Eksternalizm a sceptycyzm we współczesnej filozofii anglosaskiej

Transkrypt

1 Diametros nr 3 (marzec 2005): Eksternalizm a sceptycyzm we współczesnej filozofii anglosaskiej Renata Ziemiska Wprowadzenie We współczesnej literaturze epistemologicznej mona spotka dwie skrajnie róne opinie na temat relacji midzy eksternalizmem i sceptycyzmem. Jedni twierdz, e na gruncie eksternalizmu nie mona w ogóle podj tradycyjnego problemu sceptycyzmu 1, inni za, e podstawowym osigniciem eksternalizmu jest odparcie stanowiska sceptycznego 2. Pierwsza z tych opinii jest słuszna w tej mierze, w jakiej eksternalizm nie stawia pytania, jak dowie, e cokolwiek wiemy i z góry odrzuca typow tez sceptyczn, e wiedza nie istnieje i nie jest moliwa. Druga z tych opinii jest słuszna w tym sensie, e eksternalizm dostarcza teoretycznych rodków do odparcia argumentacji sceptycznej. Eksternalizm nie podejmuje wprawdzie pytania sceptyka, ale kwestionuje internalistyczne załoenia tego pytania i tym samym jest sposobem na odparcie sceptycyzmu. Eksternalizm epistemiczny to stanowisko w teorii wiedzy i uzasadniania zapocztkowane w filozofii anglosaskiej w latach osiemdziesitych XX wieku. Istot eksternalizmu jest pogld, e podmiot poznajcy moe nie zdawa sobie sprawy z tego, jakie procesy czy relacje uzasadniaj jego przekonanie i czyni je wiedz. Jest to pogld opozycyjny wzgldem internalizmu epistemicznego, według którego czynnikami uzasadniajcymi mog by wyłcznie dane introspekcyjnie dostpne podmiotowi. Główni reprezentanci eksternalizmu epistemicznego to A. Goldman, D. Armstrong, F. Dretske, R. Nozick, A. Plantinga. Pokrewnym nurtem jest eksternalizm semantyczny (H. Putnam, T. Burge, D. Davidson), nalecy do teorii znaczenia i filozofii umysłu. Jest to stanowisko, zgodnie z którym znaczenie słów i tre przekona zale nie tylko od intencji 1 Bonjour [1987] s Dancy [1992] s

2 podmiotu, lecz take od czynników rodowiskowych. W zwizku z tym wewntrzne stany podmiotu nie wyznaczaj znaczenia jego słów, a nawet treci jego przekona 3. Tak eksternalici epistemiczni, jak i semantyczni, przedstawili szereg argumentów przeciwko sceptycyzmowi. Eksternalistyczne modyfikacje pojcia wiedzy Eksternalici epistemiczni proponuj modyfikacje pojcia wiedzy, których efektem jest udaremnienie sceptycznych wniosków. Przykładem mog by stanowiska Dretskego 4 i Nozicka 5. Zdaniem Dretskego wiedza to przekonanie spowodowane (caused) lub podtrzymywane przez informacj. K wie, e s jest F, zawsze i tylko wtedy, gdy K ma przekonanie, e s jest F; istnieje sygnał r, który ma cech F, dziki której przenosi informacj, e s jest F; posiadanie przez r cechy F powoduje, e K ma przekonanie, e s jest F 6. W tej kauzalno-informacyjnej definicji wiedza jest potraktowana jako stan posiadania informacji. W ten sposób wiedza ludzka wtapia si w szerszy obraz przepływu informacji, który przebiega równie w wiecie zwierzt i maszyn. Wiedza ludzka ma jednak swoj specyfik, przy której Dretske pozostaje twierdzc, e warunkiem wiedzy jest przekonanie. Wszak cho mówi si o wiedzy zwierzt, niewielu sdzi, e zwierzta czy maszyny maj przekonania. Definicja Dretskego zatem z jednej strony, poprzez pojcie informacji, zblia wiedz ludzk do stanów posiadania informacji przez zwierzta, a z drugiej strony, poprzez warunek przekonania, zachowuje tradycyjn dla tego połczenia barier. Kluczowe w tej definicji jest pojcie informacji. Jest to pojcie eksternalne w tym sensie, e podmiot nie moe przez zwykł refleksj dowiedzie si, czy jego przekonanie zostało spowodowane przez informacj, czy nie. Zwykle zatem nie wie, czy wie; nie wie, czy w przypadku jego przekonania, warunek dla wiedzy 3 Ziemiska [2002a]. 4 Dretske [1981]. 5 Nozick [1981] s Dretske [1981] s

3 został spełniony, czy nie został spełniony. To jednak nie znaczy, e nigdy, jak chc sceptycy, warunki dla wiedzy nie s spełnione w przypadku ludzkich przekona. Niepewno podmiotu nie wyklucza wszak moliwoci spełnienia warunków dla wiedzy. Dretske nie godzi si na sceptycyzm jako tez, e wiedza jest nieosigalna. Jego zdaniem sceptycy błdnie zakładaj, e sygnał nie moe przenie informacji, e s jest F, jeli nie przeniesie (on lub inny sygnał) take informacji na temat kanału, przez który t informacj niesie. Tymczasem zasady przepływu informacji s inne. Warunki kanałowe s zwykle milczco zakładane i nie przeszkadza to przepływowi informacji. Modelem przekazywania informacji s dla Dretskego urzdzenia techniczne, np. prdkociomierz. Istnieje co prawda moliwo, e złoliwy demon ingeruje w prac prdkociomierza, ale jeli kada moliwo logiczna bdzie uwaana za moliwo realn, to wszystko bdzie zakłóceniem i nic nie da si zakomunikowa. Podobnie, jeli wszystko bdzie brane pod uwag przy ustalaniu, czy pojemnik jest pusty (nawet kurz, promieniowanie, molekuły), to aden pokój, lodówka ani kiesze nie bd puste. Trwałe i stałe warunki, w których nastpuje przepływ informacji, to warunki istnienia kanału informacji. Podmiot ludzki, otrzymujc informacje, milczco zakłada warunki kanałowe (np. sprawne funkcjonowanie swoich procesów poznawczych) i nie jest w stanie wszystkich tych warunków ogarn swoj wiadomoci (gdyby próbował co takiego zrobi, musiałby milczco załoy sprawno przynajmniej niektórych z nich). Stanowisko Dretskego jest dobrym przykładem eksternalistycznej i naturalistycznej koncepcji wiedzy, według której wiedza nie wymaga wiedzy o wiedzy. Podmiot moe spełnia warunki dla wiedzy nie majc pewnoci, czy wie. Jeli za tak, to sceptyk nie ma prawa da, abymy dowiedli, e wiemy, jeli chcemy mie pretensje do wiedzy. Wiedza moe istnie bez dowodu swojego istnienia. Moemy bowiem wiedzie, nie wiedzc, czy wiemy. Nawet jeli sceptyk ma racj co do wiedzy drugiego rzdu, to nie musi mie racji co do wiedzy pierwszego rzdu. 77

4 Drugim przykładem eksternalistycznej polemiki ze sceptycyzmem niech bdzie stanowisko Roberta Nozicka. Nozick obok Hilarego Putnama jest twórc popularnej wersji kartezjaskiej hipotezy złoliwego demona zwanej hipotez mózgu w pojemniku 7 i jego dyskusja ze sceptycyzmem dotyczy sceptycyzmu opartego na tej hipotezie. Nozick aprobuje przesłanki argumentu sceptycznego (m.in. nie wiem, e nie jestem mózgiem w pojemniku ), ale kwestionuje zasad ich rozumowania zwan zasad implikacyjnego domknicia wiedzy (epistemiczna interpretacja modus ponens, gdzie K jest operatorem wiedzy): (PC) [K (p q) Kp] Kq. Zasada (PC) z jednej strony pozwala z faktu wiedzy codziennej wnosi o fałszywoci hipotez sceptycznych, np.: Jeli wiem, e jeeli siedz i pisz na Ziemi, to nie jestem mózgiem w pojemniku na Alfa Centauri i wiem, e siedz i pisz na Ziemi, to wiem, e nie jestem mózgiem w pojemniku na Alfa Centauri. Zdaniem Nozicka, wniosek ten jest nie do przyjcia, poniewa nie wiemy, e nie zachodzi sytuacja sceptyczna. Z drugiej strony (PC) umoliwia sceptykom na podstawie hipotez sceptycznych negacj posiadania przez nas wiedzy codziennej, np. Jeli wiem, e jeeli siedz i pisz na Ziemi, to nie jestem mózgiem w pojemniku na Alfa Centauri i nie wiem, e nie jestem mózgiem w pojemniku na Alfa Centauri, to nie wiem, e siedz i pisz na Ziemi: [K(p q) Kq] Kp. Nozick odrzuca wnioski sceptyków poprzez odrzucenie (PC). Nie wiemy, e nie jestemy mózgami w pojemniku, ale cho std wynika wedle (PC), e nie posiadamy wiedzy codziennej, sceptyk nie ma prawa posłuy si t zasad i wyprowadza takich konsekwencji. W ten sposób hipotezy sceptyczne nie maj konsekwencji dla wiedzy codziennej. Zdaniem Nozicka wiedza nie rzdzi si zasadami dedukcji, a jej prawa s raczej psychologiczne ni logiczne. Nozick miałby racj, gdyby chodziło mu tylko o to, e nasze przekonania, a zatem i wiedza, która jest ich rodzajem, bywaj kapryne. Jest tak przecie, e niekiedy nie ywimy przekona, które byłyby właciw konsekwencj 7 Ziemiska [2002c] s

5 pozostałych naszych przekona poniewa z takich czy innych powodów nie uwiadamiamy sobie istniejcych pomidzy nimi zalenoci. Wydaje si, e Nozickowi chodzi o co wicej, a mianowicie, e jeli nawet w pełni uwiadomimy sobie te zalenoci, nie mamy prawa stosowa reguł dedukcji do przekona na temat wiedzy. Ta propozycja Nozicka spotkała si z ostr krytyk. Pisano, e zasada (PC) jest zgodna z potocznymi intuicjami i jest najlepszym sposobem rozszerzania wiedzy, e jeli naprawd wiem, e czytam ksik, to wiem, e nie jestem mózgiem w pojemniku, u którego wytworzono przekonanie, e czyta ksik. Dancy uznał za paradoksalne, e wiem, co wczoraj robiłam, a nie wiem, czy wczoraj w ogóle było, bo nie wiem, czy wiat nie został stworzony pi minut temu wyposaony w rónorodne lady przeszłoci 8. Zdaniem Williamsa, odrzucenie (PC) u Nozicka polega włanie na pomieszaniu załoe treci wiedzy z załoeniami wiedzy jako całej sytuacji poznawczej (w jej kontekcie) 9. Oczywistym powodem, dla którego mona negowa zasad dedukcyjnego rozszerzania si wiedzy jest to, e przekonanie (bdce składnikiem wiedzy) nie rozszerza si dedukcyjnie. Załómy (1), e wiem, i włanie siedz przy biurku i załómy (2), e wiem, i jeli siedz przy biurku, to nie jestem mózgiem w pojemniku. Czy std wynika, e wiem, i nie jestem mózgiem w pojemniku? Nie, poniewa mog nawet nie mie takiego przekonania, taka myl mogła mi nawet nie przyj do głowy 10. Nozick nie z takich jednak powodów neguje zasad zamknicia, poniewa w swoich rozwaaniach bierze pod uwag tylko załoenia treci przekonania, a nie sytuacj poznawcz podmiotu. Nozick twierdzi, e nawet jeli wyranie uwiadomi sobie zaleno midzy treci załoenia (1) i treci załoenia (2), moja wiedza (jej tre), e włanie siedz przy biurku, pozostaje nietknita 11. Trudno zgodzi si z propozycj Nozicka, aby odrzuci (PC). Wydaje si, e jeli ju zgodzilimy si na załoenia sceptyka, trzeba przyzna mu prawo 8 Dancy [1985] s Williams [1991] s Ibid., s Ibid., s

6 wyprowadzenia ze prostych konsekwencji 12. Nozick jednak słusznie pokazuje, e załoeniem sceptyka jest stosowalno reguł dedukcji do pojcia wiedzy. Nie jest zatem tak, e sceptyk nie przyjmuje adnych załoe. Eksternalistyczne modyfikacje pojcia znaczenia Eksternalici semantyczni proponuj modyfikacj pojcia znaczenia, która nie pozwala na prawdziwo sceptycznych wniosków. Przykładem mog by stanowiska Putnama 13 i Davidsona 14. Jeli znaczenie naszych słów i tre naszych przekona zaley od kauzalnego oddziaływania na nas naszego rodowiska ycia, to przypuszczenie, e nie posiadamy jakiejkolwiek wiedzy o rodowisku powoduje, e słowa te nie maj adnego znaczenia lub s fałszywe. Zdaniem Putnama, jeeli moemy skutecznie opisa sceptyczn hipotez mózgu w pojemniku, uywajc słów, które maj referenty (odniesienie), to hipoteza ta jest niemoliwa 15. Przy załoeniu takiej koncepcji znaczenia, hipoteza ta albo nie ma odniesienia i nic nie znaczy, albo fakt tego odniesienia wiadczy o jej fałszywoci. Putnam twierdzi, e mózgi w naczyniu nie mog pomyle, ani powiedzie, e s mózgami w naczyniu. Ich słowa nie odnosz si do tego samego, co nasze słowa. Jeli mówi jestemy mózgami w naczyniu, ich słowa odnosz si do pozorów wytwarzanych impulsami elektronicznymi, a nie do prawdziwych mózgów i naczy (nie s z nimi w kauzalnych relacjach). Tymczasem kiedy my mówimy jestemy mózgami w naczyniu nasze słowa odnosz si do mózgów i naczy spotykanych w naszym rodowisku. Wtedy za, jeeli jestemy mózgami w naczyniu, zdanie»jestemy mózgami w naczyniu«jest fałszywe. Jest zatem (z koniecznoci fałszywe 16. Putnam uwaa swój argument antysceptyczny za aprioryczny, a hipotez mózgu w pojemniku za logicznie niespójn. Trzeba jednak zauway, e 12 Ziemiska [2002b]. 13 Putnam [1998]. 14 Davidson [1991]. 15 Putnam [1998] s Ibid., s

7 argumentacja Putnama opiera si na załoeniu eksternalistycznej teorii znaczenia, a ta nie jest aprioryczna 17. Putnamowi udało si jednak pokaza, e istnieje taka teoria znaczenia, przy której hipoteza sceptyczna staje si niespójna. Wystarczy odrzuci internalizm w teorii znaczenia, a widmo sceptycyzmu globalnego czy sceptycyzmu w odniesieniu do wiata zewntrznego przestaje by grone. Eksternalizm w teorii znaczenia eliminuje taki sceptycyzm. Równie zdaniem Davidsona, eksternalizm w odniesieniu do przekona percepcyjnych automatycznie eliminuje globalny sceptycyzm. Jeli tre przekona spostrzeeniowych zaley od interakcji ze rodowiskiem fizycznym, to nie ma sensu przypisywa podmiotowi masowego błdu w percepcji. Przeciwko sceptycyzmowi globalnemu wiadczy fakt, e przedmioty przekona na gruncie eksternalizmu trzeba potraktowa jako przyczyny tych przekona. Jeli kto akceptuje eksternalizm percepcyjny, to wie, e nie moe by systematycznie zwodzony co do istnienia takich rzeczy, jak krowy, ludzie, woda, gwiazdy czy guma do ucia 18. Tre przekonania jest okrelona, jeli nie przez jego obecny przedmiot, to przez cał histori kauzalnych relacji danego podmiotu ze rodowiskiem. Błd jest okrelany przy załoeniu normalnej interakcji pomidzy podmiotem a rodowiskiem. W zwizku z tym, e relacje kauzalne mog nie by dostpne podmiotowi, moemy mie wiedz percepcyjn bez niezalenej wiedzy, e zachodz odpowiednie warunki i bez niezalenego stwierdzenia, e nie przeywamy iluzji. Dodatkowe argumenty przeciwko sceptycyzmowi Davidson znajduje w teorii interpretacji i w pojciu prawdy. Zdaniem Davidsona, jeli chcemy zrozumie innych, musimy załoy, e maj generalnie racj. Interpretacja moliwa jest dziki faktowi, i masowy błd mona wykluczy a priori 19. Według Davidsona nie ma sposobu na to, aby radykalny interpretator mógł odkry, e pogldy mówicego na temat wiata s totalnie błdne. Radykalny interpretator nie moe unikn załoenia, e generalnie wypowiedzi informatora na temat 17 Butler [2000] s Davidson [1991] s Davidson [1980] s

8 wiata s prawdziwe. Jeeli tylko ci, którzy si komunikuj, maj pojcie obiektywnego wiata, to tylko ci, którzy si komunikuj, mog wtpi, czy zewntrzny wiat istnieje 20. Zdaniem Davidsona, o pojciu prawdy obiektywnej mona mówi tylko na płaszczynie komunikacji z innymi. Poniewa za kada myl propozycjonalna zakłada pojcie obiektywnej prawdy, zakłada te wiedz na temat wiata i innych ludzi. Sceptycyzm zakłada internalizm Szerok analiz relacji pomidzy eksternalizmem i sceptycyzmem mona znale u Michaela Williamsa 21. Jego zdaniem sceptycyzmu nie mona zlekceway na sposób Dummetta czy Rorty ego. Pierwszy z nich proponuje strategi terapeutyczn twierdzc, e teza sceptyka nic nie znaczy i e w zwizku z tym tak naprawd jej nie rozumiemy. Zdaniem Williamsa jest jednak faktem, e jako rozumiemy tez sceptyczn. Poza tym, strategia ta podwaa nie tylko sceptycyzm, ale cał epistemologi. Rorty z kolei ignoruje sceptycyzm twierdzc, e nie jest on realnym problemem, ale tym samym odrzuca te sensowno wszelkich problemów epistemologicznych. Williams proponuje tzw. strategi teoretyczn: sceptycyzm jest zwizany ze specyficzn koncepcj uzasadnienia (gdzie wiedza internalna ma priorytet) i jeli odrzuci t koncepcj, sceptyk nie moe przeprowadzi swojej argumentacji. Typowe pytanie sceptyczne, to pytanie: Skd wiesz?. Ju Staroytni zauwayli, e próbujc konsekwentnie odpowiada na to pytanie wpadamy w trylemat Agrypy: cig w nieskoczono, błdne koło lub dogmatyczne załoenie. W obawie przed dogmatyzmem, fundamentyzm próbuje zatrzyma regres (cig w nieskoczono) poprzez wyznaczenie przekona bazowych, które nie potrzebuj uzasadnienia (proste sdy a priori, dane samowiadomoci). Jak jednak uzasadni, e te a nie inne przekonania s bazowe i nie potrzebuj dalszego uzasadnienia? Czy to nie dogmatyzm? Im szerzej fundamentyci wyznaczaj zakres przekona bazowych, tym trudniej uzasadni ich bazowo, a im wziej ten zakres 20 Davidson [1994] s Williams [1999]. 82

9 wyznaczaj, tym trudniej, aby pełniły te przekonania rol uzasadnienia reszty wiedzy. Koherentyci twierdz, e błdne koło nie jest złe, a uzasadnienie nie polega na posiadaniu podstaw, lecz na wzajemnym powizaniu przekona. Koherentyzm nie jest jednak rywalem fundamentyzmu, lecz jego odmian: uprzywilejowanie przenosi si tylko z pojedynczych przekona na kryteria koherencji, ujcie całego systemu przekona, jego składników i logicznych zwizków pomidzy nimi. Jak uzasadni to uprzywilejowanie? Fundamentyzm i koherentyzm prowadz wic do sceptycyzmu o jeden poziom wyej, tj. na poziomie metauzasadniania. Jak bowiem uzasadni ich koncepcje uzasadnienia i rozstrzygn spór pomidzy nimi? Stanowiska te nie potrafi zatrzyma regresu w uzasadnianiu bez błdnego koła lub arbitralnych załoe. Typowy argument sceptyczny wyglda nastpujco: 1. Wiedza na temat zewntrznego wiata nie jest bezporednia, lecz uzyskana drog wnioskowania z dowiadczenia (wygldów, dwików, smaków, zapachów i dozna). 2. Nie ma wizi dedukcyjnej pomidzy dowiadczeniem a wiedz o zewntrznym wiecie. 3. Indukcja równie nie wystarczy, aby przerzuci most midzy wiadomoci a wiatem. Std, nie ma sposobu na uzasadnienie naszych przekona na temat zewntrznego wiata. Zdaniem Williamsa taki argument sceptyczny angauje teoretyczne załoenia, na które nie trzeba si godzi. Załoeniem sceptyka jest mianowicie internalistyczny Wymóg Wczeniejszego Ugruntowania (WWU). Według tego wymogu: (1) przekonanie nie jest uzasadnione, jeli nie jest oparte na adekwatnych podstawach i (2) przekonanie nie moe opiera si na podstawach, których podmiot nie jest wiadomy. Uzasadnienie ma dwa wymiary: osobowy i ewidencyjny i oba s potrzebne dla pełnego uzasadnienia i wiedzy. Z wymogiem tym zwizana jest moliwo nieograniczonego wtpienia (nawet bez wystarczajcych racji) a zarazem priorytet dla wiedzy internalnej. Aby bowiem 83

10 wtpi w istnienie wiedzy o przedmiotach eksternalnych czyli zewntrznym wiecie, trzeba znale płaszczyzn bardziej fundamentaln, na której gruncie mona przeprowadzi wtpienie, a t moe by tylko samowiadomo 22. Alternatyw dla tych załoe jest broniony przez Williamsa kontekstualizm, który proponuje odmienn koncepcj uzasadnienia: podmiot ma uzasadnienie dla przekonania przy braku powodów do wtpienia (podobnie jak w prawie osob oskaron traktuje si jako niewinn, dopóki nie zostanie udowodniona jej wina). Wprowadzanie za wtpliwoci te wymaga odpowiednich racji. Przy tej koncepcji uzasadnienia upada trylemat Agrypy (nie ma regresu). Istniej bowiem przekonania uzasadnione przez sam brak racji do wtpienia w nie. Kontekstualista jest fallibilist (wiedza jest niestabilna i zalena od kontekstu), ale nie jest sceptykiem (wiedza jest niemoliwa). Z punktu widzenia kontekstualizmu sceptyk swój kontekst (filozoficznej refleksji) czyni uprzywilejowanym. Zakłada, e filozoficzna refleksja odsłania ostateczne, niezalene od kontekstu warunki dla uzasadnienia. Jeli odrzuci to uprzywilejowanie i priorytet dla wiedzy internalnej (załoenie sceptyka), to argumentacja sceptyczna upada 23. Siła sceptycznych argumentów zwizana jest z pewnymi teoretycznymi ideami, które mona odrzuci. Jeli odrzuci WWU i przyj koncepcj uzasadnienia jako braku powodów do wtpienia, to jeli mamy uzasadnienie dla jakich przekona o wiecie, to one eliminuj hipotezy sceptyczne ( Nie mog by mózgiem w laboratorium, skoro włanie wróciłam z pracy 24 ). Zdaniem Williamsa, sceptycyzm nie jest konsekwencj korespondencyjnej teorii prawdy, boskiego punktu widzenia czy poszukiwania pewnoci, lecz internalistycznej koncepcji wiedzy. Przedstawione argumenty eksternalistyczne przeciwko sceptycyzmowi nie maj oczywicie mocy obalenia (dowiedzenia fałszywoci) tezy sceptycznej. S to jednak argumenty, za pomoc których mona odeprze argumentacje sceptyczne. Ogólnie mówic, eksternalizm pokazuje, e sceptycyzm jest stanowiskiem, które 22 Williams [1999] s Ibid., s Ibid., s

11 zakłada internalizm (uprzywilejowanie danych samowiadomoci, pojcie wiedzy wymagajcej wiadomych racji i wiedzy o wiedzy oraz podlegajcej regułom dedukcji, pojcie znaczenia zalenego wyłcznie od intencji podmiotu itd.). Jeli te załoenia odrzuci, sceptyk nie ma teoretycznych rodków, aby sformułowa jakikolwiek argument na rzecz swojego stanowiska. Bibliografia BonJour [1987] L. BonJour, Nozick, Externalism and Skepticism, w: The Possibility of Knowledge. Nozick and His Critics, red. S. Luper-Foy, Rowman and Littlefield, Totowa N.J Butler [2000] K. Butler, Problems For Semantic Externalism and A Priori Refutations of Skeptical Arguments, Dialectica (54) Dancy [1985] J. Dancy, An Introduction to Contemporary Epistemology, Blackwell, Oxford Dancy [1992] J. Dancy, Externalism for Internalists, w: Philosophical Issues 2 (Rationality in Epistemology), red. E.Villanueva, Ridgeview, Atascadero Davidson [1980] D. Davidson, Myl i mowa, w: Jzyk w wietle nauki, red. B. Stanosz, Czytelnik, Warszawa Davidson [1991] D. Davidson, Epistemology Externalized, Dialectica (45) Davidson [1994] D. Davidson, Davidson Donald, w: A Companion to the Philosophy of Mind, red. S. Guttenplan, Blackwell, Oxford Dretske [1981] F. I. Dretske, Knowledge and the Flow of Information, MIT Press, Bradford Book, Cambridge MA Nozick [1981] R. Nozick, Philosophical Explanations, Clarendon Press, Oxford Putnam [1998] H. Putnam, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, tłum. A. Grobler, PWN, Warszawa Williams [1991] M. Williams, Unnatural Doubts. Epistemological Realism and the Basis of Skepticism, Blackwell, Oxford Williams [1999] M. Williams, Skepticism, w: The Blackwell Guide to Epistemology, red. J. Greco, E. Sosa, Oxford Ziemiska [2002a] R. Ziemiska, Eksternalizm we współczesnej epistemologii, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin Ziemiska [2002b] R. Ziemiska, Nozick o wiedzy i sceptycyzmie, Filozofia Nauki (1) Ziemiska [2002c] R. Ziemiska, Trzy strategie dyskusji ze sceptycyzmem, Roczniki Filozoficzne, (50)