geometrycznych. Częstą reakcją na samo sformułowanie, zawierające polecenie wykaż lub uzasadnij, jest opuszczenie zadania. Liczna grupa zdających w ogóle nie podjęła próby rozwiązania takich zadań, wymagających uzasadnienia tezy. Rok 2018: Do niskich wyników przyczyniły się w sposób bardzo istotny opuszczenia obu zadań. Część maturzystów na polecenie wykaż, że zareagowała niepodjęciem jakiejkolwiek próby zapisu rozwiązania. Jest to tendencja, którą obserwujemy, pracując jako egzaminatorzy egzaminu maturalnego, ale także na zwykłych szkolnych sprawdzianach. Często na lekcji, kiedy wspólnie z klasą rozwiązujemy takie niemożliwe do rozwiązania zadanie, okazuje się, że to przecież takie łatwe, że wystarczyło tylko troszkę pomyśleć, cos zapisać, coś zaznaczyć na rysunku, skomentować, choćby słownie. Nie taki diabeł straszny Dlaczego zatem te zwykle nieskomplikowane zadania mają taki fatalny poziom wykonania? Dlaczego odstraszają? Nawet CKE w sprawozdaniu z roku 2015 stwierdza: Przed nauczycielami stoi nie lada wyzwanie oswajania uczniów z tego typu zagadnieniami, tak by zmniejszać liczbę osób unikających zadań ze sformułowaniami wykaż, że, udowodnij itp. Zatem zmierzmy się z wyzwaniem. A zaczniemy od podstaw przypomnimy, co to jest twierdzenie i jakie znamy rodzaje dowodów matematycznych, a także podamy krótki przepis na poprawnie i skutecznie przeprowadzony dowód. Co to jest twierdzenie? Twierdzenie sformalizowana wypowiedź sądu, stosowana we wszystkich naukach ścisłych, składająca się z dwóch zbiorów zdań, które łączy relacja implikacji. Pierwszy zbiór zdań określa ściśle warunki, dla których dane twierdzenie jest spełnione i nazywa się założeniem twierdzenia, a drugi zbiór zdań jest właściwym sądem, będącym istotną treścią wypowiadanego twierdzenia i zwany jest tezą twierdzenia. 3 Twierdzenie matematyczne można zapisać według schematu: Jeżeli [zdanie 1] to [zdanie 2] Zdanie 1 to założenie twierdzenia, zdanie 2 to teza twierdzenia. Rodzaje dowodów matematycznych Dowód wprost polega na tym, że przyjmujemy prawdziwość założenia i korzystając z tego założenia i wszystkich znanych nam twierdzeń prowadzimy rozumowanie do momentu, aż dojdziemy do wniosku, że teza twierdzenia jest prawdziwa. Dowód nie wprost (dowód przez sprowadzenie do sprzeczności) polega na tym, że przypuszczamy, iż teza twierdzenia jest nieprawidłowa i pokazujemy, że to przypuszczenie prowadzi do sprzeczności z założeniem lub dostępnymi twierdzeniami. Otrzymana sprzeczność oznacza, że przypuszczenie fałszywości tezy jest fałszywe, czyli że teza jest prawdziwa (dostęp ) 122 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

123 Przepis na dowodzenie twierdzeń 1. Zapisz założenie i tezę. 2. Przypomnij sobie znane Ci twierdzenia i własności związane z tezą, w razie potrzeby skorzystaj z tablic matematycznych. 3. Postępuj krok po kroku od założenia do tezy, UZASADNIAJĄC KAŻDY krok, zapisuj uzasadnienia, nawet te oczywiste. 4. Oznacz KONIEC dowodu. 5. Przeczytaj swój dowód jeszcze raz. Jeśli uznasz, że jest niepełny, uzupełnij go o brakujące fragmenty. Przyjrzyjmy się teraz najczęściej pojawiającym się na maturze własnościom dowodowym. Czasami, jak w przypadku zasad podzielności, są to wiadomości ze szkoły podstawowej, często jak podobieństwo czy przystawanie trójkątów z gimnazjum. Zadania podzielone zostały działami, choć niektóre zagadnienia powtarzają się w kilku działach. Dla ułatwienia do każdego działu podane są przydatne strony w zestawie wzorów maturalnych CKE, mające ułatwić nam rozprawienie się z dowodem. 1. Zadania na dowodzenie działania na liczbach Teoria: Co to znaczy, że liczba n jest podzielna przez k (zapis symboliczny); Zasady podzielności liczb przez 2, 3, 4, 5, 9, 10; Co to znaczy, że dana liczba jest liczbą pierwszą; Co to znaczy, że dwie liczby są względnie pierwsze; Wzory skróconego mnożenia; Symbol Newtona. Tablice maturalne: str. 1 (wartość bezwzględna i działania na potęgach) str. 2 (logarytmy) str. 3 (wzory skróconego mnożenia) str. 2 (symbol Newtona) 2. Zadania na dowodzenie planimetria Teoria: Rodzaje kątów (nazewnictwo); Cechy przystawania i podobieństwa trójkątów; Twierdzenie Pitagorasa i twierdzenie Talesa (wraz z twierdzeniami odwrotnymi do nich); Kąty w okręgu; Okręgi wpisane i opisane na trójkącie i czworokącie; Pola i obwody figur; Wykorzystanie trygonometrii w obliczaniu pól figur. Tablice maturalne: str. 6-7 (przystawanie i podobieństwo trójkątów) str (pola figur płaskich) str. 8 i 9 (twierdzenie Pitagorasa, twierdzenie Talesa) str. 8 (twierdzenie sinusów i twierdzenie cosinusów) str (kąty w okręgu, styczne, okręgi wpisane i opisane) 3. Zadania na dowodzenie ciągi Teoria: Co to znaczy, że ciąg jest rosnący/malejący/stały; Co to znaczy, że ciąg jest arytmetyczny/geometryczny; Jak symbolicznie zapisać kolejne wyrazy ciągu; Jak wykorzystać sumę ciągu daną wzorem ogólnym; Wzory skróconego mnożenia. Tablice maturalne: str. 3 (wzory skróconego mnożenia i ciągi) 4. Zadania na dowodzenie trygonometria Teoria: Pojęcie tożsamości trygonometrycznej ; Definicje funkcji trygonometrycznych dowolnego kąta; Związki między funkcjami trygonometrycznymi tego samego kąta; Wzory redukcyjne, funkcje podwojonego kąta, sumy i różnicy kątów, sumy i różnice funkcji; Twierdzenie sinusów i twierdzenie cosinusów; Wzory skróconego mnożenia. Tablice maturalne: str (funkcje trygonometryczne) str. 8 (twierdzenie sinusów i twierdzenie cosinusów) str. 3 (wzory skróconego mnożenia) BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 123

124 5. Zadania na dowodzenie rachunek prawdopodobieństwa Teoria: Własności prawdopodobieństwa; Pojęcie zdarzenia i zdarzenia do niego przeciwnego; Prawdopodobieństwo warunkowe i całkowite. Tablice maturalne: str. 17 (rachunek prawdopodobieństwa) 6. Zadania na dowodzenie rachunek różniczkowy Teoria: Definicja funkcji ciągłej; Definicja pochodnej funkcji w punkcie; Własności funkcji różniczkowalnych (monotoniczność, ekstrema, asymptoty); Równanie stycznej do wykresu funkcji w punkcie. Tablice maturalne: str. 19 (pochodna funkcji i równanie stycznej) I na koniec kilka przykazań maturzysty w zakresie rozwiązywania zadań dowodowych. PAMIĘTAJ!!! Nie sprawdzaj prawdziwości wzoru czy tezy twierdzenia na konkretnych przypadkach! Podając konkretne przykłady spełniające tezę, nie dowodzisz jej prawdziwości! Nie stosuj sformułowań w stylu Oczywiste jest bez jakichkolwiek komentarzy uzasadniających! Nie pomijaj w zapisie istotnych części rozumowania (nawet gdybyś zamiast zapisu symbolicznego miał stosować opis słowny)! Nie używaj tezy twierdzenia w trakcie jej dowodzenia! A przede wszystkim..próbuj!!! Wszystkim uczniom i ich nauczycielom życzymy samych sukcesów w rozwiązywaniu zadań na dowodzenie! Aneta KAZIBUDZKA nauczycielka matematyki w Zespole Szkół Technicznych w Częstochowie, doradca metodyczny SOD CZYTANIE UCZESTNICZĄCE JAKO FORMA NAUKI POROZUMIEWANIA SIĘ Z UCZNIEM ZE ZŁOŻONYMI POTRZEBAMI KOMUNIKACYJNYMI Język jest i zawsze był jednym ze znamion człowieczeństwa. Pozwala nam dzielić się swoim doświadczeniem i czerpać z doświadczeń innych osób, także tych odległych w czasie i przestrzeni. Człowiek jako istota mówiąca i wchodząca w relacje z innymi osobami, potrzebuje języka do tego, by współdziałać z innymi ludźmi, by porządkować swoją wiedzę o świecie. Na pytanie, czym jest język, można udzielić wielu odpowiedzi, ale wybór tej najtrafniejszej jest bardzo trudny, a nawet niemożliwy. Wiąże się to z tym, że definiując pojęcie, można korzystać z różnych koncepcji filozoficznych, lingwistycznych, psycholingwistycznych, czy neurolingwistycznych. Bez względu na definicje, należy jednak podkreślić, że język pełni fundamentalną rolę dla mowy. Wszystkie elementy składowe mowy bazują bowiem na systemie językowym. Ten system można przedstawić na dwa sposoby: jako zawierający dwa podsystemy, na które składają się odpowiednio symbole i reguły, oraz jako zawierający co najmniej cztery podsystemy fonologiczny, morfologiczny, składniowy, semantyczny (Krasowicz-Kupis G, 2012). Dziecko prawidłowo rozwijające się przyswaja język samorzutnie, w sposób nieuświadomiony i niewymagający osobnych zabiegów wychowawczych. Nie uczy się języka poprzez mechaniczne naśladowanie dorosłych, ale zachowania językowe najbliższych dostarczają mu danych, na podstawie których odkrywa reguły językowego kodowania znaczeń. W ten sposób zaczyna budować zręby własnego systemu wzorców czynności językowych, a język staje się dla niego kluczem do drzwi, przez które wchodzi do wspólnego świata kultury. Zdarza się jednak, że język rozwija się z opóźnieniem bądź nie rozwija się wcale. Przyczyn takich problemów może być bardzo wiele i czasem koniecznością staje się stworzenie takiego systemu komunikacji, takiego kodu wspólnego przekazywania znaczeń, aby stał się on kładką przerzuconą między światem osób niemówiących i tych posługujących się językiem. Umożliwia to komunikacja alternatywna lub wspomagająca AAC, która stanowi fundament roz woju poznawczego dziecka ze złożonymi zaburzeniami procesu porozumiewania się i stwarza mu możliwość nauki. Przekaz wspomagany ułatwia dziecku rozumienie kluczowych elementów wypowiedzi, uczy go stosowania gestów lub symboli w różnych kontekstach. Nie ma wątpliwości, że obcowanie z książką stanowi ważny element wspierający rozwój języ kowy i intelektualny dziecka, przygotowując je do nauki czytania i pisania. Czytanie, to jedna z najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w procesie kształcenia, to umiejętność rozumienia, wykorzystywania i refleksyjnego przetwarzania tekstów. Jednym z zadań szkoły podstawowej dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym jest zapewnienie warunków umożliwiających naukę czytania i pisania 124 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

125 z wykorzystaniem naturalnych sytuacji życia codziennego. Rozwijanie umiejęt ności komunikacyjnych uczniów, w tym nauka rozumie nia oraz nabywania języka, powinny odbywać się w dostępnej każdemu uczniowi modalności (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej). Czytanie uczestniczące, jak wskazuje nazwa, zakłada współuczestniczenie i aktywność dziecka podczas czytania. Jest to często używany z uczniami niemówiącymi sposób pracy z książką, który sprzyja budowaniu motywacji do trudnej nauki czytania. Czytanie uczestniczące polega na specjalnym adaptowaniu książek z wierszami, opowiadaniami i używaniu ich z dziećmi tak, by mogły one odtwarzać określone sekwencje na czas, wykorzystując rytm i rymy utworu literackiego. Czytanie uczestniczące ma formę zabawy, która niesie dzieciom radość, wprowadza je w świat książki i rozbudza zainteresowania czytelnicze. Poprzez czytanie interaktywne dziecko uczy się przewidywania rozwoju zdarzeń, zaczyna rozumieć, że ilustracja pomaga w przekazie znaczenia. Czytanie uczestniczące sprzyja zarówno rozwijaniu słownictwa dziecka, jak i uczy rozpoznawania liter i dźwięków. Stosować je można już z dziećmi przedszkolnymi, nawet wtedy, gdy nie mamy pewności, czy w przyszłości dziecko zdobędzie umiejętność czytania. Pisanie i czytanie są traktowane jako podstawowe umiejętności szkolne i życiowe, dlatego uczniowie niepełnosprawni, niemówiący mają prawo do podjęcia nauki tych umiejętności i korzystania z nich na miarę swoich potrzeb i możliwości. Podczas czytania uczestniczącego należy umożliwiać dzieciom wybór książki. Można powiedzieć, że wybór ten stanowi pierwszy etap naszej wspólnej zabawy. Dzieci łatwiej zidentyfikują się z zajęciem, które same wybiorą niż z narzuconym przez innych. Sytuacje wyboru wyzwalają większą aktywność, co niewątpliwie wpływa na wzrost niezależności i autonomii dziecka. Trzeba tu zaznaczyć, że na proces wybierania składa się w pierwszej kolejności przeglądanie dostępnych propozycji (tzw. skanowanie), po którym następuje zachowanie świadczące o tym, że spośród propozycji jedna zostaje wyróżniona (Grycman M., Smyczek A., 2004). Stanisław Jachowicz Chory kotek BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 125

126 Czytać aktywnie można z każdym dzieckiem i dla każdego dziecka, bez względu na poziom jego funkcjonowania, poziom sprawności intelektualnej, czy fizycznej. Podczas czytania uczestniczącego możemy prosić dziecko o przewracanie stron, manipulowanie książką, wskazywanie ilustracji. W czytaniu interaktywnym chodzi jednak nie tylko o fizyczne, ale przede wszystkim językowe zaangażowanie dzieci. Podczas wspólnych sesji, zachęcamy uczniów do wypo wiadania słów, wokalizacji oraz korzystania z pomocy komunikacyjnych (symboli obrazkowych, tablic, książek do porozumiewania się, komunikatorów). Uczniowie, którzy rozumieją język, podczas czytania interaktywnego poszerzają słownictwo i znaki w oparciu o nowe teksty. Uczą się budowania prostych opowiadań, ćwiczą umiejętność zadawania pytań, budowania bardziej rozbudowanych wypowiedzi, tworzenia zdań. Czytanie uczestniczące poszerza wiedzę dziecka, uczy nowych pojęć, rozwija wyobraźnię, wspiera rozwój mowy poprzez dostarczanie kontekstu do posługiwa nia się symbolami, a także wprowadza w świat słowa pisanego, otwierając przed dzieckiem świat liter. Analogia w składa niu wyrazów z liter i budowaniu wypowiedzi z sekwencji znaków w terapii porozumiewania się z wykorzystaniem AAC powoduje, iż obydwa procesy wzajemnie się wspierają. Uogólniając można powiedzieć, że sposoby pracy z książką uzależnione są od możliwości dzieci. Dla dzieci, które mają problem z rozumieniem języka, książka będzie najpierw źródłem doznań zmysłowych. Początkowo dziecko może traktować książkę jak zabawkę (książki do kąpieli, piankowe, piszczące, grające, świecące, rysowane, zawierające zdjęcia, itp.). Zadaniem nauczyciela na tym poziomie jest stopniowe uczenie dziecka używania książki, budzenie zainteresowania jej zawartością. Czytając, nauczyciel może nazywać obrazki, pokazywać je w rzeczywistości, zachęcać do naśladowania dźwiękowego, uczyć nazywania obiektu na ilustracji (umieszczamy symbol obok ilustracji). Jan Brzechwa, Entliczek Pentliczek Dzieci, które rozumieją język i posiadają słownictwo podstawowe, podczas czytania uczestniczącego uczą się nowych słów i symboli. Dzieci te wiedzą już, że osoby, przedmioty, czynności mają swoje nazwy. Wspólne czytanie jest czasem na naukę koncentracji uwagi, przewidywania zdarzeń, zadawania pytań oraz komentowania usłyszanej treści: to jest śmieszne, nudne, smutne, nie rozumiem 126 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

127 Dzieci które rozumieją treść czytanego tekstu to grupa, która potrafi skupić się nie tylko na treści, ale także na tekście, na wyrazach i literach. Dzieci te zaczynają wysłuchiwać, rozpoznawać rymy i potrzebują wciąż nowych doświadczeń językowych. Podczas czytania poznają świat wyrazów, sylab, liter. Na tym etapie nauczyciel powinien już układać z dzieckiem całe zdania za pomocą symboli (np. PCS-ów). Na co zwrócić uwagę planując sesję czytania uczestniczącego? Jak ją zorganizować? Przede wszystkim dorosły musi znać możliwości psychoruchowe dzieci, dla których organizuje zajęcia. Musi dostarczyć odpowiednich znaków graficznych, rekwizytów, urządzeń wspomagających mowę i zapewnić dzieciom fizyczny do nich dostęp. Trzeba pamiętać o tym, by dziecko wygodnie siedziało, by nic nie rozpraszało jego uwagi. Czytający nauczyciel powinien zająć miejsce naprzeciwko dziecka tak, by mogło ono obserwować dorosłego. Książkę powinien trzymać tak, aby tekst i ilustracje odwrócone były w stronę dziecka. Ważne jest, by czytając wskazywać palcem kolejne elementy tekstu (wyrazy, PCS-y, rysunki). Takie sesje czytania uczestniczącego warto organizować dla 3-4 osobowych grup. Zaprezentowane powyżej uwagi, wskazują na to, że planując czytanie uczestniczące z uczniami, należy również zwrócić szczególną uwagę na treść książki. Musimy pamiętać o tym, że konieczne jest przeniesienie tej treści na znaki graficzne tak, by dziecku, które nie potrafi czytać, ułatwić zrozumienie i podążanie za kolejnymi wydarzeniami zawartymi w opowiadaniu. Książki do czytania uczestniczącego powinny zawierać krótkie teksty z powiększoną czcionką oraz powtarzającymi się głoskami, zdaniami, wyrazami, czy powtarzającym się refrenem. Przedstawiona w książce historia powinna wzbudzać u dziecka pozytywne emocje, motywując je do uważnego śledzenia prze biegu wydarzeń. Prowadząc sesję czytania uczestniczącego, nauczyciel powinien głośno, z akcentem i odpowiednią intonacją czytać tekst. W trakcie czytania może wspierać się rozmaitymi rekwizytami, które dodatkowo uatrakcyjniają zajęcia. Może też wykorzystywać naturalne przedmioty związane z treścią, co stwarza okazję do wielozmysłowego poznawania świata i sprzyja aktywności dzieci. Podczas głośnego czytania dzieci śledzą tekst, dokańczają odpowiedni fragment, w zależności od możliwości - wybierają etykiety, obrazki lub symbole PCS. Uczniowie mogą również włączać się i wypowiadać powtarzające się w książce słowa lub wersy za pomocą urządzenia z nagranym głosem, np. step by step. Ogromnym walorem czytania uczestniczącego jest to, że w oparciu o tekst zostaje tu zbu dowane wspólne pole uwagi, tworzy się naturalna sytuacja interakcji pomiędzy nauczycielem a dzieckiem. Proponując książki do czytania uczestniczącego, bezwzględnie należy uwzględnić wiek ucznia. Należy zadbać o to, by książka nie była zbyt infantylna, lub zbyt trudna. Czasem warto samemu napisać książkę, dostosowując jej treść do zainteresowań ucznia. Można też zaprojektować, stworzyć książkę wspólnie z dzieckiem. Tworząc książkę, należy zwrócić uwagę na to, by łatwo przewracały się w niej kartki. Symbole dobrze jest umieścić na rzepach, dając dziecku możliwość aktywnego czytania. Katarzyna PATRZYKONT nauczycielka w ZSS nr 23 im. Janusza Korczaka w Częstochowie, neurologopeda, doradca metodyczny SOD Bibliografia: 1. Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, red. Jacek Błeszyński, Kraków, Wiem czego chcę! Z praktyki polskich użytkowników i terapeutów AAC, red. Grycman M., Smyczek A., Stowarzyszenie Mówić bez słów, Kraków, Krakowiak K., Dar języka, Wydawnictwo KUL, Lublin Krasowicz-Kupis G., SLI i inne zaburzenia językowe, GWP, Sopot, BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 127

128 FORUM OŚWIATOWE JAK PRZYBLIŻYĆ TWÓRCZOŚĆ ZBIGNIEWA HERBERTA WSPÓŁCZESNEJ MŁODZIEŻY? Twórczość Zbigniewa Herberta obecna jest w obowiązującej jeszcze podstawie programowej do języka polskiego dla szkół ponadgimnazjalnych. Choć dorobku tego artysty twórcy podstawy nie opatrzyli tzw. gwiazdką, co oznacza że znajomość jego twórczości nie jest wymagana na egzaminie maturalnym, to jednak nauczyciele języka polskiego realizują poświęcone mu lekcje polskiego. Czynią to, mimo iż dorobek Herberta nie jest dla współczesnej młodzieży prosty w odbiorze, bo wymaga sporego doświadczenia kulturowego. Jak się okazuje nauczyciele postępują słusznie, bo, po pierwsze Herbert to jeden z najznakomitszych polskich pisarzy, po drugie autorzy arkuszy maturalnych z języka polskiego z upodobaniem po tę twórczość sięgają 1, po trzecie wreszcie należy przecież uczyć odbioru także trudniejszych tekstów. Jak zatem sprawić, by jak najowocniej przybliżyć współczesnej młodzieży twórczość Zbigniewa Herberta? Wydaje się, że poloniści mają ku temu skuteczne narzędzia, zarówno tradycyjne pisane, jak i nowoczesne Internet czy smartfony. Skłaniając się ku środkom tradycyjnym, proponuję podążyć z uczniami ścieżką interpretacyjną, jaką w swoim artykule Zbigniew Herbert w szkole, na marginesie wiersza Pan od przyrody 2 wytycza pani profesor Agnieszka Czajkowska. Przywołując wypowiedź Joanny Siedleckiej, badaczka zwraca uwagę na arcyciekawy obraz szkoły, VIII Gimnazjum i Liceum im. Króla Kazimierza Wielkiego, do której w przedwojennym Lwowie uczęszczał Herbert, i zauważa, że powraca on w utworach pisarza dość często: Bogato wyposażone laboratoria ze stanowiskami dla każdego ucznia, o które dbali laboranci profesorów. Prawdziwym królestwem była pracownia pana od przyrody, obejmująca cztery sale pełne atrakcji i cudów. Pierwsza to gabinet profesora, druga vivarium z wannami pełnymi ryb, m.in. aksalotli czy stworzeń z pogranicza ryb i jaszczurek, prawdziwym ludzkim szkieletem, wiszącym pod sufitem, na łańcuchu, dość dużym krokodylem, kilkoma szczękami rekina, różnych wielkości. Trzecia sala muzealna, pełna gablot wypchanych zwierząt, ptaków oraz muszli, motyli, owadów i geologicznych okazów. Czwarta ćwiczeń, pełna sprzętu laboratoryjnego, na każdym stole mikroskop dla dwóch uczniów. W pracowni fizycznej obok galwanometrów nawet maszyna Winhursta, którą można było stawiać uczniom na sztorc włosy na głowie albo obserwować przeskok iskry między dwiema kulami. Gabinet fizyczny i chemiczny połączony wspólną salą wykładową, umożliwiającą demonstracje rozmaitych doświadczeń, podczas których dochodziło ku ogólnej radości do wybuchów. W królestwie robót ręcznych Franciszka Madydy nie brakowało najróżniejszych urządzeń do obróbki metalu, drewna, budowy najprostszych urządzeń mechanicznych elektrycznych dzwonków choćby czy przedmiotów: podstawek pod donice, jesionowych nart itd 3. O wykształcenie poety z zakresu przedmiotów ścisłych i przyrodniczych dbali wybitni nauczyciele: matematyki uczył profesor Gładysz, chemii autor cenionego w Polsce podręcznika profesor Turkiewicz (powojenny dyrektor huty w Skawinie), fizyki profesor Halaunbrenner (ceniony przez znanego w świecie współpracownika Alberta Einsteina Leopolda Infelda i późniejszego przyjaciela Karola Wojtyły). Utrwalony w pamięci Herberta obraz szkoły pojawia się w jego twórczości dość często, na przykład w eseju Lekcja łaciny z tomu Labirynt nad morzem 4, zaś wyrazisty portret nauczyciela zawiera między innymi wiersz Pan od przyrody, o którym pisze wspomniana badaczka. Jak się zdaje, lektura jej artykułu może przyczynić się do zrozumienia przez młodzież tego wiersza, stając się przykładem wzorcowej interpretacji. Zdaniem profesor Czajkowskiej, najważniejszym elementem edukacji przyszłego klasyka współczesnej literatury polskiej, były język i kultura śródziemnomorskiej Europy, stąd w przywołanym eseju zawiłości łacińskiej składni są równoważne rysom twarzy nauczyciela. Częstochowska badaczka zauważa, że, pomimo pobierania nauk u tak znakomitych profesorów, Herbert nie cenił zbytnio przedmiotów ścisłych i przyrodniczych i miał do nich raczej sceptyczne nastawienie, czego dowodem może być mała proza zatytułowana Ogród botaniczny. Jednak, jak wskazuje na przykładzie utworu Ścieżka z tomu Napis, w jego twórczości obserwacje przyrodnicze często dostarczają źródeł poznania świata. W wierszu Pan od przyrody zamieszczonym w tomie Hermes, pies i gwiazda poeta uczynił bohaterem autentycznego nauczyciela VIII Gimnazjum, Fortunata Strońskiego. Dostojna postać nauczyciela podkreślona jest przez rekwizyty, takie jak złoty biokular, łańcuszek czy surdut. Utwór rozpoczyna się nostalgicznym wspomnieniem lekcji przyrody, odbywanych w lwowskiej szkole. Poeta kreśli postać nauczyciela jako przewodnika wprowadzającego uczniów w sekretny świat natury, a co za tym idzie dorosłego życia. Jednak prawdziwym egzaminem z dorosłości staje się dla wychowanków nauczyciela jego nieoczekiwana śmierć w drugim roku wojny. Egzamin ten zdaje się przebiegać w dwóch kierunkach poznawczych, wynikających z analizy pośmiertnej drogi człowieka i znajdujących wyraz w opozycji: jeśli poszedł do nieba i ale jeśli nie poszedł do góry. Profesor Czajkowska odnajduje w nich podwójny porządek świata sakralny i świecki, transcendentny i materialny. Czucie i wiara prowadzi do stworzenia obrazu profesora na długich promieniach / odzianych w szare pończochy. Strona szkiełka i oka wiara w materialność istnienia pozwala widzieć nauczyciela w obserwowanym w lesie żuku który gramoli się. Pierwszy z obrazów, dopuszczający istnienie niematerialnej cząstki człowieczeństwa (promienie imitujące nogi), w rzeczywistości karykaturuje niebo, w którym pan od przyrody wyposażony zostaje w narzędzia do łowienia motyli (czynność służąca rozwoju nauki, a przynajmniej powstaniu eksponatów w pracowni biologicznej). Obraz drugi, materialistyczny (nauczyciel jako leśny żuk), w którym nie ma mowy o niebie, a jedynie o górze, wymusza na poecie uczniowską postawę wobec nauczyciela widzianego w postaci żuka 5. 1 Zob. na przykład: 2 A. Czajkowska, Zbigniew Herbert w szkole. Na marginesie wiersza Pan od przyrody, Irydion. Literatura Teatr Kultura 2017, t. III, nr 1, s Tamże, s Z. Herbert, Lekcja łaciny, [w:] Labirynt nad morzem, Warszawa Fragment tego eseju był podstawą do napisania wypracowania maturalnego na poziomie rozszerzonym w 2002 roku. 5 A. Czajkowska, Zbigniew Herbert w szkole..., s BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

129 Delikatność, z jaką uczeń traktuje nauczyciela wyobrażonego przez żuka, zdaje się świadczyć o pedagogicznym sukcesie profesora oto wyposażył on swojego podopiecznego nie tylko w wiedzę przyrodniczą, ale i wychował człowieka o dużej wrażliwości. Profesor Czajkowska uważa, że w wierszu tym Herbert dokonał sentymentalnej deklaracji powrotu do dzieciństwa, podobnie jak uczynił w utworze Czułość z tomu Epilog burzy. Jak zauważa badaczka, [C]zułość pozwala na właściwe poznanie świata i odejście od restrykcyjnego podziału wiedzy na ścisłą i humanistyczną. Herbert, wspominając swojego pana od przyrody, po latach powraca do szkoły wyposażony w wiedzę, którą uzyskał również od łobuzów od historii. Okazuje się, że miarą poznania człowieka są jego zdolności empatyczne, a dokonania obiektywnej nauki są uznawane za mniej istotne niż zwykłe ludzkie poczucie wdzięczności i jednostkowa pamięć 6. Artykuł profesor Agnieszki Czajkowskiej jako przykład wzorcowej interpretacji może stać się niezwykle pomocnym środkiem dydaktycznym na lekcjach języka polskiego poświęconych twórczości Zbigniewa Herberta. Można polecić uczniom lekturę fragmentów poświęconych wyłącznie utworowi Pan od przyrody lub zdecydować się na przeczytanie całości. Polecałabym jednak urozmaicić taką lekcję przez odwołanie się do strony internetowej Polskiego Radia 7, gdzie znajdziemy nie tylko bogate materiały pisane, ale wiele zdjęć z różnych okresów życia poety, rękopisy, rysunki, filmiki z nagranymi wypowiedziami osób znających pisarza oraz, co najcenniejsze, nagrania jego autorskich recytacji. W oparciu o zawartość tej witryny internetowej opracowałam pytania, które można w związku z nią zadać uczniom. Oto one: 1. Kiedy i gdzie urodził się Zbigniew Herbert? 2. Jaki był jego stosunek do rodzinnego miasta? 3. Jakie pokolenie reprezentował? 4. Jakie zadania sobie stawiał jako Kolumb? 5. Jakie zawody wykonywał? 6. Czy był przedstawicielem pokolenia Współczesności? 7. Jakie było jego przesłanie? 8. Kim jest pan Cogito? Tu należy odtworzyć recytację wiersza Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz i porównać zawarty w nim obraz z portretem poety, żeby sprowokować uczniów do wysnucia wniosków o autobiograficznym uwarunkowaniu postaci pana Cogito. 9. Skąd pochodzi nazwa pan Cogito? 10. Dlaczego poeta wykreował tę postać, a nie wypowiada się w sposób bezpośredni, we własnym imieniu? 11. Czy dużo podróżował i utrwalał podróże piórem? Po co? 12. Jak przejawiała się opieka życzliwych ludzi nad Herbertem w czasie podróży? 13. Jakie informacje o poecie przynosi lektura jego listów? 14. Kiedy zmarł artysta? Zastosowanie metody zadawania pytań pozwala na indywidualizację pracy na lekcji i dostosowanie tempa pracy do możliwości uczniów. Jeśli dodatkowo wykorzysta się na przykład smartfony i słuchawki, każdy uczeń będzie oglądał stronę internetową, słuchał recytacji i odpowiadał na pytania we własnym tempie. Udzielenie prawidłowych merytorycznie i językowo odpowiedzi na wszystkie pytania pozwala nauczycielowi na wystawienie oceny bardzo dobrej za pracę na lekcji oraz ocenienie na niższe oceny prac uczniów, którzy pracowali wolniej lub przedstawili odpowiedzi zawierające błędy. Rok Herbertowski skłania do podejmowania w szkołach licznych inicjatyw związanych z postacią i twórczością Herberta. Niewątpliwie wpływają one na upowszechnianie jej wśród młodych ludzi. Uważam jednak, że polonista powinien pośredniczyć między młodym odbiorcą a wielkim artystą niezależnie od rocznic. Każda lekcja przeprowadzona ciekawie, w oparciu o wartościowe źródła i z wykorzystaniem nowatorskich metod może zaowocować wzbudzeniem prawdziwej i nie tylko incydentalnej ciekawości. Bibliografia: 1. Czajkowska A., Zbigniew Herbert w szkole. Na marginesie wiersza Pan od przyrody, Irydion. Literatura Teatr Kultura 2017, t. III, nr 1, s [Dostęp: r.]. dr Iwona SKRZYPCZYK-GAŁKOWSKA nauczycielka języka polskiego w VIII LO Samorządowym w Częstochowie, doradca metodyczny SOD POJĘCIE MEDYKALIZACJI I JEJ PRZYKŁADY Wraz z rozwojem cywilizacji, nowe zdobycze naukowe, technologiczne sprawiają, że wiek ludzi się wydłuża, przyczyniając się do powstania nowych wyzwań jakie niesie ze sobą okres życia, do którego jeszcze niedawno ludzie nie dożywali. Nowe osiągnięcia w dziedzinie nauk medycznych sprawiają gwałtowny rozwój tej dziedziny życia. Ekspansja medycyny pochłania inne obszary życia, które nie są z nią związane. Jeszcze kilkanaście lat temu nie wspominano takich chorób, jak: nadpobudliwość psychoruchowa (ADHD), anoreksja, zespół chronicznego zmęczenia (CFS), czy zespół nagłej śmierci niemowląt (SIDS). Odkrywanie tych wszystkich zespołów jest świadectwem wzrostu znaczenia medycyny w społeczeństwie. Taki proces nazywamy medykalizacją. Termin ten oznacza proces podporządkowujący jurysdykcji medycyny rozległe obszary życia, poczynając od kontroli zwykłych funkcji ludzkiego organizmu, a skończywszy na problemach politycznych, moralnych i społecznych. Mówiąc prościej, niemedyczne problemy zaczynają być określane jako medyczne, zazwyczaj w postaci chorób lub zaburzeń. Trzeba 6 Tamże, s [Dostęp: r.]. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 129

130 jednak zaznaczyć, że termin ten został wymyślony przez jej krytyków, którzy kierowali uwagę na przemedykalizowanie, dlatego pierwsze skojarzenie jest zazwyczaj negatywne, jednakże są obszary życia, które zostały całkowicie zmedykalizowane i przyniosło to duże korzyści dla społeczeństwa. Zjawisko medykalizacji zostało opisane i wprowadzone przez krytyków postępującej medykalizacji życia na początku XXI wieku. Szczególnie ostro krytykowana była postępująca medykalizacja życia psychicznego. Powstał nawet nurt tzw. antypsychiatrii. Terminu tego użył po raz pierwszy psychoanalityk z RPA David Cooper w 1967 roku. Jego krytyczne podejście dotyczyło procesów leczniczych stosowanych w psychiatrii, a szczególnie hospitalizacji osób chorych psychicznie. W szerszym rozumieniu antypsychiatria była ruchem społecznym kwestionującym uprawnienia psychiatrów do przetrzymywania i leczenia osób z zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza pod przymusem. Ruch zwracał uwagę na nadmierną ingerencję psychiatrów w określanie poziomu normalności ludzkich zachowań. Ludzie przeżywający żałobę, stratę często zbyt szybko wpisywani byli w diagnozę, np. depresji. Dużą rolę w rozwoju antypsychiatrii, oprócz psychiatrów i psychologów, odegrali również socjolodzy. Amerykański socjolog Erving Goffman krytykował szpitale psychiatryczne jako instytucje totalne, odpowiadające za infantylizowanie i ubezwłasnowolnienie pacjentów. Medyczne podejście do problemów psychologicznych jest tylko jednym z elementów procesu medykalizacji. Jest to zjawisko o wiele szersze i obejmuje większość sfer życia współczesnego człowieka. Ivan Illich opisał problem granic odpowiedzialności medycyny za zdrowie oraz jatrogenności medycyny, a Michel Foucault wprowadził pojęcie biowładzy. Rozróżnił on władzę nad terytorium czy ciałem, od władzy nad populacją: biowładza medykalizuje i normalizuje społeczeństwo, rozwija praktyki troski o siebie i o innych, tworzy urządzenia bezpieczeństwa. Biowładza jest skuteczna dzięki nowym technologiom rządzenia. Państwo dba o zdrowie populacji (np. obowiązkowe szczepienia czy badania profilaktyczne), ale również obywatele, kierując się własnymi rozbudzanymi potrzebami (moralnymi, estetycznymi, prestiżowymi), dbają o innych, włączając się w działalność filantropijną, a także co najważniejsze troszczą się o siebie. Medykalizacja jest przedmiotem badań Petera Conrada. Kontynuuje on pracę Illicha, ale także przedstawia medykalizację w szerszym znaczeniu: rozwoju biotechnologii (genetyki, farmaceutyki), która otwiera przed nią nowe obszary. Medykalizacja według Conrada nie jest teraz procesem napędzanym, kierowanym przez lekarzy, ale dominującą rolę przejął rynek, interesy przedsiębiorstw komercyjnych. W Polsce prekursorką nurtu krytycznego wobec systemu medycznego jest Magdalena Sokołowska, która charakteryzuje medykalizację w oparciu o globalną koncepcję choroby : medykalizacja, według niej, oznacza wzrost ilości postaw i zachowań, które zostały określone jako choroba, i których leczenie traktuje się jako należące do medycyny. Proces ten oznacza powielanie się chorób, ale we współczesnych społeczeństwach w ekspansji jest nie choroba, ale rosnące oczekiwania i wymagania ludzi, co do samopoczucia i innych wartości nazywanych zdrowiem. Jeśli uwzględnimy wszystkie zaburzenia manifestujące się objawami subiektywnymi, z którymi nie idzie się do lekarza, ale które nie różnią się w sposób istotny od tych, z którymi się idzie, to prawie każdy w społeczeństwie może być traktowany jako w jakiś sposób chory. Czyli jak ustalić granicę, do której choroba jest stanem obiektywnym, a poza którą staje się stanem subiektywnym lub postrzeganiem społecznym kształtowanym głównie przez specjalistów lansowanych w mediach. Czy zwiększająca się liczba przypadków traktowanych jako przypadki medyczne świadczy o coraz lepszych zdolnościach diagnostycznych medycyny, czy jest to raczej konsekwencja traktowania zachowań społecznych i stanów psychicznych, jako obiektów medycznej interwencji, pomimo ich wątpliwej medycznej etiologii? Za jedną z przyczyn rosnącej rangi medycyny uznać można wiarę w jej nieograniczone możliwości w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych. Wiara ta wydaje się być zakorzeniona w oświeceniowym przekonaniu o wyższości wiedzy naukowej i technologii, będących warunkiem postępu społecznego. Sukcesy medycyny w zakresie zwalczania chorób zakaźnych, obniżania zachorowalności, umieralności i wydłużania przeciętnej długości trwania życia sprawiły, iż stała się ona synonimem skuteczności, profesjonalizmu, obiektywizmu oraz niezależności, zyskując społeczne zaufanie i prestiż. Medycyna przełamała jednocześnie tradycyjny magiczno-religijny sposób interpretacji choroby jako konsekwencji niemoralnego zachowania. Medykalizacja jest wynikiem mikrobiologicznego rozwoju medycyny, który zapoczątkował Pasteur. W konsekwencji tego, zainteresowanie zdrowiem człowieka w kontekście uwarunkowań społecznych, psychicznych, czy kulturowych znalazło się na marginesie medycznych analiz, opartych głównie na teorii jednoprzyczynowości, co na długo utrwaliło ów zmedykalizowany paradygmat. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest to, że działania w kierunku rozwiązania problemów zdrowotnych podejmowane są z perspektywy korzyści medycyny naprawczej i nie sprzyjają złożonym działaniom zapobiegawczym. Znaczącą przyczyną medycznego zainteresowania problemami społecznymi jest także zmieniający się sposób odnoszenia się do zdrowia jako wartości: zdrowie jest już dziś w mniejszym stopniu koniecznością biologiczną, wiążącą się z koniecznością przetrwania, ale bardziej nakazem społecznym, powiązanym ze statusem. Zatem utrzymanie ciała w zdrowiu nie stanowi wartości podstawowej dążeniom współczesnego człowieka do zdrowia towarzyszy przede wszystkim nakaz manifestacji poprzez ciało swego statusu społecznego, pozycji oraz prestiżu. Medycyna odpowiada na to specyficzne zapotrzebowanie, angażując się nie tylko w poprawę zdrowia, ale także w proces estetyzacji ciała człowieka. We współczesnym świecie zwiększający się odsetek ludzi starych niesie ze sobą szereg problemów. Starość to, jak na razie, nieunikniony etap naszego życia, jednakże między innymi na skutek procesu medykalizacji i biomedykalizacji, podejście do niej zdaje się zmieniać. Proces ten łączy się z szerszym zjawiskiem rozbicia cyklu życia, polegającym na zacieraniu się różnic pomiędzy dzieciństwem, dojrzałością oraz starością. Przejawia się ono między innymi coraz większą dorosłością dzieci i dziecinnością dorosłych osoby w różnym wieku upodabniają się poprzez sposoby autoprezentacji, gesty, postawy, mody, sposób spędzania wolnego czasu. Coraz bardziej powszechne staje się wyzwanie rzucone swoim latom, co przejawia się np. w niechęci do przejścia na emeryturę, podtrzymywaniu za wszelką cenę aktywności charakterystycznej dla osób młodszych. Dominacja medycyny i biomedycznego paradygmatu wpływa na traktowanie różnych związanych ze starzeniem się procesów w kategoriach choroby, awarii ludzkiego organizmu, pojedynczej patologii o organicznej etiologii, wymagających interwencji biomedycznych. W 1989 roku w czasopiśmie The Gerontologist, w artykule The Biomedicalization of Aging: Dangers and Dilemmas, dokonano próby całościowego opisu przejawów medykalizowania się starości oraz wyróżniono dwa ściśle powiązane 130 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

131 ze sobą aspekty biomedykalizacji starzenia się: 1. społeczne kształtowanie się procesu starzenia jako problemu medycznego (myślenie o starości w terminach medycznych) oraz 2. praktyki, działania wobec starości traktowanej jako problem medyczny. W związku z tym podejmowanych jest wiele działań natury medycznej zmierzających do przedłużania życia, np. coraz powszechniej stosowane przeszczepy nerek u starszych pacjentów powiązane z pewną presją społeczną jako powinnością do oddawania zdrowych nerek przez członków rodziny. Starzenie się, traktowane w kategoriach choroby, rozwija przekonanie osób starszych i ich otoczenia, iż starość jest w istocie stanem chorobowym i niepożądanym. Takie spojrzenie może pobudzać szereg negatywnych konsekwencji dla osób starszych: społeczne wycofanie, redukcję aktywności, silniejszą zależność oraz kontrolę. Zgodnie z socjologią wiedzy, wiedza naukowa jest, jak inne jej rodzaje, społecznie konstruowana i przetwarzana. Nie jest zatem niezależna, obiektywna i politycznie neutralna, jak się nam nieraz wydaje. W przypadku paradygmatu biomedycznego, proces tworzenia wiedzy (podejmowanie określonych badań naukowych, sposób interpretacji i weryfikowanie) kształtowany jest przez różne zjawiska społeczne, gospodarcze i polityczne, będące elementem szerszego porządku społecznego. Dodatkowo, sama staje się siłą o społecznych, gospodarczych i politycznych konsekwencjach. Sukces paradygmatu biomedycznego wynika z jego bliskiego związku z nauką (science), która w kulturze zachodniej charakteryzuje się niepodważalnym autorytetem. Z tego względu społeczeństwa bez oporów akceptują medyczne definiowanie i rozwiązania wielu problemów życia codziennego. Medykalizacja starości nie wyczerpuje oczywiście problemu medykalizacji życia społecznego. Jest wiele przykładów pozytywnego wpływu medykalizacji: poprzez zwiększenie świadomości ludzi, jak ogromny mają oni sami wpływ na własne zdrowie, poprzez wybory związane z właściwym odżywianiem, aktywnością fizyczną. Niebezpieczeństwo nadmiernej medykalizacji życia bez odnoszenia się do wielu aspektów złożoności życia społecznego, psychicznego jednostki może być pokusą biowładzy nad programowaniem i zbyt dużą ingerencją władzy w życie człowieka. W doborze metod rehabilitacji, leczenia na pierwszym miejscu powinno zawsze stać dobro konkretnego człowieka, jego potrzeby, godność oraz zdolność do decydowania o swoim losie, a nie tylko paradygmaty i przekonania wypływające z medykalizacji życia człowieka, jako przedmiotu działań biowładzy. W nowej podstawie programowej z biologii w szkole ponadpodstawowej duży nacisk kładzie się na aspekty medyczne zdrowia i życia człowieka, dlatego warto z młodzieżą przedyskutować problem medykalizacji życia człowieka. Jest to zjawisko, które dotyka każdego człowieka i powinno być troską osób władzy, decydentów takimi ludźmi będą w przyszłości nasi uczniowie. Donata LESZCZYŁOWSKA nauczycielka biologii w VIII LO Samorządowym w Częstochowie, doradca metodyczny SOD BIBLIOGRAFIA: 1. Ostrowska A.: Niepełnosprawność, rehabilitacja i integracja społeczna osób niepełnosprawnych w: Socjologia medycyny Podejmowane problemy, kategorie analizy. Pod redakcją A. Ostrowskiej. Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa Tobiasz-Adamczyk B: Deficyt indywidualnych zasobów psychospołecznych w wieku starszym a subiektywna ocena stanu zdrowia i jakości życia z perspektywy socjologii starzenia w Społeczne, kulturowe i polityczne uwarunkowania ryzyka zdrowotnego pod redakcją: Gałuszka M, Wieczorkowska M. Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź Nowakowski M, Nowakowska L: Medykalizacja starości: dylematy i zagrożenia Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Lublin Lyman K. A., 1989, Bringing the Social Back in: A critique of the Biomedicalization of Dementia, The Gerontologist, Vol. 29, No. 5, s MOJE DOŚWIADCZENIA Z REALIZACJI ZAJĘĆ Z DZIEĆMI PIĘCIOLETNIMI PRZEPROWADZONYMI Z WYKORZYSTANIEM SCENARIUSZY DO ZAJĘĆ MATEMATYCZNYCH EDYTY GRUSZCZYK-KOLCZYŃSKIEJ I EWY ZIELIŃSKIEJ Wskazówki zaczerpnięte z książki Dziecięca matematyka E. Gruszczyk-Kolczyńskiej i E. Zielińskiej oraz udział w warsztatach pozwoliły mi na lepsze przyswojenie dzieciom zagadnień bloku: rytmiczna organizacja czasu i przyswojenie zależności pór roku, dni tygodnia, miesięcy. W życiu dziecka bardzo ważną rolę odgrywają rytmy. Są obecne wokół nas od początku świata. Coroczne zmiany pór roku, upływ tygodni, dni, miesięcy, lat niezmiennie powraca. Wychwycenie tych regularności przez dziecko, próby ułożenia ich w logiczny ciąg skutkuje rozpoczęciem myślenia nad kolejnym ruchem, który powinno wykonać. Aby ułatwić dzieciom osiągnięcie zamierzonych celów i wspierać je w ich rozwoju, zastosowałam wiele ćwiczeń umożliwiających im wychwycenie tych regularności. Ćwiczenia ułatwiające dziecku zrozumienie rytmów, odtwarzane były w układach liniowych bądź kołowych z wykorzystaniem tworzywa przyrodniczego, a więc: żołędzi, kasztanów, jarzębin, szyszek, rajskich jabłuszek oraz papierowych lub plastikowych figur geometrycznych, różnych kształtów z pianki. Dzieci, które prawidłowo wykonały zadanie, zaznaczały je na tablicy zadań 1. Był to moment, w którym mogły służyć pomocą koledze, który tego wsparcia potrzebował i prosił o sprawdzenie wykonania zadania. Mogłam w tym czasie poświęcić więcej czasu na pracę indywidualną z dzieckiem, któremu zadanie sprawiało dużą trudność. W przerwie, by się odprężyć, bawiliśmy się w maszerowanie po drodze wyznaczonej z kolorowej włóczki, zmieniając przy każdym kolorze układ ruchów np.: podskoki z nogi na nogę, marsz z klaskaniem, obroty wokół własnej osi, tupanie na ostatnim odcinku drogi. 1 Przedszkole nasze jest przedszkolem z elementami planu daltońskiego i niektóre zwroty wynikają z realizacji naszych założeń. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 131

132 Dostrzeżenie rytmu i stałego następstwa dnia i nocy nie sprawiło dzieciom trudności. Rozpoczęłam zajęcie opowieścią o słońcu, które wstaje, rozpoczynając dzień i kiedy zachodzi, by pojawił się księżyc. Siedząc w kręgu z emblematami słońca i księżyca, dzieci kolejno wstawały, mówiąc: Jestem dzień, kiedy zajdę wstanie noc i siadały dotykając ręką ramienia kolejnego dziecka. Dotknięte dziecko wypowiadało formułkę, jednocześnie siadając: Jestem noc, kiedy przeminę nastanie dzień. Następnie dzieci układały własne następstwa dni i nocy, używając przygotowanych materiałów oraz odczytywały je kolejno. Poprzedzając wprowadzenie następstwa pór roku, ustaliliśmy z dziećmi ich charakterystyczne cechy, które występują tylko w danej porze roku. Następnie na przygotowane z kartonu cztery korony w kolorze zielonym, żółtym, czerwonym i niebieskim symbolizujące pory roku, dzieci przyklejały emblematy: zielonych listków, krokusów, przebiśniegów, słoneczek, maków i chabrów, grzybków, kolorowych listków, bałwanków i śnieżynek do odpowiednich koron. Kolejnym etapem były wypowiedzi dzieci z ozdobionymi koronami na głowie: Jestem wiosna, kiedy przeminę nastanie lato. Wiosna w tym czasie siadała, a wstawało lato. W czasie, kiedy pierwsza czwórka kończyła swoją kwestię, przekładałam korony na kolejne dzieci siedzące w kręgu. W podsumowaniu zajęcia dzieci układały swoje rytmy, prezentując pory roku. Kolejność zapamiętania dni tygodnia nie sprawiła dzieciom kłopotu, ponieważ dzieci w naszym przedszkolu codziennie, na specjalnie skonstruowanej tablicy, zaznaczają jaki dziś jest dzień 2. Pamiętają również, że zabawki przynosić można do przedszkola w piątki, określony umownie jako żółty dzień. Bystre czterolatki, patrząc na tablicę, potrafiły określić, że będzie to, np. za dwa dni albo jutro. Tym sposobem wykorzystałam z pięciolatkami kalendarz tygodniowy do stworzenia kalendarza przeżyć. Na kartce podzielonej na siedem okienek planowały, co będą robić dzisiaj, jutro, za dwa dni, w niedzielę lub, co robiły wczoraj. Swoje plany rysowały w pustych okienkach kalendarza. Zanim rozpoczęłam z dziećmi ustalanie kolejności i stałego następstwa miesięcy w roku, przyczepiłam w widocznym miejscu napis JUŻ POTRAFIĘ 3 z nazwami dwunastu miesięcy. Przez jakiś czas bawiliśmy się w zdobywanie nowej sprawności. Było nią pamięciowe opanowanie nazwy dwunastu miesięcy. Uczyliśmy się systematycznie, ale krótko, bez stresu, że musimy się nauczyć. Dla lepszego ich zapamiętania, stosowaliśmy rytmiczne klaśnięcia na nazwach miesięcy i pauzy, przy zmianie pór roku. Po tygodniu zaczęło zapełniać się miejsce przy napisie JUŻ POTRAFIĘ wizytówkami dzieci, które opanowały tę umiejętność i z każdym dniem było ich więcej. Kiedy nazwy miesięcy nie były już dzieciom zupełnie obce, przystąpiłam do przedstawienia im zależności, kolejności i stałego następstwa miesięcy w roku. Dzieci założyły przygotowane szarfy w czterech kolorach z nazwami miesięcy do globalnego czytania. Po ustawieniu w kole odczytałam nazwę na szarfie każdego dziecka. Dzieci przedstawiły się: Jestem styczeń, jestem luty....itd. Następnie zadałam pytanie, czy dzieci wiedzą, ile jest miesięcy w roku przeliczyły i po przeliczeniu podały odpowiedź, że 12 miesięcy. Można jeszcze zadawać wiele innych pytań, np.: Czy po maju jest czerwiec?, Czy aktualnym miesiącem jest lipiec?, W którym miesiącu będą wakacje?, Jaki miesiąc teraz mamy? Próbowaliśmy również znaleźć wspólnie odpowiedź na pytanie z książki pt. Dziecięca matematyka : Czy rok może zacząć się od maja? Ponieważ dzieci podawały różne odpowiedzi musieliśmy to sprawdzić. Zadałam jeszcze dzieciom pytanie: Czy to prawda, że rok to cztery pory roku? A potem, Czy to prawda, że rok to 12 miesięcy? W tym celu zaprosiłam dzieci Pory Roku z koronami na głowie, by stanęły wokół mnie. Przedstawiłam się jako ROK, a dziewczynki jako królewny, które dbają o porządek w przyrodzie: jedna budzi świat do życia WIOSNA, druga ogrzewa całą ziemię i polewa deszczem, by wszystko rosło LATO, trzecia maluje świat wszystkimi kolorami, wypędza ptaki za morze JESIEŃ, czwarta wprowadza świat w sen i odpoczynek ZIMA. Pomocnikami królowych pór roku są: dla wiosny marzec, kwiecień, maj, dla lata czerwiec, lipiec, sierpień, dla jesieni wrzesień, październik, listopad, dla zimy grudzień, styczeń oraz luty. Kiedy wymieniałam nazwy dzieci-miesiące ustawiały się z tyłu za swoją królową porą roku. W ten sposób dzieci zrozumiały, że rok 2 Tablica dni tygodnia przedstawia ilustrację kolejnych dni tygodnia w odpowiednich kolorach: czerwony, niebieski, pomarańczowy, zielony, żółty i dwa okienka bez użycia koloru, ponieważ w dni te dzieci nie przychodzą do przedszkola. Kolor okienek jest niezmienny i istotny w działaniach dzieci podczas wykonywania zadań. Za pomocą przesuwanego elementu dzieci zaznaczają, jaki jest dziś dzień. 3 W planie daltońskim umieszczamy takie napisy, jeśli chcemy wyróżnić dzieci, które już daną umiejętność osiągnęły. Jest to sygnał dla mnie ile dzieci posiada już daną umiejętność, z kim jeszcze powinnam popracować. Dzieci natomiast wiedzą, że ten przedszkolak potrafi to zrobić i można zwrócić się do niego o pomoc. 132 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

133 ma cztery pory roku i, że ma dwanaście miesięcy. Kolejnym etapem była zabawa przy dźwiękach tamburyna Pory roku. Dzieci wesoło biegały, na głośniejszy dźwięk ustawiały się za swoimi królowymi tworząc pory roku. Na zakończenie zajęć dzieci otrzymały prosty kalendarz w kształcie koła, który będzie służył im do samodzielnego oznaczania aktualnej daty: pory roku, miesiąca, dnia tygodnia 4. Zachęcam do wykorzystania przedstawionych pomysłów w pracy z dziećmi. Małgorzata MSZYCA nauczycielka wychowania przedszkolnego w Miejskim Przedszkolu nr 11 w Częstochowie 4 Rozpoznawanie cyfr ćwiczyliśmy na samodzielnie wykonanych do tego celu pomocach. Dzieci przeliczały elementy pogrupowane na polach papierowych talerzyków. Właściwą odpowiedź zaznaczały klamerką od bielizny z przyklejoną cyfrą. Dzieci, mogły wybrać również inną wersję, łatwiejszą, zamiast cyfry na klamerce była umieszczona odpowiednia liczba kropek. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 133

134 PORADNIA JĘZYKOWA ŚWIĘTO NIEPODLEGŁOŚCI KONTEKST POLONISTYCZNY W roku 2018 przypada setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości. Po czasie niewoli naznaczonej walką, cierpieniem i wysiłkiem wielu pokoleń Polek i Polaków nadszedł czas wolności. Historia odzyskania niepodległości to w równym stopniu codzienny trud rodaków zamieszkałych na terenach byłej Rzeczypospolitej, jak i na emigracji, podejmowany w celu zachowania polskości, rozwijania kultury i budowania polskiej myśli politycznej. Bohaterowie tamtego okresu, mimo szykan, aresztowań, wywózek i represji ze strony zaborców, byli w stanie uchronić i rozwinąć narodową tożsamość, a następnie przekazać ją następnym pokoleniom, żyjącym już w odrodzonej Polsce. Marzenia o wolności spełniły się wraz z klęską wszystkich trzech zaborców i zakończeniem I wojny światowej. Odbudowa państwowości, po 123 latach zaborów, była procesem złożonym. 10 listopada 1918 r. powrócił do Warszawy, zwolniony z więzienia w Magdeburgu, Józef Piłsudski. 11 listopada 1918 r. podpisano zawieszenie broni na froncie zachodnim. Dekretem z tego samego dnia Rada Regencyjna oddała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad wojskiem, a 14 listopada 1918 r. rozwiązała się, przekazując całą władzę nad tworzącym się państwem Józefowi Piłsudskiemu. Dzień 11 listopada ustanowiony został uroczystym Świętem Niepodległości dopiero w roku 1937 na mocy ustawy z kwietnia. 1 W latach podczas okupacji hitlerowskiej oficjalne lub jawne świętowanie, podobnie jak i każde inne przejawy polskości, było niemożliwe. W roku 1945 władze komunistyczne świętem państwowym uczyniły dzień 22 lipca datę podpisania Manifestu PKWN, jako Narodowe Święto Odrodzenia Polski. Narodowe Święto Niepodległości obchodzone 11 listopada przywrócono, ustawą Sejmu IX kadencji z lutego 1989 roku (w trakcie obrad Okrągłego Stołu). Prezydent Andrzej Duda skierował do rodaków słowa: Jestem głęboko przekonany, że stulecie odzyskania niepodległości to sprawa bliska sercom wszystkich Polaków. Ogromnie zależy mi na tym, aby jubileusz stał się świętem całej polskiej wspólnoty i by każdy z nas, obywateli Rzeczypospolitej, czuł się zaproszony nie tylko do udziału w uroczystościach i innych wydarzeniach rocznicowych, ale przede wszystkim do ich współtworzenia. 2 Jubileusz stulecia odzyskania niepodległości stanowi doskonałą okazję, by opowiadać i pisać o dziejach ojczystych. Słowa kluczowe w wielu rozważaniach to z całą pewnością: Polska, Rzeczpospolita, ojczyzna. W wydawnictwach poprawnościowych 3 widnieje zasada, że jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy własne państw, regionów, prowincji, stanów, miast, osiedli, wsi, przysiółków pisze się wielką literą, np. Polska, Rosja, Rzeczpospolita Polska, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Królestwo Kongresowe, Księstwo Warszawskie, Wielkie Księstwo Poznańskie, Krakowskie, Poznańskie, Przemyśl, Szczecin, Brynów, Chochołów, Łyse, Podlesie, Widok, Zaborze, Zarzecze. Podobnie rzecz ma się z wyrazami pospolitymi używanymi w znaczeniu nazwy własnej, np. Korona (= Polska), Trójmiasto (= Gdańsk, Sopot i Gdynia), oraz używane w tej funkcji wyrażenia o zatartej strukturze, np. Kraj Kwitnącej Wiśni, Kraj Wschodzącego Słońca, ale: kraj samurajów (= Japonia). Analogiczny sposób zapisu obowiązuje w odniesieniu do nazw obszarów geograficzno-kulturowych, np. Wschód (= Azja lub kraje dawnego bloku komunistycznego) czy Zachód (= kraje zachodniej Europy i Ameryki Północnej) w przeciwieństwie do wyrazów wschód, zachód itd., które są pospolitymi nazwami stron świata. Warto zwrócić uwagę na dwa sposoby zapisu wyrazów: Ojczyzna, Kraj, Orzeł Biały, Naród, Państwo, Rząd. Przepisy ortograficzne pozostawiają w tym wypadku dużą swobodę piszącemu, ponieważ użycie wielkiej litery jest wyrazem jego postawy uczuciowej (np. szacunku, miłości, przyjaźni) w stosunku do osób, do których pisze, lub w stosunku do tego, o czym pisze. Stąd zróżnicowane postacie wyrazów w tekstach literackich, odezwach, apelach, ulotkach, np.: Gdy upływają trzy wieki od radosnego dnia, w którym zostałaś Królową Polski, oto my, Dzieci Narodu Polskiego i Twoje Dzieci stajemy znów przed Tobą ( ) Wzywamy pokornie Twojej pomocy i miłosierdzia w walce o dochowanie wierności Bogu ( ) Ojczyźnie naszej świętej. 4 Była ojczyzna nasza niepodległą i bez tej nie pojmujemy bytu naszego; bo nigdy naród swobodnie sił swoich nie użyje, jeśli jarzmo obce lub wpływ cudzoziemczy wiązać go będzie. Kto ściąga cudzoziemce na swój kraj ( ) jest zdrajcą nazwany. 5 Ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku nadawcy, wielką literą można pisać nazwy wydarzeń lub aktów dziejowych, np.: Powstanie Styczniowe, Powstanie Warszawskie, które zgodnie z regułą pisze się zasadniczo małą literą: bitwa grunwaldzka, bitwa pod Grunwaldem, bitwa pod Płowcami, druga wojna światowa, hołd pruski, obrady okrągłego stołu, pokój toruński, porozumienia sierpniowe, powstanie styczniowe, powstanie warszawskie, stan wojenny, traktat wersalski, unia lubelska, wojna chocimska, np.: W następstwie działań zaborców w latach 1772, 1793 i 1795 Rzeczpospolita przestała istnieć na mapie Europy. Jednak dla Narodu Polskiego własne, suwerenne państwo było wartością najwyższą. Walka o niepodległość trwała ponad sto lat i naznaczona była ofiarą krwi przelaną w wojnach napoleońskich, w licznych zrywach niepodległościowych, w powstaniu listopadowym i styczniowym, oraz na polach bitewnych I wojny światowej. 6 Pisownia wielką literą obejmuje nazwy miesięcy, które funkcjonują w świadomości Polaków jako symbole wypadków dziejowych we współczesnej historii Polski, np. Czerwiec a. Czerwiec 56, Marzec a. Marzec 68, Grudzień a. Grudzień 70. Wielką literą zapisuje się również przenośne, opisowe bądź poetyckie nazwy wydarzeń lub procesów historycznych, np. Cud nad Wisłą, Ibidem. 3 Por. Polszczyzna na co dzień, pod red. M. Bańko, Warszawa 2006; 4 Polska jest jedna. Pokoleniom naszych przodków w hołdzie, oprac. A. Dąmbska, G. Płoszajski, Niepokalanów 2009, s Ibidem, s BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

135 Okrągły Stół, ale: potop szwedzki. 7 W związku z rocznicą odzyskania niepodległości znaczącym, ważnym słowem jest Rzeczpospolita. Nazwa ta tradycyjnie używana w funkcji nazwy państwa polskiego już od końca XV w., pod względem strukturalnym jest kalką, czyli dosłownym tłumaczeniem łacińskiej struktury Respublica państwo (tzn. res = sprawa; publica = publiczna, państwowa). 8 Nazwę można odmieniać dwojako: zmieniając końcówki tylko w drugim jego członie (Rzeczpospolitej, z Rzeczpospolitą, o Rzeczpospolitej) lub w obu członach jednocześnie (Rzeczypospolitej, z Rzecząpospolitą o Rzeczypospolitej). Drugi sposób odmiany jest nacechowany starannością i wydaje się bardziej uroczysty. Może być zatem poseł Rzeczpospolitej i poseł Rzeczypospolitej, ale ta druga forma jest stosowniejsza w oficjalnej sytuacji, np. w uroczystej przemowie, np. orzeł biały, biało-czerwone barwy i Mazurek Dąbrowskiego są symbolami Rzeczypospolitej Polskiej. Nieodłączny element uroczystości rocznicowych stanowi hymn państwowy ze słowami Józefa Wybickiego. Pierwszy wers: Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy stanowi przedmiot rozważań profesora Jerzego Bralczyka. Przytacza on dwa warianty: kiedy my żyjemy oraz póki my żyjemy. Póki brzmi oryginalnie ( ) Wolę je w każdym razie od banalnego, mniej gramatycznie i znaczeniowo dopasowanego kiedy. Lepiej też mi się śpiewa póki niż kiedy. 9 Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych (Dz.U Nr 7 poz. 18) zamieszcza jednak w załączniku 4 tekst hymnu, w którym występuje wyraz kiedy. Rocznica odzyskania niepodległości może stanowić impuls do wizyty w Będominie, gdzie w XVIII-wiecznym, barokowym dworku szlacheckim, znajduje się Muzeum Hymnu Narodowego. Dworek ten w latach należał do rodziny Wybickich. Tu przyszedł na świat i wychował się przyszły twórca słów polskiego hymnu narodowego, Józef Wybicki. W muzeum można zapoznać się z życiem i działalnością publiczną Wybickiego a także z dziejami samego hymnu. Najcenniejszą kolekcją są muzykalia patriotyczne. Składają się na nie śpiewniki, nuty i teksty polskich pieśni, pozytywki wygrywające Mazurka Dąbrowskiego. Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie jest jedyną tego rodzaju placówką na świecie. 10 Święto Niepodległości stanowi zatem wielkie zadanie dla wszystkich Polaków, a szczególnie dla instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie postaw patriotycznych i obywatelskich młodego pokolenia. dr Edyta SKOCZYLAS-KROTLA Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie 7 Polszczyzna na co dzień, pod red. M. Bańko, Warszawa 2006, s U. Sokólska, Poradnia językowa instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu w Białymstoku, 9 J. Bralczyk, 500 zdań polskich, Warszawa 2015, s BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 135

136 WYDARZENIA, KOMUNIKATY, INFORMACJE TOUR DE FRANCE AVEC JULIE ET OLIVIER CZYLI O PROMOCJI JĘZYKA FRANCUSKIEGO W CZĘSTOCHOWIE SŁÓW KILKA Wydaje się, że marzenia częstochowskich romanistek o tym, aby język francuski zagościł na stałe w szkołach podstawowych, zaczynają się powoli spełniać. A jak się to wszystko zaczęło? Nauczycielki języka francuskiego od dawna zabiegały u władz oświatowych o wsparcie i realną pomoc w rozpowszechnieniu nauki tego języka najpierw w gimnazjach, a po wejściu w życie reformy, także w szkołach podstawowych. Obowiązek nauczania drugiego języka obcego w siódmej klasie szkoły podstawowej romanistki potraktowały jako wielką szansę dla uczniów i dla siebie samych. W sukurs przyszły im pewne wydarzenia kulturalne, które miały miejsce w naszym mieście w ubiegłym roku. Od 28 lat Częstochowa współpracuje z bliźniaczym miastem Lourdes. W obu naszych zaprzyjaźnionych miastach istnieją stowarzyszenia Błękitna Gwiazda. Częstochowskie stowarzyszenie zrzesza m.in. sporą grupę nauczycieli języka francuskiego. W Lourdes nową przewodniczącą Étoile Bleue została pani Charlotte Tabarant, która przybyła do Częstochowy z roboczą wizytą w sierpniu 2017 roku. Spotkała się w Urzędzie Miasta z nauczycielkami języka francuskiego i dyrektorami szkół z językiem francuskim. Wskazano tam na potrzebę podjęcia akcji promujących język i kulturę francuską oraz uświadamiających znaczenie języka francuskiego we współczesnym świecie. Cel został określony, ale jak go osiągnąć? Zobaczmy, co było potem Pan Adam Knapik i pani Ewa Lupa, romaniści, na co dzień pracownicy referatu Współpracy Krajowej i Zagranicznej Urzędu Miasta, zainicjowali projekt promocji nauczania języka francuskiego poprzez bezpłatne zajęcia dla uczniów klas piątych w szkołach podstawowych w drugim semestrze roku szkolnego 2017/2018. W ślad za pomysłem takiego projektu poszły ankiety wysłane do szkół podstawowych z prośbą o wypełnienie ich przez rodziców uczniów klas piątych. Celem było poznanie opinii rodziców na temat chęci wyboru języka francuskiego jako drugiego języka obcego w szkole podstawowej od klasy siódmej, a także ich przekonań o samym języku francuskim, stopniu jego trudności oraz przydatności w życiu zawodowym. Z 1280 egzemplarzy ankiet 868 (68%) wróciło wypełnionych do Urzędu Miasta. A oto wyniki przeprowadzonej ankiety: - 8 rodziców (ok. 1%) odpowiedziało, że ich dzieci uczą się języka francuskiego poza szkołą, osoby (60%) odpowiedziały pozytywnie na pytanie, czy język francuski powinien być do wyboru jako drugi język obcy od klasy siódmej szkoły podstawowej, 244 osoby wskazały brak jakiegokolwiek wyboru (dominuje język niemiecki), w tym wskazywano również na język hiszpański i rosyjski, osób (66%) zadeklarowało chęć zapisania dzieci na bezpłatne, pozalekcyjne zajęcia z języka francuskiego, - opinie na temat języka francuskiego: trudny 41%, duża liczba użytkowników 42%, szanse na lepszą pracę 50%, - skojarzenia: język prestiżowych uczelni 20%, język kultury i sztuki 53%, świata mody 44%, dyplomacji 16%, jeden z języków UE 57%, język obecny na wszystkich kontynentach 13%. Pozytywne wyniki przeprowadzonej ankiety utwierdziły pomysłodawców i twórców projektu w przekonaniu, że jego powstanie ma głęboki sens. Opracowaniem samego projektu zajęły się panie Ewelina Makowska nauczyciel-konsultant RODN WOM i Merieme Ouali-Suchecka lektorka języka francuskiego w Studium Języków Obcych Politechniki Częstochowskiej. Tour de France z Julią i Oliwierem został pomyślany jako wirtualna podróż tej dwójki bohaterów po dwunastu regionach Francji, co dało dwanaście 45-cio minutowych dodatkowych zajęć z języka francuskiego w zainteresowanych projektem szkołach podstawowych, na zasadach wolontariatu. W projekcie uczestniczyło ostatecznie 172 dzieci z 12 szkół podstawowych. Należy dodać, iż każda z jedenastu nauczycielek-wolontariuszek opracowała jedną lekcję/fiszkę, a następnie wymieniły się nimi, tak, aby program był jednakowy w każdej szkole. Program zajęć obejmował elementy kultury francuskiej i podstawowe słownictwo. Twórcom projektu i nauczycielkom chodziło przede wszystkim o zainteresowanie uczniów kulturą Francji, zachęcenie ich do nauki języka francuskiego, a w konsekwencji o popieranie idei wprowadzenia języka francuskiego do oferty szkół podstawowych, począwszy od klasy siódmej. Nie bez znaczenia była także chęć przekonania rodziców o korzyściach płynących ze znajomości języka francuskiego, jak również pokazanie, że nauczyciele francuskiego są aktywni i zależy im na tym, aby ich język był obecny w częstochowskich szkołach. Ciekawostką jest fakt, iż pani Ewelina Makowska utworzyła na Facebooku fanpage,,język francuski w Częstochowie, na którym ciągle można znaleźć m.in. informacje na temat przebiegu projektu i korzyści wynikających ze znajomości francuskiego, a także ćwiczenia, rysunki czy fotografie. Powstał również hymn projektu do słów pani Małgorzaty Grackiej- Wesołek i muzyki pana Michała Rorata. Należy także podkreślić, iż po odejściu pana Adama Knapika z Urzędu Miasta, koordynacją projektu, sprawami organizacyjnymi w trakcie jego trwania oraz podsumowaniem całości zajęła się pani Ewa Lupa. Jej zaangażowanie zasługuje na słowa podziwu i wielkie podziękowanie. Po blisko czterech miesiącach nauki przyszedł Lekcja języka francuskiego w Szkole Podstawowej nr 29 w Częstochowie czas na podsumowanie projektu promującego język 136 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

137 francuski w Częstochowie. Miało to miejsce 4 czerwca br. w Hali Sportowej przy ulicy Żużlowej w Częstochowie. W tym bardzo uroczystym zakończeniu wzięli udział zaproszeni goście honorowi, m. in. konsul generalny Francji w Krakowie Frédéric de Touchet, radca Przedstawicielstwa Walonia-Bruksela przy Ambasadzie Belgii w Warszawie Sylwia Wandziuk Obłuska, konsul honorowa Francji w Katowicach Anna Krasuska-Terrillon oraz przedstawicielka Instytutu Języków Romańskich i Translatoryki Uniwersytetu Śląskiego Ewa Półtorak. Wśród zaproszonych gości byli także prezydent Częstochowy Krzysztof Matyjaszczyk, dyrektor Samorządowego Ośrodka Doskonalenia Zbigniew Janus, dyrektorzy szkół podstawowych uczestniczących w projekcie, nauczyciele, uczniowie, pracownicy Urzędu Miasta. Podczas spotkania prezydent Częstochowy wraz z konsulem Francji podziękowali osobom szczególnie zaangażowanym w realizację projektu, wręczyli uczniom certyfikaty udziału w projekcie, a nauczycielkom-wolontariuszkom podziękowania za pracę. Przedstawicielstwo Walonia-Bruksela ufundowało szkolnym bibliotekom ilustrowane komiksy, a wolontariuszkom książki w języku francuskim. Od wydawnictwa Hachette uczniowie otrzymali kolorowe plany lekcji. Uczniowie sprawdzili zdobytą wiedzę w konkursie w formie zabawy, dzieci ze szkół nr 21 i 29 wystąpiły w krótkiej części artystycznej według scenariusza pani Merieme Ouali-Sucheckiej, a wspólne odśpiewanie przez uczniów hymnu projektu zakończyło spotkanie. Podsumowując, można śmiało powiedzieć, że pionierski projekt promujący język francuski w Częstochowie zakończył się sukcesem. Jeżeli będzie kontynuowany w następnych latach i przez to rozbudzi zamiłowanie do języka francuskiego już wśród uczniów szkół podstawowych, wówczas marzenie częstochowskich romanistek nie tylko zacznie się spełniać, ale stanie się niepodważalnym faktem. Pamiątkowe zdjęcie uczestników projektu ze Szkoły Podstawowej nr 29 w Częstochowie Piosenka do projektu Tour de France avec Julie et Olivier Rusza wielki wyścig z Julie i Olivier Dalej Przyjacielu, proszę, przyłącz się! Spakuj słówka do plecaka Całkiem sporo już ich znasz Bonjour, Pardon, Merci I w drogę! Bon voyage! Ref. Francuski zawsze cool i czeka na Twój start, Z nim sukces murowany, on zachodu wart! Bo liderem jest, kto francuski zna: Parlez-vous français? Bien sûr. Chapeau bas! Na półmetku ciężko, lecz pomyśl o Grand Prix Już Paryż mruga z dala, zaprasza: Bienvenue! Więc trzymaj się czołówki I na metę pędź co tchu: Oh, là, là, oui, bravo! Twoje z Francją rendez-vous! Ref. Francuski zawsze cool i czeka na Twój start, Z nim sukces murowany, on zachodu wart! Bo liderem jest, kto francuski zna: Parlez-vous français? Bien sûr. Chapeau bas! Autor słów: Małgorzata Gracka-Wesołek Muzyka: Michał Rorat Jolanta BRZEZIŃSKA-RWIDAN nauczycielka języka francuskiego w Zespole Szkół im. gen. W. Andersa w Częstochowie BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 137

138 MIESIĄC ZE ZBIGNIEWEM HERBERTEM Dobre jest to co minęło dobre jest to co nadchodzi a nawet dobra jest teraźniejszość (...) Dojrzałość Z. Herbert Uchwałą z dnia 27 października 2017 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił 2018 Rokiem Zbigniewa Herberta w uznaniu Jego znaczenia dla kultury polskiej. W uchwale podkreślono, iż 18 lipca 2018 r. minie 20 lat od chwili śmierci jednego z najwybitniejszych polskich poetów współczesnych. 1 Wskazano także, że: W swojej poezji wyrażał umiłowanie wolności, wiarę w godność jednostki i jej moralną siłę. Patriotyzm rozumiał jako miłość surową, wymagającą solidarności z poniżonymi i cierpliwej pracy nad przywracaniem pojęciom ich rzeczywistych znaczeń. Przestrzegał: Naród, który traci pamięć, traci sumienie. A zatem Należy [...] zrobić wszystko, by odbudować imponderabilia i autorytety. Ich brak bowiem to dla losów narodu śmiertelne zagrożenie. Wprowadził do polszczyzny wiele zdań budujących naszą tożsamość i wyobraźnię, z których najważniejsze brzmi: Bądź wierny Idź. 2 O szczególnym znaczeniu twórczości Zbigniewa Herberta dla literatury i kultury polskiej postanowili przekonać uczniów nauczyciele Szkoły Podstawowej nr 53 z Oddziałami Integracyjnymi im. Marii Skłodowskiej-Curie w Częstochowie. Z okazji Roku Herbertowskiego przygotowali krótki projekt szkolny zatytułowany Miesiąc ze Zbigniewem Herbertem. Głównym jego celem było przybliżenie uczniom sylwetki pisarskiej tego poety. Wśród istotnych założeń projektu znalazły się także: rozwijanie kompetencji czytelniczych i korzystania z TIK przez uczniów. Założenia projektu opracowane zostały przez jego koordynatorki nauczycielki bibliotekarki we współpracy z innymi nauczycielami (nie tylko polonistami). Uczestnikami projektu zostali uczniowie klas 4-7 szkoły podstawowej oraz klas 2 i 3 z byłego Gimnazjum nr 18, włączonych w wyniku reformy oświaty z dniem 1 września 2017 r. do ośmioklasowej Szkoły Podstawowej nr 53 im. Marii Skłodowskiej-Curie w Częstochowie. Projekt trwał od 21 marca do 25 kwietnia 2018 r., a jego podsumowanie miało miejsce 11 maja br. w ramach obchodów Tygodnia Bibliotek. 11 kwietnia nazwany został Dniem Herbertowskim. Realizację zadań projektowych, jak już wspomniano, rozpoczęto 21 marca w Światowym Dniu Poezji (ustanowionym przez UNESCO od 1999 r.). W czytelni szkolnej przygotowana została wystawa poświęcona twórczości poety zatytułowana strzeż się oschłości serca..., czyli o twórczości Zbigniewa Herberta. 3 Na wystawie zaprezentowano w głównej mierze zbiory biblioteczne obejmujące: tomy wierszy, ich interpretacje zawarte w książkach popularnonaukowych oraz biogramy poety w słownikach i encyklopediach. Nie zabrakło również uwypuklenia materiału dydaktycznego zawartego w podręcznikach szkolnych, szczególnie w klasach 6 i 7. Na planszach umieszczono także teksty poetyckie i fotografie poety. W tym dniu odbyło się także spotkanie Koła Przyjaciół Biblioteki, podczas którego poinformowano o zadaniach projektu oraz ogłoszono konkurs 5 pytań o Zbigniewie Herbercie. Uczniowie mogli pobrać karty konkursowe w bibliotece, odpowiedzi na pytania udzielić do 13 kwietnia tego roku. Podczas godzin wychowawczych uczniowie wysłuchali audycji radiowej przygotowanej pod kierunkiem pani Małgorzaty Jarkiewicz przez uczniów oddziałów gimnazjalnych, członków szkolnej redakcji radiowej. Z twórczością poety uczniowie zaznajomieni zostali w trakcie zajęć edukacyjnych przygotowanych przez nauczycielki języka polskiego panie: Małgorzatę Jarkiewicz, Dorotę Hurhal, Marzenę Milejską, Teresę Majchrzak, Alicję Ostalską, Elżbietę Wielgołaską, Żanetę Jakubasz, Krystynę Belzyt, Monikę Łukasiewicz, nauczycielki historii panie: Joannę Piątkowską, Agnieszkę Szczepaniak, Agnieszkę Wieczorek, Agnieszkę Czubat oraz nauczycielkę muzyki panią Teresę Turek. Herbert śpiewany to tytuł warsztatów przygotowanych przez nauczycielkę bibliotekarkę panią Renatę Sowadę, które odbyły się 9 kwietnia br. w czytelni multimedialnej. Ich uczestnikami byli przedstawiciele uczniów klas 4-6, planujących udział w zawodach sportowych. Uczniowie, szczególnie klas 4 i 5, poznali wybrane fakty biograficzne z życia poety, wybrane teksty poetyckie oraz tytuły tomików wierszy i esejów. Podczas zajęć wykorzystano materiały zgromadzone na blogu bibliotecznym: biblioteksp53.blogspot.com, gdzie utworzona została strona zatytułowana Rok Herberta. 4 To tutaj opisano działania realizowane podczas projektu, jak też wskazano materiały informacyjne dotyczące poety zamieszczone w sieci, np.: projekt Polskiego Radia Zbigniew Herbert Bądź wierny Idź, który powstał przy współpracy z Fundacją im. Zbigniewa Herberta; gdzie m. in. autor czyta Przesłanie Pana Cogito oraz zgromadzono wypowiedzi krytyków i literatów na temat jego twórczości, jak i zdjęcia Poety z różnych okresów życia 5 oraz Herbert strona Fundacji im. Zbigniewa Herberta. 6 Z portalu: youtube.com zamieszczono fragmenty koncertu Gintrowski do wierszy Herberta, opublikowane 13 stycznia 2009 r. Koncert zarejestrowany został w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. W. Lutosławskiego 12 grudnia 2008 r. 7 Ponadto na platformie: learningapps.org przygotowane zostały proste interaktywne zadania sprawdzające Zbigniew Herbert milionerzy 8 oraz test Twórczość Zbigniewa Herberta kwietnia br. podczas Dnia Herbertowskiego w sali gimnastycznej odbyły się zawody sportowe przygotowane przez nauczycieli wychowania fizycznego panią Elwirę Kuterę oraz pana Michała Kossakowskiego we współpracy z nauczycielkami bibliotekarkami. Sześcioosobowe drużyny uczniów z klas 4-6 miały do pokonania sprawnościowy tor przeszkód. Liczyły się szybkość i dokładność wykonywanych zadań sportowych, ale uczestnicy musieli jeszcze rozwiązać testowe zadania literackie dotyczące biografii i twórczości poety. 1 Monitor Polski 2017 Poz < /> 2 Tamże 3 Cytat z Przesłania Pana Cogito. W: Zbigniew Herbert, Wybór wierszy, wyboru dokonał autor, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa ISBN , s BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

139 Uczestnicy projektu rywalizowali również w konkursie plastycznym zatytułowanym Malowany wiersz Herberta, który we współpracy z nauczycielką plastyki panią Anną Langier oraz wychowawczynią świetlicy panią Małgorzatą Kaczmarek przygotowały nauczycielki bibliotekarki w dniu 16 kwietnia br. Uczniowie wybrawszy wcześniej tekst poetycki i technikę malarską podczas 45 minutowych zajęć mieli wykonać konkursową pracę plastyczną. Czytanie Herberta to kolejny konkurs, tym razem czytelniczy, w którym mogli uczestniczyć uczniowie klas 4-7. Zadaniem było jak najlepsze przeczytanie wybranego wcześniej tekstu poety. Konkurs miał miejsce w czytelni w dniu 17 kwietnia br., a przygotowała go pani Monika Łukasiewicz, nauczycielka języka polskiego również we współpracy z nauczycielkami bibliotekarkami. Wreszcie 25 kwietnia, czyli tuż po Światowym Dniu Książki i Praw Autorskich, odbył się Konkurs Wiedzy o Herbercie dla uczniów klas 7 i 2 z byłego Gimnazjum nr 18, który przygotowały nauczycielki języka polskiego panie Dorota Hurhal i Małgorzata Jarkiewicz. Dwuosobowe drużyny reprezentujące poszczególne klasy rozwiązywały test wiedzy. Ponadto uczniowie przygotowywali albumy o Herbercie pod kierunkiem pani Żanety Jakubasz, nauczycielki języka polskiego. Podsumowanie projektu miało miejsce 11 maja br. w czytelni w ramach obchodów Tygodnia Bibliotek. Podczas spotkania Koła Przyjaciół Biblioteki omówiono realizacje poszczególnych zadań, zaprezentowano stronę internetową projektu na blogu biblioteki. Obecne były panie: Elwira Kutera, Anna Langier, Małgorzata Jarkiewicz. Laureatom konkursów nagrody wręczyła pani wicedyrektor Lidia Kapkowska. Prezentację projektu przygotowały nauczycielki bibliotekarki i przedstawiły ją podczas Regionalnej Sesji Popularyzatorskiej Twórczość Zbigniewa Herberta w szkole i bibliotece pod patronatem Krzysztofa Matyjaszczyka Prezydenta Miasta Częstochowy, która odbyła się w dniu 16 maja br. w Domu Poezji Muzeum Haliny Poświatowskiej. Sesję przygotowali: Sekcja Bibliotekarska Związku Nauczycielstwa Polskiego, Muzeum Częstochowskie, Oddziały Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich i Towarzystwa Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich. Informacje na temat sesji zamieszczono na blogu Sekcji Bibliotekarskiej ZNP: bibliotekarska.cba.pl. Udział w projekcie umożliwił uczniom nie tylko kształcenie umiejętności językowych i korzystania z informacji, ale także dobrą współpracę w grupie. Projekt zainicjowały i jego koordynatorkami były nauczycielki bibliotekarki Szkoły Podstawowej nr 53 w Częstochowie panie Miłosława Pasternak, Izabela Sitek i Renata Sowada. Projekt zrealizowano także we współpracy z panem Andrzejem Szostkiem dyrektorem szkoły Podstawowej nr 53 oraz paniami: Lidią Kapkowską i Edytą Borowiecką wicedyrektorkami szkoły. Więcej informacji o projekcie zamieszczono na stronie: szkola53cz.cba.pl Podsumowanie - BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 139

140 Miłosława PASTERNAK, Izabela SITEK, Renata SOWADA nauczycielki bibliotekarki w Szkole Podstawowej nr 53 im. M. Skłodowskiej-Curie w Częstochowie Dołączone fotografie: - zawody sportowe 11 IV: iza autor Izabela Sitek; jowit autor Joanna Witczak renso3, renso 4 autor Renata Sowada, w środku wicedyr. Edyta Borowiecka; - wystawa rs7 Renata Sowada; - konkurs plastyczny renso9 Renata Sowada. 140 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

141 HARCERSKIE WSPOMNIENIE LUDMIŁY MARIAŃSKIEJ Z OKAZJI 95. ROCZNICY JEJ URODZIN Częstochowskie Drużyny Harcerskie Nieprzetartego Szlaku działające przy Zespole Szkół Specjalnych nr 23 im. J. Korczaka, Zespole Szkół Specjalnych nr 28 i Zespole Szkół Specjalnych nr 45 postanowiły wspomnieć postać wyjątkowej osoby Ludmiły Marjańskiej. A że jeden z bardziej znanych jej utworów PT. Zakochany zuch traktuje o harcerzach i harcerskich przygodach to sposób na owe wspomnienie znalazł się sam. Uczniowie placówek specjalnych i szkół integracyjnych wzięli więc udział w konkursie plastycznym na ilustrację tej książki. Celem konkursu było przede wszystkich zapoznanie dzieci i młodzieży z sylwetką i twórczością częstochowskiej pisarki Ludmiły Marjańskiej, popularyzacja metody harcerskiej oraz integracja środowiska. Organizatorzy ocenili 23 prace w trzech kategoriach wiekowych. W skład komisji konkursowej weszli: przewodnicząca Tatiana Telehojna-Jasińska, sekretarz Iza Tokarczyk oraz Jolanta Miękina, Anna Kajda, Agnieszka Cupiał, Karina Goldsztajn- Szczęszek i Agnieszka Nowak. Uroczyste rozdanie nagród, które odbyło się 25 maja br. w auli Zespołu Szkół Specjalnych nr 23 przy ulicy Legionów 54 w Częstochowie uświetnili swą obecnością: komendant Hufca ZHP Częstochowa hm. Wojciech Śliwowski oraz polonistka, doradca metodyczny SOD w Częstochowie, a przede wszystkim znawczyni twórczości pani Ludmiły Mariańskiej p. Iwona Skrzypczyk-Gałkowska. Konkurs i spotkanie połączone z rozdaniem nagród potwierdziło potrzebę integracji i szerzenia wiedzy na temat harcerskiego sposobu na życie. Czuwaj! Agnieszka NOWAK i Izabela TOKARCZYK nauczycielki Zespołu Szkół Specjalnych nr 23 im. Janusza Korczaka w Częstochowie BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 141

142 PROGRAM POWER NOWE KOMPETENCJE KADRY SZANSĄ NA ATRAKCYJNĄ OFERTĘ EDUKACYJNĄ SZKOŁY W NORWIDZIE! W latach 2016/2018 w IX LO im C. K. Norwida w Częstochowie nauczyciele realizowali projekt europejski z programu POWER Nowe kompetencje kadry szansą na atrakcyjną ofertę edukacyjną szkoły. Działaniem objętych było 16 nauczycieli, z których część przystąpiła do kursów językowych i metodycznych w Irlandii, a część do job shadowing (obserwacja zajęć) w Hiszpanii i Finlandii. Podstawowa tematyka obejmowała: - edukację międzykulturową i międzypokoleniową oraz uczenie się przez całe życie, - nauczanie i uczenie się języków obcych, - nowe innowacyjne programy nauczania / metody edukacyjne / rozwój szkoleń. Celem projektu było przede wszystkim poszerzenie oferty edukacyjnej poprzez rozwój osobisty i zawodowy nauczycieli oraz zapewnienie naszym uczniom możliwości wykorzystania języka angielskiego jako narzędzia do pracy. Ponadto zaplanowaliśmy podniesienie umiejętności wykorzystania ICT i wprowadzania nowatorskich metod nauczania oraz zasobów edukacyjnych i fachowej literatury, także w języku angielskim. Umiejętności i wiedza nabyte przez naszych nauczycieli w czasie kursów i obserwacji w szkołach partnerskich przyniosły już pierwsze efekty. Nauczyciele matematyki, geografii, wos-u, chemii i wychowania fizycznego przeprowadzili lekcje otwarte w języku angielskim bądź z wykorzystaniem materiałów w języku angielskim. Informacja zwrotna od uczniów i nauczycieli obserwujących te lekcje pokazuje, że taki sposób prowadzenia zajęć jest wyjątkowo atrakcyjny i stymulujący. Współpraca ze szkołami partnerskimi z Hiszpanii i Finlandii zaowocowała nie tylko wprowadzeniem zaobserwowanych tam dobrych praktyk, ale możliwością dalszej współpracy poprzez wspólne projekty europejskie, w tym długoterminową wymianę uczniów. Nauczyciele w czasie pracy na kusach CLIL, ICT i The British Culture in practice 142 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

143 Nauczyciele w trakcie kursów języka angielskiego w Dublinie Obserwacja zajęć w szkole w Kuopio w Finlandii BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 143

144 Obserwacja zajęć w szkole w Badajoz w Hiszpanii Przyznajemy, że proces pisania i realizacji projektów europejskich jest wymagający, niemniej jednak widzimy w nich ogromne korzyści dla szkoły, nauczycieli i samych uczniów. Agnieszka GRZELIŃSKA-GRĄDYS, Iwona GAWRYŚ nauczycielki języka angielskiego w IX Liceum Ogólnokształcącym im. C. K. Norwida w Częstochowie ZAGRANICZNA MOBILNOŚĆ I NAUKA TO NASZE WYZWANIE W roku szkolnym 2016/2017oraz 2017/2018 grupa 21 nauczycieli z Zespołu Szkół im. Jana Kochanowskiego w Częstochowie uczestniczyła w projekcie,,zagraniczna mobilność kadry edukacji szkolnej finansowanego z Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój POWER. Szkolenia kadry nauczycielskiej obejmowały kursy językowe, szkolenia metodyczne, szkolenia związane z zintegrowanym nauczaniem przedmiotowo-językowym (CLIL) oraz szkolenie Learning to Learn. Na zdjęciu nauczyciele z grupy CLIL (Londyn) Szkolenie Learning to Learn umożliwiło nauczycielom zdobycie praktycznej wiedzy do tego, aby w umiejętny sposób motywować uczniów do samodzielnej, świadomej i efektywnej nauki oraz osiągania lepszych wyników w pracy szkolnej. Najważniejsze zagadnienia omawiane na zajęciach dotyczyły: modelu edukacji w XXI wieku, konieczności uczenia się przez całe życie, wizji przyszłości szkolnictwa, jakości nauczania, umiejętności, jakie należy rozwijać w ramach szkolnictwa wczesnoszkolnego, współpracy i współodpowiedzialności nauczycieli i uczniów za wyniki nauczania, sposobów nauczania i oceniania stosowanych w szkolnictwie angielskim. Dobry model edukacji młodych i dorosłych ma doniosłe znaczenie dla społeczeństwa, sprawia, że ludzie stają się m.in. bardziej kreatywni, refleksyjni, uczą się na własnych błędach, rozwijają swoje zainteresowania, są elastyczni, dążą do poprawy swych umiejętności, integrują się, są bardziej krytyczni. Zadaniem edukacji jest nie tylko przygotowanie uczniów do dorosłego życia i przygotowania do pracy, ale też wpojenie odpowiedzialności, budowania zadowalających relacji międzyludzkich, do respektowania ludzkich odmienności i różnic, wskazanie konieczności nauki i rozwoju osobowości. CLIL Content and Language Integrated Learning) to metoda zintegrowanego kształcenia przedmiotowo-językowego opartego na jednoczesnym przekazywaniu treści z dziedziny nauczanych przedmiotów i elementów języka obcego. Podstawowym celem tego sposobu nauczania jest przełamywanie bariery komunikacyjnej poprzez wykorzystanie języka obcego jako narzędzia do przyswojenia nowej, interesującej wiedzy i ważnych umiejętności. Wykorzystanie metod aktywnych, stworzenie podczas lekcji atmosfery sprzyjającej poszukiwaniu rozwiązania autentycznych problemów i oddziaływanie na wszystkie zmysły to cechy charakterystyczne lekcji prowadzonych metodami CLIL. Kursy i szkolenia odbywały się w Richard Language College w Bournemouth w Wielkiej Brytanii, w szkołach w Hiszpanii i we Francji. Uczestnicy projektu otrzymali od organizatorów certyfikaty potwierdzające udział w szkoleniach i kursach doskonalących kompetencje i umiejętności językowe. Zwiedzili w Wielkiej Brytanii między innymi Jurasic Coast, Pool, Stonehenge, Londyn, Oxford. Udział w szkoleniach: Learning to Learn, CLIL, kursach językowych i metodycznych nauczycieli w Richard Language College w Bournemouth w Wielkiej Brytanii w ramach realizacji projektu,,zagraniczna mobilność kadry edukacji szkolnej pozwolił nauczycielom zdobyć w sposób praktyczny wiedzę i doskonalić umiejętności językowe, zapoznać się z metodami nauczania, systemami edukacji w innych krajach oraz na nawiązanie kontaktów i wymianę doświadczeń z innymi nauczycielami. Wykładowcy 144 BIULETYN EDUKACYJNY NR 2/ 2018 (40)

145 przybliżyli uczestnikom projektu wiele aspektów procesu nauczania w Wielkiej Brytanii, wizji edukacji i szkolnictwa w XXI wieku, narzędzi systemu oceniania, odkrywania i pielęgnowania talentów, konieczności angażowania i odpowiedzialności za proces nauczania zarówno uczniów jak i nauczycieli. Zdobyta wiedza i doświadczenie są wykorzystywane w procesie dydaktycznowychowawczym. Małgorzata JAGIEŁŁO nauczyciela przedmiotów logistycznych i ekonomicznych w Zespole Szkół im. Jana Kochanowskiego w Częstochowie NIEPODLEGŁA W KOPERNIKU INFORMACJA O OBCHODACH JUBILEUSZU 100-LECIA ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI PRZEZ POLSKĘ 11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna, będąca organem władzy zwierzchniej w Królestwie Polskim, przekazała przybyłemu do Warszawy Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową, a trzy dni później władzę cywilną. To wydarzenie stało się symbolem polskiej niepodległości i powrotu Polski na mapę Europy i świata. Dla upamiętnienia 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę w VII Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Częstochowie odbyło się szereg wydarzeń upamiętniających ten jubileusz, a którego zwieńczeniem była uroczysta akademia. Jak mawiał Wielki Polak Jan Paweł II Naród, który nie zna swojej przeszłości, umiera i nie buduje przyszłości, podążając za tymi słowami, i aby uczcić 100-lecie polskiej niepodległości został zorganizowany konkurs wiedzy historycznej. Zakres treści obejmował działalność ojców polskiej niepodległości, kształtowanie się polskich granic a także sprawę polską w czasie I wojny światowej. Konkurs cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem, a uczniowie biorący w nim udział wykazali się znajomością tematu. Także dla pogłębienia wiedzy, delegacja naszych uczniów brała udział w wykładzie prof. Andrzeja Chwalby o roli i znaczeniu Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego w odzyskaniu niepodległości oraz w prelekcji o roli Częstochowian w walkach o Lwów i konkursie miejskim O wolność i granice Częstochowianie Społeczność uczniowska dała także wyraz swojemu patriotyzmowi przygotowując plakaty o tematyce rocznicowej, w których nawiązali do barw i symboli narodowych, a także wpisując do pamiątkowej księgi życzenia dla Polski podziękowania za niepodległość, a także życzenia dla przyszłych pokoleń dorastania w niepodległym kraju. Elementem integrującym i włączającym wszystkich uczniów w obchody było przygotowanie kotylionów w barwach narodowych co było widoczne podczas akademii, a także zorganizowanie Festynu Niepodległościowego. Podczas festynu można było obejrzeć plakaty niepodległościowe wykonane przez uczniów naszej szkoły, a także degustować różnego rodzaju ciasta przygotowane przez młodzież. Oprawę festynu uświetniły prace częstochowskiej artystki Pani Joanny Sidorowicz, która chętnie udostępniła naszej szkole swoje fotograficzne i malarskie prace, przedstawiające nasze miasto Częstochowę. BIULETYN EDUKACYJNY NR 2 / 2018 (40) 145